Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III SK 10/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 5 grudnia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Kazimierz Jaśkowski (przewodniczący)
SSN Maciej Pacuda
SSN Krzysztof Staryk (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku Stowarzyszenia Osób Narodowości Śląskiej w K.
z udziałem Prokuratora Okręgowego w O.
o wpis do Krajowego Rejestru Sądowego,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 5 grudnia 2013 r.,
skargi kasacyjnej uczestnika postępowania Prokuratora Okręgowego w O. od
postanowienia Sądu Okręgowego w O.
z dnia 7 września 2012 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i sprawę przekazuje Sądowi
Okręgowemu w O. do ponownego rozpoznania.
2
Uzasadnienie
Postanowieniem z dnia 7 września 2012 r. Sąd Okręgowy w O. – w sprawie
z wniosku Stowarzyszenia Osób Narodowości Śląskiej w K. z udziałem Prokuratora
Okręgowego w O. o wpis do Krajowego Rejestru Sądowego – oddalił apelację
Prokuratora Okręgowego w O. od postanowienia Sądu Rejonowego w O. z dnia 21
grudnia 2011 r., którym Sąd Rejonowy – uwzględniając skargę na orzeczenie
referendarza sądowego – postanowił wpisać do rejestru stowarzyszeń, innych
organizacji społecznych i zawodowych „Stowarzyszenie Osób Narodowości
Śląskiej”.
Sąd Rejonowy przyjął w uzasadnieniu swojego postanowienia, że w sprawie
rozstrzygnięcia wymagały trzy kwestie: czy utworzenie stowarzyszenia o wskazanej
nazwie stoi w sprzeczności z porządkiem prawnym Rzeczypospolitej Polskiej, czy
spełnia warunki określone w ustawie – Prawo o stowarzyszeniach oraz czy jego
statut jest zgodny z przepisami prawa, a założyciele spełniają wymagania
określone ustawą. Sąd Rejonowy uznał ponadto za niezbędne przy rozstrzygnięciu
sprawy sprecyzowanie wzajemnych relacji definicji następujących pojęć:
„narodowość”, „mniejszość narodowa” oraz „naród”. Dokonując analizy przepisów
Konstytucji RP oraz przepisów ustawy z dnia 7 kwietnia 1989 r. – Prawo o
stowarzyszeniach (Dz.U. z 2001 r. Nr 79, poz. 855 ze zm.; dalej jako: „ustawa o
stowarzyszeniach”), Sąd Rejonowy stwierdził, że przepisy Konstytucji RP oraz
ustawy o stowarzyszeniach nie tyle stwarzają obywatelom możliwość zrzeszania
się, co ją potwierdzają. Zapisana w art. 12 i art. 58 Konstytucji RP wolność
zrzeszania się może być ograniczona ustawą. Sąd Rejonowy przytoczył poglądy
orzecznictwa akcentujące zasadę wolności zrzeszania się; powołał się na
stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone w postanowieniu z dnia 15 czerwca
1993 r., I PRN 54/93 – OSA 1994/11-12/8, że prawo do swobodnego zrzeszania
się stanowi w państwie prawa konstytucyjne uprawnienie obywatelskie, jest też
jednym z fundamentów demokratycznego ustroju państwowego; jego niezakłócona
realizacja służy interesom ogółu. Sąd rejestrujący statut stowarzyszenia nie może
dokonywać ocen dotyczących tego, czy założyciele związku i przyszli członkowie
„zasługują” na zarejestrowanie zrzeszenia. W ocenie Sądu Rejonowego
3
niespełnianie przez statut stowarzyszenia warunków określonych w przepisie art.
14 ustawy o stowarzyszeniach oznacza zarówno warunki określone w tej ustawie,
jak i w przepisach Konstytucji RP oraz innych ustawach i aktach wykonawczych.
Badanie przez sąd rejestrowy wymogów określonych w art. 16 ustawy o
stowarzyszeniach polega na dokonaniu ustaleń co do zgodności statutu z
przepisami prawa, spełnienia wymagań ustawowych przez założycieli,
prawidłowości przeprowadzenia zgromadzenia założycielskiego oraz poprawności
wniosku o wpis do Krajowego Rejestru Sądowego. Podstawą odmowy wpisu może
być jedynie niespełnienie wymogów ustawowych, natomiast wszelkie inne wymogi
wypływające z osobistych przekonań sędziów lub organu nadzorczego, nie mogą
stanowić przyczyny odmowy. Sąd zgodził się z poglądem, że statut nie jest zgodny
z przepisami prawa nie tylko wówczas gdy narusza konkretną normę, lecz również
wtedy, gdy nie można go pogodzić z pewnymi zasadami prawa lub wyrażanymi
przez cały system wartościami. Odnosząc się do stanowiska wyrażonego przez
Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 18 marca 1998 r., I PKN 4/98 - OSNP
1999/5/170 oraz z dnia 14 lutego 2007 r., III SK 20/06 - OSNP 2008/3-4/54, a także
biorąc pod uwagę postępowanie prowadzone przez Europejski Trybunał Praw
Człowieka w sprawie Gorzelik przeciwko Polska, Sąd Rejonowy stwierdził, że w
obu powołanych orzeczeniach akcentowano możliwość korzystania przez
mniejszości narodowe z przywilejów wyborczych wynikających z Ordynacji
wyborczej. Tymczasem w niniejszej sprawie inny jest stan faktyczny – w
szczególności inna treść statutu Stowarzyszenia Osób Narodowości Śląskiej.
Sąd Rejonowy zwrócił uwagę na pojawienie się pojęcia „narodowości” w
ustawie z dnia 4 marca 2010 r. o narodowym spisie powszechnym ludności i
mieszkań w 2011 r. (Dz.U. Nr 47, poz. 277; dalej jako: „ustawa o spisie”). W art. 2
pkt 2 tej ustawy określono, że za narodowość – przynależność narodową lub
etniczną rozumie się deklaratywną, opartą na subiektywnym odczuciu,
indywidualną cechę każdego człowieka, wyrażającą jego związek emocjonalny,
kulturowy lub związany z pochodzeniem rodziców, określonym narodem lub
wspólnotą etniczną. W ocenie Sądu Rejonowego stosownie do powołanej ustawy
umożliwiono deklarowanie narodowości śląskiej i narodowość ta znalazła się w
liście wyboru przygotowanej przez Główny Urząd Statystyczny. W ustawie o spisie
4
nie zawarto zapisu, że definicja ta ma zastosowanie jedynie dla potrzeb spisowych.
W konsekwencji Sąd Rejonowy przyjął, że narodowość jest stanem faktycznym i
oznacza emocjonalną, kulturową lub związaną z pochodzeniem rodziców
przynależność do grupy ludzi o wspólnej świadomości etniczno – kulturowej,
językowej bądź też z określonym narodem. Istotne przy tym jest to, że narodowość
została opisana jako odczucie jednostki ludzkiej bez odniesień do stanu prawnego
ani do kształtowania tego stanu prawnego. Sąd Rejonowy podkreślił, że pojęcie
„naród” nie posiada definicji prawnej. Uznaje się go za wspólnotę o podłożu
etnicznym, gospodarczym, społecznym i kulturowym wytworzoną w procesie
dziejowym, przejawiająca się w świadomości swoich członków. Pomimo
wyróżniania się narodu na tle innych zbiorowości nie jest możliwe precyzyjne
zdefiniowanie tego pojęcia, istnieją rozbieżności między stanowiskami socjologów,
antropologów i historyków. Jednym z istotnych wyróżników narodu, jest kwestia
istnienia świadomości narodowej, czyli postrzeganie własnej zbiorowości jako
narodu. W Polsce odróżnia się przynależność do narodu od obywatelstwa, chociaż
Konstytucja RP posługuje się zwrotem „My, Naród Polski – wszyscy obywatele
Rzeczypospolitej”, to jednak zwrot Naród Polski należy traktować szerzej niż
obywatele Rzeczypospolitej. Termin „mniejszość narodowa” jest określony w art.
35 Konstytucji RP oraz zdefiniowany w ustawie z dnia 6 stycznia 2005 r. o
mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym (Dz.U. Nr 17,
poz. 141 ze zm.; dalej jako: „ustawa o mniejszościach”). Sąd Rejonowy wskazał, że
statut wnioskodawcy nie zawiera w swojej treści pojęć „naród śląski” ani „śląska
mniejszość narodowa” a jedynie sformułowanie „narodowość śląska”, ponadto
zakazuje stowarzyszeniu rejestracji list wyborczych.
W ocenie Sądu Rejonowego w obecnie obowiązującym porządku prawnym
dozwolone jest twierdzenie o samym sobie, że jest się narodowości śląskiej.
Twierdzenie takie nie tworzy nowego narodu ani mniejszości narodowej.
Utworzenie osoby prawnej zrzeszającej osoby składające deklarację o
narodowości śląskiej oznacza tylko, że powstaje taka osoba prawna, nie oznacza
natomiast ani zinstytucjonalizowania takiej narodowości ani też uznania w
porządku prawnym nowego narodu, czy też mniejszości narodowej pozwalającej
na korzystanie ze związanych z tym przywilejów przysługujących mniejszościom
5
narodowym. Ewentualne dalsze czynności zmierzające do uzyskania takiego
statusu należeć będą do zainteresowanych. Zdaniem Sądu Rejonowego, Ślązacy
należą do grupy regionalnej o bardzo dużym poczuciu tożsamości, również
kulturowej i nie można negować ich regionalnej odrębności. Cele jakie sobie stawia
wnioskodawca i określone w statucie sposoby ich realizacji są zgodne z prawem i
nie naruszają zasad współżycia społecznego.
Powyższe postanowienie Sądu Rejonowego zaskarżył apelacją uczestnik
postępowania – Prokurator Okręgowy w O.
Sąd Okręgowy – rozpoznając apelację – stwierdził, że dokonany przez Sąd
Rejonowy zaskarżonym postanowieniem wpis wnioskodawcy nie narusza ani
przepisu art. 2 ustawy z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i
etnicznych oraz o języku regionalnym (Dz.U. Nr 17, poz. 141 ze zm.) ani przepisów
art. 14 i art. 16 ustawy z dnia 7 kwietnia 1989 r. – Prawo o stowarzyszeniach (Dz.U.
z 2001 r. Nr 79, poz. 855 ze zm.). W ocenie Sądu Okręgowego nieuprawnione jest
twierdzenie apelacji, że zarejestrowanie stowarzyszenia zrzeszającego osoby
deklarujące przynależność do narodowości śląskiej prowadzi do powstania innej
mniejszości narodowej, nieznanej ustawie o mniejszościach, a tym samym do
uzyskania przez członków tego stowarzyszenia przywilejów przysługujących
uznanym przez prawo mniejszościom narodowym.
Sąd Okręgowy nie podzielił zapatrywań prokuratora oraz poprzedniej linii
orzecznictwa sądów powszechnych oraz Sądu Najwyższego, jakoby kwestia
istnienia narodu czy narodowości śląskiej mogła mieć znaczenie przy rejestracji
stowarzyszenia osób deklarujących wskazaną przez siebie przynależność
narodową.
W ocenie Sądu Okręgowego Sąd Rejonowy w swoim rozstrzygnięciu trafnie
powołał wskazane przepisy Konstytucji RP w tym art. 58 Konstytucji RP, który
przyznaje każdemu wolność zrzeszania się. Sąd Okręgowy stwierdził, że zasada
wolności człowieka i obywatela stała się pierwszoplanową kategorią rozdziału II
Konstytucji RP. Oznacza ona wolność działania człowieka wszędzie tam, gdzie
prawo nie wprowadza zakazów. Obywatel – jednostka, realizując swoje wolności
może działać wszędzie tam, gdzie konkretna ustawa i tylko ustawa, nie
wprowadziła zakazów ani nie zabroniła mu działania. Wkraczanie przez
6
ustawodawcę w sferę wolności jednostki zostało przez Konstytucję ściśle
reglamentowane i jest możliwe tylko w warunkach określonych w art. 31 ust. 3
Konstytucji RP.
W ocenie Sądu Okręgowego Sąd Rejonowy przytoczył w swoim
rozstrzygnięciu wszystkie przewidziane Konstytucją RP, jak i ustawą o
stowarzyszeniach ograniczenia wolności zrzeszania się; określone w szczególności
w art. 13 ustawy o stowarzyszeniach oraz w art. 58 ust. 2 Konstytucji RP.
Sąd Okręgowy stwierdził, że w Rzeczypospolitej Polskiej jednostkom wolno
zakładać jakiekolwiek odpowiadające im stowarzyszenia, a stowarzyszeniom
działać w każdy sposób. Sąd Najwyższy w uzasadnieniu postanowienia z dnia 23
lutego 1990 r., I PR 446/89 – OSNC 1991/ 7/96, trafnie stwierdził, że rozpatrując
sprawę o rejestrację stowarzyszenia sąd nie ocenia, czy celowe jest utworzenie
określonego stowarzyszenia. Sąd Najwyższy wskazał w powołanym orzeczeniu, że
„z reguły każde stowarzyszenie powinno być zarejestrowane, jeśli nawet jego
najbardziej specyficzne, czy wręcz fantastyczne cele zgodne są z przepisami
prawa”. Zdaniem Sądu Okręgowego, ani Konstytucja, ani żadna inna ustawa nie
zabrania zrzeszania się jednostek wokół celu, który w powszechnej opinii czy
świadomości nie istnieje. Stąd też, istnienie bądź nieistnienie “narodowości
śląskiej” nie ma i nie może mieć znaczenia przy rozpoznawaniu wniosku o wpis do
Krajowego Rejestru Sądowego Stowarzyszenia Osób Narodowości Śląskiej.
Posługiwanie się w nazwie Stowarzyszenia, jego celach, oznaczeniu osób
zrzeszających się jako „deklarujących przynależność do narodowości śląskiej” nie
narusza przepisów prawa.
Sąd Okręgowy nie podzielił zarzutu apelacji o sprzeczności celów
wymienionych statutem z art. 2 ustawy o mniejszościach. Art. 2 ustawy o
mniejszościach definiuje pojęcie „mniejszości narodowej” i wymienia uznane
mniejszości narodowe, którym przyznaje w kolejnych przepisach określone
przywileje. Statut Stowarzyszenia Osób Narodowości Śląskiej nie posługuje się
pojęciem „mniejszości narodowej”, tym bardziej „śląskiej mniejszości narodowej”.
Ustawa o mniejszościach nie zawiera natomiast pojęcia ani narodowości, ani
przede wszystkim nie zakazuje jednostce – obywatelowi, deklarowania
przynależności do innej narodowości, niż wymienione w tej ustawie. Oczywistym
7
jest istnienie innych mniejszości narodowych, niż uznane w ustawie o
mniejszościach (np. włoska, grecka, francuska, których przedstawiciele
zamieszkują w Polsce i są polskimi obywatelami). Odbieranie tym jednostkom
konstytucyjnej wolności zrzeszania się z tego tylko względu, że ustawa o
mniejszościach nie wymienia ich jako mniejszości narodowej, stanowiłoby łamanie
prawa, w tym prawa międzynarodowego i konwencji międzynarodowych.
Sąd Okręgowy podkreślił, że rejestracja Stowarzyszenia Osób Narodowości
Śląskiej nie kreuje narodowości śląskiej, jak i nie kreuje nieznanej ustawie
mniejszości narodowej. Sąd Okręgowy wskazał, że nie podziela poglądu Sądu
Najwyższego wyrażonego w orzeczeniach I PKN 4/98 oraz III SK 20/06, że
rejestracja stowarzyszenia, które w nazwie zawiera deklarację przynależności do
narodowości śląskiej, spowoduje możliwość korzystania przez Ślązaków z
przywilejów wyborczych w wyborach do Sejmu. Powyżej przedstawione stanowisko
nie ma umocowania w obowiązującej obecnie ustawie z dnia 5 stycznia 2011 r. –
Kodeks wyborczy (Dz.U. Nr 21, poz. 112 ze zm.). Sąd Okręgowy podkreślił, że –
niezależnie od faktu, odmiennego niż w sprawach rozpoznawanych uprzednio
przez Sąd Najwyższy, że statut Stowarzyszenia wyłącza możliwość tworzenia
komitetów wyborczych – wobec aktualnego brzmienia przepisu art. 197 Kodeksu
wyborczego, żadne stowarzyszenie osób deklarujących przynależność do
narodowości nie wymienionej w ustawie o mniejszościach, nie będzie organizacją
mniejszości narodowej, o której mowa w art. 197 Kodeksu wyborczego. Ponadto
kwestionowanie wolności politycznej – wolności zrzeszania się osób deklarujących
przynależność do narodowości śląskiej, w obecnym stanie prawnym i faktycznym
(wobec wyników spisu powszechnego z 2011 r.) stanowiłoby naruszenie przez
Polskę Konwencji ramowej o ochronie mniejszości narodowych sporządzonej w
Strasburgu dnia 1 lutego 1995 r. Sąd Okręgowy wskazał, że wedle wyników spisu
powszechnego przeprowadzonego przez Główny Urząd Statystyczny w 2011 r.
narodowość śląską zadeklarowało najwięcej osób spośród tych, którzy
zadeklarowali inną narodowość niż polską. Przynależność do narodowości śląskiej
zadeklarowało 817 tysięcy osób. Kolejną pod względem liczebności, narodowość
kaszubską (również nie wymienioną w ustawie o mniejszościach narodowych i
etnicznych, ani jako mniejszość narodową, ani jako mniejszość etniczną)
8
zadeklarowało 229 tysięcy. Uznaną w ustawie za mniejszość narodową,
mniejszość niemiecką zadeklarowało jedynie 126 tysięcy osób, rosyjską zaledwie
13 tysięcy, słowacką 3 tysiące. Nieznaną ustawie o mniejszościach narodowych,
narodowość amerykańską zadeklarowało 11 tysięcy osób, francuską 7 tysięcy. W
konkluzji swoich rozważań Sąd Okręgowy stwierdził, że niniejsze postępowanie nie
toczyło się o to, czy istnieje naród śląski, czy też narodowość śląska. Przedmiotem
postępowania była jedynie zasadność wniosku o wpis Stowarzyszenia Osób
Narodowości Śląskiej do Krajowego Rejestru Sądowego. Sąd Okręgowy nie
dopatrzył się żadnych podstaw do odmowy wpisu. Zarzut Prokuratora o naruszeniu
art. 14 i 16 ustawy o stowarzyszeniach Sąd Okręgowy uznał za bezzasadny.
Sąd Okręgowy na marginesie swoich rozważań podkreślił, że pojęcie narodu
nie jest tożsame z pojęciem narodowości i nie podzielił poglądu apelacji, że pojęcie
„narodowości” jest pochodne od pojęcia „narodu”. Konstytucja RP w preambule
zawiera bowiem prawne pojęcie narodu polskiego definiując go: „my Naród Polski -
wszyscy obywatele Rzeczypospolitej”. W definicji tej nie chodzi o naród w sensie
etnicznym, obejmującym osoby konkretnej narodowości. Nie budzi również
żadnych wątpliwości, że w skład tak rozumianej prawnej kategorii narodu wchodzą
osoby narodowości polskiej, jak i obywatele polscy wywodzący się z innych
narodowości, w tym narodowości niewymienionych w ustawie o mniejszościach.
Pojęcie narodowości w polskim porządku prawnym nie jest pochodne od pojęcia
narodu. Nie można zatem twierdzić, iż nie istnieje dana narodowość, bo nie istnieje
dany naród. Pojęcie narodowości, na co trafnie wskazał Sąd Rejonowy od lat budzi
spory wśród socjologów, antropologów, etnografów i historyków. Sąd Okręgowy
wskazał, że polski ustawodawca zdefiniował jednak to pojęcie w ustawie z dnia 4
marca 2010 r. o narodowym spisie powszechnym ludności i mieszkań w 2011 r.
(Dz.U. Nr 47, poz. 277; dalej jako: „ustawa o spisie”) wskazując, że jako
narodowość rozumie deklaratywną, opartą na subiektywnym odczuciu,
indywidualną cechę każdego człowieka, wyrażającą jego związek emocjonalny,
kulturowy lub związany z pochodzeniem rodziców, określonym narodem lub
wspólnotą etniczną. Sąd Okręgowy uznał, że w polskim porządku prawnym
dozwolone jest mówienie o sobie, że jest się narodowości śląskiej, a odmowa
rejestracji stowarzyszenia osób deklarujących przynależność do narodowości
9
śląskiej stanowiłaby dyskryminację z uwagi na przynależność narodową bądź
etniczną i naruszałaby przyjętą przez Polskę w Konwencji ramowej o ochronie
mniejszości narodowych powinność “szanowania etnicznej, kulturalnej, językowej i
religijnej tożsamości każdej osoby należącej do mniejszości narodowej, lecz także
tworzenia odpowiednich warunków pozwalających im wyrażać i rozwijać tą
tożsamość”.
Powyższe postanowienie Sądu Okręgowego (w całości) Prokurator
Okręgowy w O. zaskarżył skargą kasacyjną. Skargę oparto na pierwszej podstawie
kasacyjnej (art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.) i zarzucono naruszenie:
1) art. 32 Konstytucji RP i art. 197 Kodeksu wyborczego. W ocenie
skarżącego wprowadzenie treści § 5 statutu stowarzyszenia, zgodnie z którym:
„stowarzyszenie nie będzie rejestrowało komitetu wyborczego w wyborach
parlamentarnych” nie eliminuje wynikającego z obowiązującego porządku
prawnego uprawnienia takiego stowarzyszenia do ubiegania się o uprzywilejowanie
na gruncie prawa wyborczego. Statut stowarzyszenia przez regulacje zawarte w
jego § 1, § 8 oraz § 27 zakłada istnienie narodu śląskiego i jego uznanie oraz
wyodrębnienie w obowiązującym systemie prawnym, a w konsekwencji
zarejestrowanie stowarzyszenia o powyższej nazwie i celu otwiera drogę do
ubiegania się o uprawnienia określone w art. 197 Kodeksu wyborczego, wbrew
konstytucyjnej zasadzie równości;
b) art. 3, art. 6 i art. 58 Konstytucji RP, które stanowią o jednolitości państwa
i stwarzaniu przez to państwo warunków trwania i rozwoju narodu polskiego przez
sprzeczne z obowiązującym prawem i wprowadzające w błąd zapisy zawarte w § 1,
§ 8 i § 27 statutu Stowarzyszenia, stanowiące że istnieje wyodrębniona prawnie,
uznana narodowość śląska;
c) art. 83 Konstytucji RP, art. 3531
k.c. w związku z art. 5 i art. 58 k.c. przez
sprzeczność statutu z obowiązującym prawem: - art. 2 ust. 1 i ust. 2 ustawy o
mniejszościach, ponieważ nazwa stowarzyszenia (§ 1 statutu) oraz brzmienie § 8 i
§ 27 tego statutu wprowadzają w błąd co do prawnego wyodrębnienia kategorii
jaką jest śląska mniejszość narodowa i tym samym nazwa i cel Stowarzyszenia
zakładają (wbrew obowiązującemu porządkowi prawnemu określającemu w art. 2
ust. 1 pkt 1-6 warunki uznania za mniejszość narodową) istnienie narodu śląskiego
10
i jego uznanie oraz wyodrębnienie w obowiązującym systemie prawnym, co
pozostaje ponadto sprzeczne z zasadami współżycia społecznego;
d) art. 14 i art. 16 w związku z art. 10 ustawy o stowarzyszeniach przez
wydanie orzeczenia o rejestracji w sytuacji, gdy istniały przesłanki do odmowy
zarejestrowania stowarzyszenia, ponieważ statut tego stowarzyszenia pozostaje w
sprzeczności z obowiązującym porządkiem prawnym.
Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego postanowienia Sądu
Okręgowego w O. w całości i przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego
rozpoznania.
W uzasadnieniu podstawy skargi wskazano, że interpretacja treści statutu
stowarzyszenia oraz jego nazwy wskazuje, że statut ten nie jest zgodny z prawem
(art. 16 ustawy o stowarzyszeniach), co powinno skutkować odmową rejestracji.
Skarżący podkreślił, że zgodnie art. 58 Konstytucji RP każdemu zapewnia się
wolność zrzeszania się. Zakazane są natomiast zrzeszenia, których cel lub
działalność są sprzeczne z Konstytucją lub ustawą. Wobec tego treść statutu
powinna być zgodna z prawem, zawierać postanowienia określone w art. 10 pkt 1-9
ustawy o stowarzyszeniach, a ponadto statut powinien być ukształtowany z
poszanowaniem granicy swobody umów przysługującej stronom (art. 3531
k.c.).
Ocena na gruncie postępowania rejestrowego powinna zatem odnosić się do
fundamentalnych reguł takich, jak zasady współżycia społecznego, odpowiadać
właściwości (naturze) stosunku prawnego i ustawie, a stwierdzenie naruszenia tych
reguł powinno rodzić skutki określone w art. 5 i art. 58 k.c. Przeniesienie
wymienionych reguł na grunt niniejszej sprawy sprowadza się przede wszystkim do
wprowadzenia następujących kryteriów „zgodności z prawem”, o jakich mowa w art.
16 ustawy o stowarzyszeniach: nazwa stowarzyszenia powinna odpowiadać jego
celowi, nie powinna zawierać informacji nieprawdziwych lub mylących, a także
wprowadzających w błąd co do celu, czy istoty działania stowarzyszenia. Sąd
Okręgowy tymczasem przyjął błędnie, że statut i nazwa stowarzyszenia stanowią
zgodnie z intencją założycieli i członków jedynie o tym, że stowarzyszenie zrzesza
osoby, które twierdzą o sobie, że są narodowości śląskiej.
W ocenie skarżącego analiza poszczególnych zapisów statutu, ich
wzajemnego zestawienia oraz samej nazwy stowarzyszenia wskazuje, że statut
11
oceniany w kontekście zasad współżycia społecznego oraz ustawy o
mniejszościach oraz w kontekście zasad konstytucyjnych, wyrażonych w art. 3, art.
6, art. 58 i art. 83 Konstytucji RP posługując się pojęciem „narodowość śląska”
wprowadza w błąd, sugerując prawne wyodrębnienie narodowości śląskiej.
Skarżący podkreślił, że akcentowany przez Sąd Okręgowy w zaskarżonym
postanowieniu zapis § 10 statutu zgodnie z którym: „członkiem zwyczajnym
stowarzyszenia może być każda osoba, która złoży pisemną deklarację o poczuciu
przynależności do narodowości śląskiej” odwołuje się do owego „poczucia” - sfery
indywidualnych odczuć, to jednak już pozostałe uregulowania statutu, zawarte w §
8 czy w § 27 oraz sama nazwa stowarzyszenia nie korelują z akcentowanym przez
Sąd Okręgowy elementem indywidualnych odczuć (twierdzenia o sobie) każdego
człowieka, lecz wprost zakładają – niezgodnie z powołaną powyżej ustawą o
mniejszościach narodowych – wyodrębnienie prawnej kategorii tj. narodowości
śląskiej i tym samym wprowadzają w błąd. Na taką interpretacje wskazanych
uregulowań statutu zwracał uwagę Sąd Najwyższy w uzasadnieniu orzeczeń I PKN
4/98 oraz III SK 20/06. Sąd Najwyższy wskazał m.in., że „nie można deklarować
przynależności do narodu, który nie istnieje”, wskazywał w tym zakresie
uregulowania ustawy o mniejszościach, która zawiera definicję mniejszości
narodowej i wymienia uznane mniejszości narodowe. W ocenie skarżącego pojęcie
„narodowość” jest pochodne od pojęcia „naród”, a naród jako kategoria pojęciowa
wymaga zorganizowanej społeczności. Istnienie zorganizowanej społeczności
mogącej być traktowana jako odrębny naród wymaga, aby tak postrzegał ją
ustawodawca albo inni ludzie. Ustawa o mniejszościach w art. 2 ust. 1 wprost
określa warunki uznania grupy obywateli za mniejszość narodową, a jednym z tych
warunków jest m.in. utożsamianie się z narodem zorganizowanym we własnym
państwie (art. 2 ust. 2 pkt 6 ustawy o mniejszościach). Nie jest bowiem
wystarczające dla przyjęcia istnienia odrębnego narodu śląskiego i narodowości
śląskiej – samo wewnętrzne przekonanie o tym grupy ludzi, czy nawet
deklarowanie takiej narodowości w spisach powszechnych. Naród śląski
(narodowość śląska) nie istnieje w powszechnej świadomości, ani też w
obowiązującym porządku prawnym. Postrzeganie odrębności Ślązaków (językowe,
obyczajowe...) wiąże się raczej z historycznymi regionami (Górny Śląsk, Dolny
12
Śląsk, Śląsk Cieszyński) kraju, a nie z istnieniem „narodu śląskiego”. Wybór
narodowości musi ponadto odnosić się do ukształtowanej w procesie historycznym
i społecznie akceptowanej grupy narodowej.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną wnioskodawca zawarł wniosek o
„odrzucenie i pozostawienie bez rozpoznania” skargi kasacyjnej Prokuratora
Okręgowego w O.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna ma uzasadnione podstawy.
W zaskarżonym postanowieniu oddalono apelację Prokuratora od
postanowienia Sądu Rejonowego w O. z dnia 21 grudnia 2011 r., mocą którego
Sąd Rejonowy postanowił wpisać do rejestru stowarzyszeń „Stowarzyszenie Osób
Narodowości Śląskiej”. W ocenie Sądu Najwyższego organizowanie stowarzyszeń
jest jednym z wyrazów wolności obywatelskich. Oceniając statut stowarzyszenia w
świetle art. 58 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji, należy uwzględnić, że
wolność zrzeszania się stanowi równocześnie element zasady ustrojowej - zasady
społeczeństwa obywatelskiego (art. 12 Konstytucji) oraz prawo podmiotowe (art. 58
Konstytucji). Artykuł 12 Konstytucji stanowi: „Rzeczpospolita Polska zapewnia
wolność tworzenia i działania związków zawodowych, organizacji społeczno-
zawodowych rolników, stowarzyszeń, ruchów obywatelskich, innych dobrowolnych
zrzeszeń oraz fundacji”, a zgodnie z art. 58 Konstytucji „Każdemu zapewnia się
wolność zrzeszania się” (ust. 1); „Zakazane są zrzeszenia, których cel lub
działalność są sprzeczne z Konstytucją lub ustawą. O odmowie rejestracji lub
zakazie działania takiego zrzeszenia orzeka sąd” (ust. 2).
Trybunał Konstytucyjny zwrócił uwagę, że możliwość zrzeszania się ma na
celu wspólne rozwijanie obywatelskiej aktywności społecznej, gospodarczej,
kulturalnej, a także politycznej. Wspólny czynny udział obywateli w życiu
społecznym może przybierać w konkretnych sytuacjach rozmaitą postać i
konkretne cele wspólnej działalności obywateli są także bardzo różne. W wyroku z
13
dnia 10 kwietnia 2002 r., sygn. K 26/00, Trybunał uznał, że wolność zrzeszania się
stanowi wyraz funkcjonowania społeczeństwa obywatelskiego, które dzięki
możliwości samodzielnego tworzenia zrzeszeń zachowuje pewną niezależność od
państwa (OTK ZU nr 2/A/2002, poz. 18). Szczegółowe przesłanki zrzeszania się
konkretyzuje ustawodawstwo zwykłe. Tworząc określone formy prawne, należy
mieć na względzie przede wszystkim ochronę interesów obywateli, zarówno tych
zorganizowanych, jak i tych, którzy pozostają poza organizacją (por. wyrok
Trybunału Konstytucyjnego z dnia 12 stycznia 2012 r., Kp 10/09 - OTK-A 2012/1/4,
M.P.2012/20).
Należy podzielić stanowisko zaprezentowane w uzasadnieniu zaskarżonego
postanowienia, iż niespełnianie przez statut stowarzyszenia warunków określonych
w przepisie art. 14 ustawy z dnia 7 kwietnia 1989 r. - Prawo o stowarzyszeniach
(jednolity tekst: Dz.U. Nr 70 z 2001 r., poz. 855 ze zm.) oznacza zarówno warunki
określone w tej ustawie, jak i w przepisach Konstytucji RP oraz innych ustawach i
aktach wykonawczych. Badanie przez sąd rejestrowy wymogów określonych w art.
16 ustawy Prawo o stowarzyszeniach polega na dokonaniu ustaleń co do
zgodności statutu z przepisami prawa, spełnienia wymagań ustawowych przez
założycieli, prawidłowości przeprowadzenia zgromadzenia założycielskiego oraz
poprawności wniosku o wpis do Krajowego Rejestru Sądowego.
Zdaniem Sądu Najwyższego nazwa stowarzyszenia pozostawiona jest jego
założycielom (art. 2 ust. 2., art. 9 oraz art. 10 ust. 1 pkt 1 ustawy Prawo o
stowarzyszeniach), jednak nie może ona wprowadzać w błąd, zwłaszcza co do
istotnych kwestii społecznych oraz wpływających na prawa innych osób. W tym
kontekście należy wskazać, że wbrew wyraźnemu stanowisku zawartemu w
zaskarżonym postanowieniu Sądu Okręgowego w O., pojawiły się (np. w
Internecie) artykuły zawierające konstatację, że Sąd uznał istnienie narodu
śląskiego. Nazwa w/w stowarzyszenia wprowadza więc w błąd co do tej kwestii, co
może wywoływać dalej idące konotacje w aspekcie posługiwania się desygnatem
naród, narodowość i mniejszość narodowa. Może to np. dotyczyć stosowania art.
197 § 1 Kodeksu wyborczego, w myśl którego komitety wyborcze utworzone przez
wyborców zrzeszonych w zarejestrowanych organizacjach mniejszości narodowych
mogą korzystać ze zwolnienia list tych komitetów z warunku, o którym mowa w art.
14
196 § 1 (limitu otrzymania co najmniej 5 % ważnie oddanych głosów w skali kraju).
Mogłoby to prowadzić do nieuzasadnionych preferencji i stanowić naruszenie praw
innych osób, które muszą spełnić ten warunek.
Szanując przekonanie części Ślązaków o ich pewnej odrębności,
wynikającej z kultury i regionalnej gwary, nie można jednak zaakceptować sugestii,
iż tworzy się naród śląski, bądź już istnieje - w liczbie kilkuset tysięcy osób, którzy
zadeklarowali taką przynależność w spisie powszechnym. W odczuciu społecznym
Ślązacy są podobną grupą społeczną jak Górale, Kaszubi, Warmiacy, Mazurzy,
Kurpie. Słusznie w uzasadnieniu zaskarżonego postanowienia Sąd wskazuje na
określenie Konstytucji RP: „My, Naród Polski – wszyscy obywatele
Rzeczypospolitej”, jednak nieprawidłowo sugeruje, że w ustawie o spisie
powszechnym ustawodawca przyjął istnienie narodowości śląskiej. Sąd drugiej
instancji, w ślad za Sądem Rejonowym zwrócił uwagę na pojawienie się pojęcia
„narodowości” w ustawie z dnia 4 marca 2010 r. o narodowym spisie powszechnym
ludności i mieszkań w 2011 r. (Dz.U. Nr 47, poz. 277). W art. 2 pkt 2 tej ustawy
określono, że za narodowość – przynależność narodową lub etniczną rozumie się
deklaratywną, opartą na subiektywnym odczuciu, indywidualną cechę każdego
człowieka, wyrażającą jego związek emocjonalny, kulturowy lub związany z
pochodzeniem rodziców, określonym narodem lub wspólnotą etniczną.
W sposób niezgodny z prawem Sąd jednak stwierdził, że narodowość śląska
znalazła się w liście wyboru przygotowanej, w wykonaniu tej ustawy, przez Główny
Urząd Statystyczny. Na liście tej nie było bowiem „narodowości śląskiej”. Znalazła
się tam natomiast pozycja – inna narodowość.
Z art. 3 Konstytucji wynika, że Rzeczpospolita Polska jest państwem
jednolitym. Nie ma więc w jego ramach autonomicznych jednostek terytorialnych,
czy narodowościowo-terytorialnych. W konsekwencji Polska jest na płaszczyźnie
międzynarodowej jednym podmiotem. Unitarna forma państwa stanowi
konsekwencję faktu, że społeczeństwo polskie jest pod wieloma względami
jednolite. Tak można go określać w sensie narodowym, gdyż ogromna większość
obywateli Polski to osoby narodowości polskiej, inne grupy narodowościowe
stanowią znikomą mniejszość.
15
Dążenie do uzyskania autonomii i poczucia pełnego władztwa osób
„narodowości śląskiej” na terenie Śląska (antycypację czego zawiera § 8 pkt 4
statutu stowarzyszenia), realizowane przy pomocy m.in. manifestacji i akcji
protestacyjnych (co wynika ze statutu stowarzyszenia) należy ocenić jako dążenie
do osłabienia jedności oraz integralności państwa polskiego, co jest sprzeczne z
zasadą wynikającą z art. 3 Konstytucji RP. Dążenie do poczucia pełnego władztwa
osób „narodowości śląskiej” na terenie Śląska można też odczytać jako
naruszające równe traktowanie wszystkich osób zamieszkałych na Śląsku, a także
naruszające równe traktowanie osób narodowości polskiej w zakresie pełnego
władztwa na terenie całego kraju (art. 2 oraz art. 32 ust. 1 i 2 Konstytucji RP).
Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 18 marca 1998 r., I PKN 4/98
(OSNAPiUS 1999 Nr 5, poz. 170) oddalił kasację dotyczącą rejestracji zrzeszenia
pod nazwą „Związek Ludności Narodowości Śląskiej” stwierdzając, że „wolność
wyboru narodowości może być realizowana tylko w odniesieniu do narodów
obiektywnie istniejących, jako ukształtowanych w procesie historycznym”.
Europejski Trybunał Praw Człowieka w wyroku z dnia 20 grudnia 2001 r.
(skarga nr 44158/98) przyjął, że nie jest jego zadaniem wyrażanie opinii na temat,
czy Ślązacy są mniejszością narodową (par. 62). Z analizy obowiązujących
uregulowań prawnych wywiódł jednakże wniosek, że „grupy, które nie były uznane
za mniejszości narodowe w umowach dwustronnych o dobrym sąsiedztwie
powołanych w pkt 53, mogły wyłącznie uzyskać uznanie niebezpośrednio poprzez
procedurę rejestracji stowarzyszeń” (pkt 62 in fine). Z kolei porównanie przepisów
statutu z przepisami wyborczymi skłoniło Trybunał do przypuszczenia, że
zbieżność słów „organizacja”, „mniejszość” i „narodowa” wraz z nazwą
proponowaną dla stowarzyszenia przez skarżących, sprawia wrażenie, że w
przyszłości członkowie stowarzyszenia mogliby, poza zajmowaniem się celami
wyraźnie wymienionymi w programie, aspirować do wystartowania w wyborach.
Trybunał przypomniał, że pluralizm i demokracja są, z natury rzeczy, oparte na
kompromisie, który wymaga różnych ustępstw od jednostek i grup jednostek.
Obywatele muszą czasami być przygotowani na ograniczenie niektórych z ich
wolności, aby zapewnić większą stabilność kraju jako całości. Szczególnie, jeśli
chodzi o system wyborczy, który ma pierwszorzędną wagę dla każdego
16
demokratycznego państwa. W związku z tym uznał, że „w szczególnych
okolicznościach tej sprawy, było rozsądnym ze strony władz działać tak, jak to
uczyniły w celu chronienia systemu wyborczego państwa, systemu, który jest
niezbędnym elementem właściwego funkcjonowania demokratycznego
społeczeństwa w rozumieniu art. 11”. Trybunał w wyroku z 17 lutego 2004 r.
(Gorzelik i inni przeciwko Polsce) nie stwierdził naruszenia art. 11 Konwencji. W
konkluzji przyjął, że w rozpoznawanej sprawie władze polskie odmawiając
rejestracji zrzeszenia pod nazwą „Związek Ludności Narodowości Śląskiej” nie
przeszkodziły w utworzeniu zrzeszenia dla wyrażania i propagowania
charakterystycznych cech mniejszości, lecz jedynie zapobiegły utworzeniu
jednostki prawnej (legal entity), która poprzez rejestrację i nazwę uzyskałaby
specjalny status i związane z nim przywileje w rozumieniu prawa wyborczego.
Odmowa rejestracji musi być uznana jako konieczna w społeczeństwie
demokratycznym.
Sprawa odmowy rejestracji Związku Ludności Narodowości Śląskiej -
Stowarzyszenia Osób Deklarujących Przynależność do Narodowości Śląskiej w K.
zakończyła się oddaleniem skargi kasacyjnej tego Związku postanowieniem Sądu
Najwyższego z dnia 14 lutego 2007 r., III SK 20/06 (OSNP 2008 nr 3-4, poz. 54). W
uzasadnieniu tego orzeczenia stwierdzono, że nie można deklarować
przynależności do narodu, który nie istnieje.
Zdaniem Sądu Najwyższego, rozpoznającego obecnie skargę kasacyjną,
należy zaaprobować stanowisko zaprezentowane w w/w judykatach i uznać, że
również wyniki spisu powszechnego przeprowadzonego w 2011 r. nie mogą
implikować poglądu o istnieniu narodu śląskiego. Ponadto nie wynika to z żadnych
przepisów; w szczególności w ustawie z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach
narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym (Dz.U. Nr 17, poz. 141 ze zm.)
wśród mniejszości narodowych lub choćby etnicznych – nie wymienia się
Ślązaków.
Mając powyższe na względzie Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu skargi
kasacyjnej Prokuratora Okręgowego w O., uchylił postanowienie Sądu
Okręgowego w O. z dnia 7 września 2012 r., sygnatura akt […] i przekazał temu
Sądowi sprawę do ponownego rozpoznania (art. 39815
§1 k.p.c.).