Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 81/13
UCHWAŁA
Dnia 13 grudnia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Krzysztof Pietrzykowski (przewodniczący)
SSN Dariusz Dończyk
SSN Józef Frąckowiak (sprawozdawca)
Protokolant Katarzyna Bartczak
w sprawie z wniosku B., R., W. N.-B. sp.j. na odmowę dokonania czynności
notarialnej,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 13 grudnia 2013 r.
zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w T.
postanowieniem z dnia 10 września 2013 r.,
"Czy dopuszczalne jest zrzeczenie się użytkowania
wieczystego gruntu stanowiącego własność Skarbu Państwa, nie
objętego przepisami ustawy z dnia 19 października 1991 r.
o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa, przez
osobę prawną nie będącą państwową ani samorządową osobą
prawną?"
2
podjął uchwałę:
Użytkownik wieczysty, który nie może zrzec się
przysługującego mu prawa na podstawie przepisów ustawy
z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu
nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa (jedn. tekst: Dz. U.
z 2012 r. poz. 1187 ze zm.), może wyzbyć się tego prawa zgodnie
z art. 9021
k.c. stosowanym w drodze analogii.
3
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy w T. rozpoznając zażalenie wnioskodawcy na decyzję
notariusza T. O., który odmówił dokonania czynności notarialnej, powziął istotne
wątpliwości i na podstawie art. 390 § 1 k.p.c. przedstawił Sądowi Najwyższemu do
rozstrzygnięcia zagadnienie prawne sformułowane w sentencji swojego
postanowienia z dnia 10 września 2013 r. Zagadnienie to powstało na tle
następującego stanu faktycznego.
W dniu 3 czerwca 2013 r. T. O. - notariusz w T. odmówił spółce działającej
pod firmą […] spółka jawna z siedzibą w T. dokonania czynności prawnej
polegającej na zrzeczeniu się prawa użytkowania wieczystego niezabudowanej
nieruchomości gruntowej stanowiącej własność Skarbu Państwa. Zdaniem
Notariusza, w aktualnym stanie prawnym ustawodawca umożliwia zrzeczenie się
użytkowania wieczystego w ściśle określonych przypadkach, uregulowanych w art.
17b ust. 3 ustawy o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa -
wyłącznie w przypadku użytkowania nieruchomości rolnych będących własnością
Skarbu Państwa, oraz art. 16 ust. 1 ustawy o gospodarce nieruchomościami -
zezwalając na tę czynność państwowym oraz samorządowym osobom prawnym.
Przepisy te należy traktować jako leges speciales względem ogólnej zasady braku
możliwości zrzeczenia się użytkowania wieczystego.
Sąd Okręgowy wskazał, że przed utratą mocy art. 179 k.c. (wyrok TK z dnia
15 marca 2005 r., K 9/04, Dz. U. z 2005 r. Nr 48, poz. 462), który zezwalał
właścicielowi na zrzeczenie się własności nieruchomości w drodze jednostronnej
czynności, dopuszczalność zrzeczenia się użytkowania wieczystego w drodze
stosowanego per analogiom art. 179 § 1 k.c. w zw. z art. 237 k.c. nie budziła
większych wątpliwości w obrocie prawnym.
Pod wpływem argumentacji przedstawionej przez Trybunał w uzasadnieniu
powołanego wyroku, w orzecznictwie jako podstawę prawną do zrzeczenia się
użytkowania wieczystego przyjmowano przepis o ograniczonych prawach
rzeczowych, a nie o zrzeczeniu się własności (art. 246 k.c.). W uchwale z dnia
19 maja 2006 r. (III CZP 26/06, OSNC 2007, nr 3, poz. 39) Sąd Najwyższy wskazał,
że użytkowanie wieczyste jest prawem sui generis, bliższym wprawdzie własności,
4
jednak w jednej kwestii wykazuje szczególne podobieństwo do ograniczonych praw
rzeczowych: jest prawem na rzeczy cudzej. Zastosowanie zatem art. 246 k.c.
w drodze analogii do użytkowania wieczystego bardziej odpowiada istocie tego
prawa. Tak też Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 23 sierpnia 2006 r. (III CZP 60/06,
OSNC 2007, nr 6, poz. 81).
Inne stanowisko Sąd Najwyższy zajął w postanowieniach z dnia 30 czerwca
2006 r. V CSK 131/0 i V CSK 133/06), stwierdzając, że użytkownik wieczysty nie
będący państwową lub samorządową osobą prawną może zrzec się swoich praw
na podstawie art. 179 k.c., stosowanego w drodze analogii. Sąd Najwyższy przyjął,
że skutek zrzeczenia w postaci wygaśnięcia praw do gruntu i budynków
powstaje w wyniku jednostronnej czynności prawnej podmiotu zrzekającego się
i podkreślił, że do zrzeczenia się użytkowania wieczystego nie ma zastosowania
art. 246 § 2 k.c., dotyczący ograniczonych praw rzeczowych. Podobnie, w wyroku
z dnia 16 stycznia 2009 r., V CSK 259/08 (OSNC-ZD z 2009, nr 4, poz. 98)
Sąd Najwyższy stwierdził, że w kwestiach nieuregulowanych w przepisach
o użytkowaniu wieczystym, wymagających stosowania analogii, w pierwszym
rzędzie należy sięgać do przepisów dotyczących własności a nie ograniczonych
praw rzeczowych.
Sąd Okręgowy zwrócił uwagę, że rozważane zagadnienie jest źródłem
kontrowersji także w piśmiennictwie. Część przedstawicieli doktryny, zarówno
w stanie prawnym przed wspomnianym wyrokiem TK jak i po, dopuszczała
zrzeczenia się prawa użytkowania wieczystego. Z kolei inna grupa konsekwentnie
sprzeciwia się dopuszczalności zrzeczenia się użytkowania w przypadkach,
w których przepis na to wyraźnie nie zezwala. Uzasadnienie tego stanowiska
można sprowadzić do tezy, że o ile brak jest wyraźnego uprawnienia w ustawie lub
w treści czynności prawnej, wówczas nie jest możliwe jednostronne zniesienie
dwustronnego stosunku prawnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W aktualnym stanie prawnym możliwość wyzbycia się prawa rzeczowego nie
jest uregulowana jednolicie. W stosunku do rzeczy ruchomych ustawodawca
wyraźnie przewidział możliwość wyzbycia się własności przez jednostronne
działanie uprawnionego, czyli porzucenie rzeczy w takim zamiarze (art. 180 k.c.).
5
Natomiast gdy chodzi o własność i inne prawa rzeczowe dotyczące nieruchomości
regulacja jest zróżnicowana i niekompletna. W odniesieniu do ograniczonych praw
rzeczowych ustawodawca dopuścił wyzbycie się takiego prawa poprzez
jednostronne oświadczenie uprawnionego (zrzeczenie się prawa) złożone
właścicielowi rzeczy (art. 246 k.c.). Gdy chodzi o własność nieruchomości to na tle
stanu prawnego, który obowiązywał do dnia 15 lipca 2006 r., także dopuszczano
możliwość wyzbycia się własności poprzez zrzeczenia się w drodze jednostronnego
oświadczenia woli uprawnionego w formie aktu notarialnego (art. 179 k.c.). Przepis
ten utracił jednak moc w związku z wyrokiem Trybunał Konstytucyjny z dnia
15 marca 2005 r. (K 9/04; Dz. U. Nr 48, poz. 462), w którym Trybunał uznał, że jest
on sprzeczny z Konstytucją. Od dnia 11 października 2008 r., na mocy ustawy
z dnia 23 lipca 2008 r. (Dz. U. Nr 163, poz. 1012) zmieniającej kodeks cywilny,
wyzbycie się własności nieruchomości jest możliwe na podstawie umowy z gminą
lub Skarbem Państwa, w której właściciel zobowiązuje się do nieodpłatnego
przekazania im nieruchomości (art. 9021
k.c.).
Odmiennie przedstawia się regulacja dotycząca możliwości wyzbycia się
prawa użytkowania wieczystego. Inaczej niż w przypadku innych praw rzeczowych
dotyczących nieruchomości, ustawodawca nie przewidział ogólnej możliwości
wyzbycia się takiego prawa. Natomiast w art. 16 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r.
o gospodarce nieruchomościami (jedn. tekst: Dz. U. z 2010 r. Nr 102, poz. 651
ze zm.) oraz art. 17b ustawy z dnia 19 października 2001 r. o gospodarowaniu
nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa (jedn. tekst: Dz. U z 2012, poz. 1187
ze zm.) dopuścił możliwość zrzeczenia się tego prawa, ale tylko przez określone
osoby i w odniesieniu do określonych nieruchomości. Ponadto możliwość wyzbycia
się prawa użytkowania wieczystego przewiduje art. 33 ustawy z dnia 24 sierpnia
2001 r. o restrukturyzacji hutnictwa żelaza i stali (Dz. U. Nr 111, poz. 1196 ze zm.).
Wprawdzie w przepisie tym mowa jest o zrzeczeniu się prawa, ale z drugiej strony
stwierdza on, że takie „zrzeczenie” następuje w drodze umowy zawartej w formie
aktu notarialnego. Jest to wiec w istocie tryb wyzbycia się użytkowania wieczystego
podobny do tego, który aktualnie przewiduje art. 9021
k.c. w stosunku do własności.
Taka regulacja możliwości wyzbycia się prawa użytkowania wieczystego,
szczególnie brak ogólnego przepisu zezwalającego, tak jak przy własności lub
6
ograniczonych prawach rzeczowych, na wyzbycie się prawa stała się przyczyną
rozbieżnych poglądów na temat tego, czy wyzbycie się użytkowania wieczystego,
poza przypadkami wyraźnie uregulowanymi w ustawie, jest możliwe i na jakiej
podstawie prawnej.
W doktrynie i orzecznictwie, do czasu wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 15
marca 2005 r., dominował pogląd, że użytkownik wieczysty może zrzec się
przysługującego mu prawa, także w innych przypadkach a nie tylko wtedy gdy
zezwala na to wyraźnie przepis prawa. Podstawą prawnej dla takiego zrzeczenia
upatrywano w stosowanym w drodze analogii art. 179 k.c. (uzasadnienie uchwały
siedmiu sędziów z dnia 8 grudnia 2004 r. III CZP 47/04, OSNC 2005, nr 5, poz. 74;
postanowienie z dnia 30 czerwca 2006 r. V CSK 131/06 niepubl.; wyrok z dnia
16 stycznia 2009 r., V CSK 259/08, niepubl.).
W uzasadnieniu wyroku z dnia 15 marca 2005 r., Trybunał Konstytucyjny
wyraził pogląd, że ze względu na to, iż użytkowanie wieczyste jest prawem na rzeczy
cudzej, gdy chodzi o podstawę dla zrzeczenia się tego prawa, właściwsze jest
sięganie w drodze analogii po art. 246 k.c. Podobny pogląd pojawił się także
w orzecznictwie Sądu Najwyższego (postanowienie z dnia 24 sierpnia 2005 r. II
CK 34/05 ; OSNC 2006, nr 7-8, poz. 125; uchwała z dnia 19 maja 2006 r., OSNC
2007, nr 3, poz. 39 i uchwała z dnia 23 sierpnia 2006 r. III CZP 60/06 (OSNC
2007, nr 6, poz. 81). W orzeczeniach tych Sąd Najwyższy przyjmuje, że
podstawowe znaczenie przy ocenie możliwości zrzeczenia się użytkowania
wieczystego powinien odgrywać stosowany w drodze analogii art. 246 k.c.
Natomiast dla ustalenia w jakiej formie ma nastąpić zrzeczenie Sąd Najwyższy
odwołał się także do stosowanego w drodze analogii art. 179 k.c.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego dopuszczalność wyzbycia się
użytkowania wieczystego przez każdego uprawnionego nie była kwestionowana,
różnice sprowadzały się tylko co do wskazania podstawy prawnej dla realizacji
takiego uprawnienia. Natomiast w doktrynie pojawił się także pogląd
wykluczający możliwość wyzbycia się takiego prawa przez każdego
uprawnionego. Zwolennicy tego poglądu uznają, że skoro ustawodawca dopuścił
zrzeczenie się użytkowania wieczystego tylko w określonych sytuacjach to tym
samym, brak podstaw dla stwierdzenia, iż każdy uprawniony z tego prawa może
7
się go zrzec. Istnienie szczególnej regulacji odnoszącej się do możliwości
zrzeczenia się użytkowania wieczystego tylko w niektórych sytuacjach i bierność
ustawodawcy przez lata, który nie wprowadził generalnego upoważnienia
takiego jak w przypadku prawa własności lub ograniczonych praw rzeczowych,
stanowi, zdaniem zwolenników tego poglądu, przesądzający argument za tym,
aby uznać brak podstaw dla zrzeczenia się tego prawa przez każdego
użytkownika wieczystego. Pogląd ten oparty jest jednak na założeniu, które nie
sposób podzielić. Wyraźne uregulowanie niektórych przypadków zrzeczenia się
prawa użytkowania wieczystego nie może przecież przekreślić regulacji
dotyczącej treści tego prawa.
Użytkowanie wieczyste jest prawem zbliżonym w swej treści do prawa
własności, a art. 233 k.c. wyraźnie stanowi, że użytkownik wieczysty może
rozporządzać swoim prawem. Oznacza to, że jeżeli brak przepisu, który
ograniczałby to uprawnienie, użytkownik wieczysty może wyzbyć się
przysługującego mu prawa. Istnienie regulacji dotyczącej niektórych
użytkowników wieczystych jest więc tylko wyraźnym potwierdzeniem, tego że
każdy uprawniony z tego prawa może się go wyzbyć, a w żadnym razie
regulacja taka nie może być postrzegana jako wyłączenie uprawnienia każdego
użytkownika wieczystego do wyzbycia się przysługującego mu prawa skoro
zgodnie z art. 233 k.c. może on rozporządzać przysługującym mu prawem.
W sytuacji, gdy za utrwalony w orzecznictwie można uznać pogląd
o możliwości zrzeczenia się użytkowania wieczystego, a w literaturze
stanowisko to także znajduje licznych zwolenników, rodzi się pytanie o celowość
udzielenia odpowiedzi na zagadnienie prawne przedstawione przez Sąd
Okręgowy w T. Chociaż co do zasady zagadnienie można uznać za
rozstrzygnięte w dotychczasowym orzecznictwie Sądu Najwyższego, to celowym
jest przesądzenie czy do wyzbycia się użytkowania wieczystego należy
odpowiednio stosować przepisy o zrzeczeniu się ograniczonych praw
rzeczowych, czy przepisy o nieodpłatnym przekazaniu własności, a w
konsekwencji w jaki sposób i z jakimi skutkami następuje wyzbycie się prawa
użytkowania wieczystego.
8
Poszukując podstawy prawnej dla wyzbycia się prawa użytkowania
wieczystego przez każdego komu to prawo przysługuje, należy zwrócić uwagę,
że skoro brak regulacji prawnej wprost odnoszącej się do tej sytuacji musimy
ją znaleźć w drodze analogii legis, czyli poprzez zastosowanie przepisów, które
regulują sytuacje najbliższe tej, dla której stwierdzamy istnienie luki. Kierując się tą
wskazówką należy odrzucić możliwość stosowania w drodze analogii przepisów,
które regulują zrzeczenie się użytkowania wieczystego. Przepisy te odnoszą się
tylko do określonych nieruchomości i określonych użytkowników wieczystych.
Regulują wobec tego tylko część sytuacji związanych z wyzbyciem się użytkowania
wieczystego i brak podstaw do tego, aby rozciągać je na wszystkich użytkowników
wieczystych i wszystkie nieruchomości oddane w użytkowanie wieczyste.
Ze względu na to, że użytkowanie wieczyste jest prawem, które wykazuje
podobieństwo zarówno do prawa własności jak i do praw rzeczowych
ograniczonych należy rozstrzygnąć jakie argumenty przemawiają za stosowaniem
w drodze analogii jednej z wchodzących w grę regulacji.
Pierwszy argument wiąże się z podobieństwem prawa użytkowania
wieczystego do własności lub ograniczonych praw rzeczowych. Z tego względu,
że użytkowanie wieczyste jest prawem na rzeczy cudzej wykazuje
ono podobieństwo do ograniczonych praw rzeczowych. Nie może to być jednak
argument decydujący gdyż treść tego prawa z kolei wyraźnie przypomina prawo
własności. Argument związany z podobieństwem prawa użytkowania wieczystego
do innych praw był zresztą wykorzystywany w orzecznictwie dla uzasadnienia
stosowania do wyzbycia się tego prawa, zarówno art. 179 k.c. jak i art. 246 k.c.
Koniecznym wobec tego wydaje się poszukiwanie dalszych argumentów.
Użytkowanie wieczyste jest prawem, z którym związany jest obowiązek
uprawnionego do zapłaty stałych opłat na rzecz właściciela nieruchomości obciążonej.
Jest to także prawo, z którym z reguły związane jest prawo własności
do budynków wzniesionych na gruncie oddanym w użytkowanie wieczyste. Z kolei
art. 237 k.c. przewiduje, że do zbycia użytkowania wieczystego należy stosować
odpowiednio przepisy o przeniesieniu własności. Wszystkie te argumenty wskazują,
że do wyzbycia się prawa użytkowania wieczystego odpowiedniejsze wydają się
przepisy dotyczące wyzbycia się prawa własności. Aktualnie, zgodnie z art. 9021
9
k.c., może to nastąpić w drodze umowy o bezpłatne przekazanie prawa do
nieruchomości pomiędzy uprawnionym a gminą lub Skarbem Państwa.
Tryb wyzbywania się prawa poprzez umowę z gminą lub Skarbem Państwa,
o wiele lepiej nadaje się dla uregulowania złożonej sytuacji prawnej jaka wiąże
się z wyzbyciem się użytkowania wieczystego, niż jednostronne zrzeczenie się
tego prawa na podstawie analogicznie stosowanego art. 246 k.c. Po pierwsze,
zauważyć należy, że wyzbycie się użytkowania wieczystego prowadzi do tego,
że przestaje być obciążony grunt należący w zasadzie do gminy lub Skarbu
Państwa, co dobrze koresponduje z aktualnym kształtem użytkowania
wieczystego, które może być ustanowione tylko na gruntach stanowiących
własność Skarbu Państwa lub jednostek samorządu terytorialnego (art. 232
k.c.). Po drugie, do wyzbycia się własności budynków wzniesionych na gruncie
przez użytkownika wieczystego przepisy art. 9021
i 9022
k.c. mogą być
stosowane wprost bo jest to wyzbycie się własności nieruchomości budynkowej
przez jej właściciela. Po trzecie, w umowie o nieodpłatnym przekazaniu
użytkowania wieczystego jest miejsce, aby uregulować wszystkie problemy
związane z opłatami za użytkowanie wieczyste, prawem własności budynków
wzniesionych na gruncie oddanym w użytkowanie wieczyste ewentualnie innymi
obciążeniami tego prawa. Dobry punkt wyjścia stwarza tu stosowana
analogicznie regulacja zawarta w art. 9022
k.c., która co do zasady za bezpłatne
zrzeczenie się użytkowania wieczystego zwalnia uprawnionego
z odpowiedzialności za wady przedmiotu jego prawa.
W konkluzji rozważań nad poszukiwaniem podstawy prawnej dla wyzbycia
się prawa użytkownika wieczystego w innych sytuacjach niż szczegółowo
uregulowanych w ustawie należy uznać, że ze względu na podniesione wyżej
argumenty podstawę prawną dla takiej czynności stanowią stosowane na
zasadzie analogii przepisy art. 9021
- 9022
k.c.
Mając na uwadze powyższe Sąd Najwyższy, na podstawie art. 390 k.p.c.,
orzekł jak w sentencji uchwały.
jw