Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 206/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 19 grudnia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jan Górowski (przewodniczący)
SSN Anna Kozłowska (sprawozdawca)
SSN Zbigniew Kwaśniewski
w sprawie z powództwa C. z siedzibą w W.
przeciwko Teatrowi […] o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 19 grudnia 2013 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 10 listopada 2011 r.,
uchyla zaskarżony wyrok, znosi postępowanie przed Sądem
Apelacyjnym w całości i przekazuje sprawę temu Sądowi do
ponownego rozpoznania, pozostawiając mu rozstrzygnięcie o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
W pozwie skierowanym przeciwko Teatrowi […], Skarb Państwa – Zespół
„O.” Gospodarstwo Pomocnicze Komendy Wojewódzkiej Policji w P. domagał się
zasądzenia kwoty 116.236,57 zł z odsetkami od kwot i dat szczegółowo
wymienionych w pozwie, a po rozszerzeniu powództwa - kwoty 188.234, 62 zł
również z odsetkami jak poprzednio, z tytułu rozliczeń wzajemnych wierzytelności
stron. W postępowaniu przed Sądem pierwszej instancji reprezentujący wówczas
powoda radca prawny pismem z dnia 20 grudnia 2010 r. poinformował Sąd, że
zarządzeniem nr 41 Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia
9 listopada 2010 r. utworzono instytucję gospodarki budżetowej pod nazwą C.
Jednostka ta powstała w wyniku przekształcenia niektórych gospodarstw
pomocniczych państwowych jednostek budżetowych, w tym Zespołu Hoteli, Kasyn i
Bufetów „O”. Przedstawił nadto decyzję nr 343 Komendanta Głównego Policji z
dnia 16 listopada 2010 r. w sprawie przeprowadzenia czynności związanych z
przekształceniem gospodarstw pomocniczych jednostek Policji oraz Zakładu
Obsługi MSWiA w instytucję gospodarki budżetowej, z którego wynikało, że księgi
rachunkowe Zespołu Hoteli, Kasyn i Bufetów „O.” zostały zamknięte na dzień 20
grudnia 2010 r. Sąd Okręgowy, wyrokując w sprawie w dniu 29 grudnia 2010 r.,
w komparycji wyroku określił powoda jako Skarb Państwa reprezentowany przez C.
i zasądził od tego pozwanego na rzecz powoda dochodzoną kwotę. Apelacja
pozwanego została wyrokiem Sądu Apelacyjnego z dnia 10 listopada 2011 r.
oddalona. Sąd Apelacyjny w komparacji wyroku określił wówczas powoda
analogicznie jak uczynił to Sąd Okręgowy. W dniu 20 stycznia 2012 r. pozwany
złożył wniosek o sporządzenie uzasadnienia wyroku Sądu Apelacyjnego wraz
z wnioskiem o przywrócenie terminu do złożenia tego wniosku, powołując się na
wadliwe zawiadomienie o terminie rozprawy apelacyjnej. Postanowieniem z dnia
27 stycznia 2012 r. Sąd Apelacyjny oddalił wniosek o przywrócenie terminu
i odrzucił wniosek o sporządzenie uzasadnienia. W komparacji również i tego
orzeczenia stronę powodową oznaczono tak jak w wyroku Sądu pierwszej instancji.
Na skutek zażalenia pozwanego, Sąd Najwyższy postanowieniem z dnia
22 listopada 2012 r. uchylił zaskarżone postanowienie wskazując, że pozwany nie
został prawidłowo powiadomiony o rozprawie apelacyjnej. Nadto Sąd Najwyższy
sprostował w zaskarżonym postanowieniu oznaczenie powoda w ten sposób, że
3
zamiast Skarbu Państwa – C. Usług Logistycznych z siedzibą w P. wpisał C. z
siedzibą w W., wskazując w uzasadnieniu, że C. ma osobowość prawną i jest
wpisane do rejestru przedsiębiorców. Postanowieniem z dnia 20 grudnia 2012 r.
Sąd Apelacyjny przywrócił pozwanemu termin do złożenia wniosku o sporządzenie
uzasadnienia wyroku Sądu Apelacyjnego, a postanowieniem z dnia 9 stycznia
2013 r. sprostował swój wyrok z dnia 10 listopada 2011 r. w ten sposób, że
oznaczył stronę powodową jako C. z siedzibą w W.
W skardze kasacyjnej od wyroku Sądu Apelacyjnego, którą pozwany
wywiódł, zarzucono naruszenie przepisów postępowania skutkujące nieważnością
postępowania to jest art. 379 pkt 5 k.p.c. w związku z art. 149 § 2 w związku z art.
133 § 2a k.p.c. przez pozbawienie skarżącego możności obrony jego prawa
wskutek niedoręczenia mu zawiadomienia o rozprawie apelacyjnej i naruszenie art.
379 pkt 2 k.p.c. przez niewłaściwą reprezentację strony powodowej przez C., która
to osoba prawna, niebędąca według Sądu pierwszej instancji następcą prawnym
pozwanego, nie została formalnie wezwana do udziału w sprawie apelacyjnej oraz
dopuszczenie do udziału w sprawie w charakterze reprezentanta Skarbu Państwa,
podmiotu który nie był statio fisci, a był samodzielną osoba prawną. Nadto skarżący
zarzucił naruszenie art. 149 § 2 w związku z art. 133 § 2a k.p.c. przez
niezawiadomienie go o rozprawie apelacyjnej, art. 316 w związku z art. 328 § 2
k.p.c. przez wzięcie przez Sąd drugiej instancji pod uwagę nieistniejącego stanu
prawnego oraz art. 386 § 2 w związku z art. 379 pkt 2 w związku z art. 67 § 2 i art.
96 k.p.c. przez ich niezastosowanie, mimo że postępowanie przed sądem pierwszej
instancji było dotknięte nieważnością z powodu wadliwej reprezentacji Skarbu
Państwa.
Zarzucając powyższe, skarżący domagał się uchylenia zaskarżonego
wyroku i wyroku Sądu Okręgowego, zniesienia postępowania w zakresie
dotkniętym nieważnością i przekazania sprawy Sądowi Okręgowemu do
ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Uzasadniony jest zarzut nieważności postępowania przed Sądem
Apelacyjnym z powodu pozbawienia skarżącego możności obrony jego praw przez
4
niedoręczeniu mu (wadliwe doręczenie) zawiadomienia o terminie rozprawy
apelacyjnej. Zawiadomienie, które wówczas Sąd Apelacyjny skierował do
pozwanego, zostało wysłane na adres, pod którym pozwany nie oczekiwał
doręczania pism sądowych, ponieważ wskazał Sądowi Apelacyjnemu inny adres,
adres dla korespondencji. Wadliwość w dokonaniu doręczenia zawiadomienia
o terminie rozprawy apelacyjnej przesądził Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia
22 listopada 2012 r., o którym była mowa wyżej i postanowieniem tym Sąd
Najwyższy pozostaje związany. Na skutek wskazanej wadliwości, pozwany został
pozbawiony możliwości wzięcia udziału w rozprawie apelacyjnej wyznaczonej na
dzień 10 listopada 2011 r. i przedstawienia w jej toku swoich racji i nie jest tu istotne,
że stawiennictwo na rozprawie apelacyjnej nie jest obowiązkowe oraz, że pozwany
wypowiedział się już w pisemnej apelacji. Rozprawa jest przeznaczona dla
przedstawienia przez strony ich twierdzeń, przy czym na rozprawie apelacyjnej
strona może powołać nowe zarzuty apelacyjne, w postępowaniu tym bowiem ani
sam apelujący, ani sąd odwoławczy nie są związani treścią zarzutów apelacyjnych.
Skarżący może więc zmienić zarzuty podniesione w apelacji, a także sformułować
nowe, pod warunkiem, że mieszczą się w granicach zaskarżenia apelacyjnego,
może także powołać nowe lub dalsze okoliczności na uzasadnienie zarzutów już
podniesionych. Trybunał Konstytucyjny wielokrotnie w swoich orzeczeniach
wskazywał, że na prawo do sądu (art. 45 Konstytucji RP) składa się również prawo
do odpowiedniego ukształtowania procedury, to jest zgodnie z wymogami
sprawiedliwości i jawności. Ta proceduralna sprawiedliwość zostaje zrealizowana,
jeżeli każda strona ma możność przedstawienia swoich racji. Sąd ma bowiem
obowiązek respektowania prawa strony do bycia wysłuchanym. Wysłuchanie
zapewnia przewidywalność przebiegu procesu, pozwala stronom ocenić trafność
podjętych decyzji i rozważyć potrzebę podjęcia ewentualnych, dalszych czynności
procesowych, czyli określić konsekwencje własnych zachowań na gruncie
obowiązującego stanu prawnego. Skoro stanowiące element konstytucyjnego
prawa do sądu (art. 45 Konstytucji RP) prawo do rzetelnego procesu obejmuje
prawo do bycia wysłuchanym, to naruszenie tego uprawnienia przez sąd przez
niezawiadomienie o jedynej w sprawie rozprawie, skutkuje nieważnością
postępowania z powodu pozbawienia strony możności obrony jej praw (por. wyroki
5
Sądu Najwyższego z dnia 12 września 2001 r. V CSK 1535/00 i z dnia 2 grudnia
2011 r. sygn. akt III CSK 136/11, niepubl.).
Już tylko z przedstawionej przyczyny wyrok Sądu Apelacyjnego podlegał
uchyleniu, postępowanie przed tym Sądem zniesieniu z powodu nieważności
(art. 379 pkt 5 k.p.c.), a sprawa przekazaniu temu Sądowi do ponownego
rozpoznania.
Jednocześnie Sąd Najwyższy zauważa, że nie podstaw do stwierdzenia
nieważności postępowania przed sądem drugiej instancji z powodu, jak twierdzi
skarżący, wadliwej reprezentacji strony powodowej. Z akt sprawy wynika, że C. z
siedzibą w W. było na rozprawie apelacyjnej reprezentowane przez pełnomocnika
w osobie radcy prawnego, który w toku postępowania apelacyjnego złożył
dokument pełnomocnictwa pochodzący od organu umocowanego do działania w
imieniu C. Zagadnieniem natomiast jest czy w procesie mamy do czynienia z
sukcesją generalną czy syngularną i czy w razie stwierdzenia następstwa
materialnoprawnego można też mówić o ogólnym następstwie procesowym.
C., z siedzibą w W., będące instytucją gospodarki budżetowej, jest osobą
prawną, osobowość prawną nabyło z chwilą wpisania do Krajowego Rejestru
Sądowego, co, jak wynika ze znajdującego się w aktach sprawy odpisu z KRS,
nastąpiło z dniem 21 grudnia 2010 r. Podstawę prawną powołania osoby prawnej
jaką jest instytucja gospodarki budżetowej stanowią art. 116 ust. 2 ustawy z dnia 27
sierpnia 2009 r. - Przepisy wprowadzające ustawę o finansach publicznych (Dz. U.
Nr 157, poz. 1241 ze zm.) oraz wydane na podstawie tego artykułu przepisy
wykonawcze. Powołany art. 116 stanowi, że instytucja gospodarki budżetowej, o
której mowa w art. 23 ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych
(Dz. U. Nr 157, poz. 1240) może być utworzona poprzez przekształcenie
istniejącego gospodarstwa pomocniczego państwowej jednostki budżetowej na
zasadach określonych w przepisach wydanych na podstawie ust. 2. Ust. 2 tego
artykułu stanowi z kolei, że Rada Ministrów określi, w drodze rozporządzenia,
sposób i tryb przekształcenia gospodarstw pomocniczych państwowych jednostek
budżetowych, o których mowa w ust. 1, w instytucje gospodarki budżetowej, z
6
uwzględnieniem rozliczeń związanych z zakończeniem działalności gospodarstw
pomocniczych oraz zapewnieniem ciągłości realizacji zadań i ich specyfiki.
Wydane na podstawie zacytowanego art. 116 ust. 2 rozporządzenie Rady
Ministrów z dnia 21 września 2010 r. w sprawie sposobu i trybu przekształcenia
gospodarstw pomocniczych państwowych jednostek budżetowych w instytucje
gospodarki budżetowej (Dz. U. z 2010 r., Nr 181, poz. 1217) wskazuje organy
uprawnione do wydania zarządzenia o utworzeniu instytucji gospodarki budżetowej
przez przekształcenie gospodarstwa pomocniczego (§ 2), stanowi,
że przekształcenie gospodarstwa pomocniczego w instytucję gospodarki
budżetowej następuje z chwilą wpisania instytucji gospodarki budżetowej do
Krajowego Rejestru Sądowego (§ 3) i w § 4 stanowi, że instytucja gospodarki
budżetowej przejmuje przysługujące gospodarstwu pomocniczemu przed jego
przekształceniem należności, uprawnienia, obowiązki, środki pieniężne oraz
rzeczowe składniki majątkowe inne niż nieruchomości. Instytucja gospodarki
budżetowej pozostaje podmiotem w szczególności zezwoleń lub koncesji, które
zostały przyznane na rzecz gospodarstwa pomocniczego przed jego
przekształceniem, chyba że odrębne przepisy lub decyzja o udzieleniu zezwolenia
lub koncesji stanowią inaczej. Wyjątek od tej reguły dopuszcza ust. 2 stanowiąc,
że te organy, które wydają zarządzenie o utworzeniu instytucji gospodarki
budżetowej mogą określić należności, uprawnienia, obowiązki, środki pieniężne
oraz rzeczowe składniki majątkowe inne niż nieruchomości, niepodlegające
przejęciu przez instytucję gospodarki budżetowej.
Uregulowania wynikające z art. 116 ust. 1, dopuszczające powstanie nowej
osoby prawnej przez przekształcenie istniejącego gospodarstwa pomocniczego
i z § 4 ust. 1 rozporządzenia wyraźnie przewidującego wstąpienie tej nowej osoby
prawnej w prawa i obowiązki związane dotychczas z gospodarstwem pomocniczym
wskazują, że ustawodawca przewidział tu następstwo materialnoprawne,
o charakterze sukcesji uniwersalnej częściowej. Wynika z niego, że na
nowopowstały podmiot przechodzą te prawa i obowiązki, które dotychczas
pozostawały w gestii wyodrębnionej struktury jaką było gospodarstwo pomocnicze.
Tak ukształtowane następstwo pod tytułem ogólnym, ale częściowe, bo obejmujące
7
wyodrębnione mienie, nie jest nowością w obowiązującym systemie prawa.
Przykładem jest tu utworzenie gmin i nabycie przez nie, z mocy ustawy,
oznaczonego mienia państwowego. W porządku prawnym coraz częściej pojawiają
się sytuacje, które można kwalifikować jako częściową sukcesję uniwersalną, przy
zachowaniu bytu prawnego dotychczasowego właściciela majątku. Kreując takie
sytuacje ustawodawca nie reguluje jednocześnie następstwa procesowego,
a przepisy kodeksu postępowania cywilnego przewidują następstwo procesowe
pod tytułem ogólnym tylko w razie śmierci strony będącej osoba fizyczną i w razie
utraty bytu prawnego przez osobę prawną, w pozostałych wypadkach odsyłając do
art. 192 pkt 3 k.p.c. Jeżeli jednak podzieli się stanowisko, że przepis ten ma
zastosowanie wówczas gdy zbycie rzeczy lub prawa jest rezultatem czynności
materialnoprawnej stron czy też choćby pośrednio jest efektem woli stron, ale nie
stosuje się go gdy zbycie jest wynikiem działania ustawy, wówczas konstrukcja
częściowej sukcesji uniwersalnej znajduje zastosowanie również w płaszczyźnie
procesowej pozwalając na wejście następcy do procesu automatycznie, bez
potrzeby uzyskiwania zgody strony przeciwnej. Takie rozumienie procesowych
skutków materialnoprawnej częściowej sukcesji uniwersalnej jest obecnie
w orzecznictwie Sądu Najwyższego akceptowane (por. orzeczenia Sądu
Najwyższego: uchwała z dnia 8 stycznia 1991 r. III CZP 70/90, OSNC z 1991 r.
Nr 7, poz.81; postanowienie z dnia 23 czerwca 2004 r. V CZ 43/04 – nie publ.;
wyrok z dnia 26 października 2005 r. V CK 285/05, nie publ.; postanowienie z dnia
25 kwietnia 2012 r. II CSK 356/11, OSNC z 2012 r. Nr 12, poz. 143). Przyłączając
się do tego nurtu orzecznictwa, Sąd Najwyższy w składzie rozstrzygającym sprawę
niniejszą, wyraża pogląd, że powstałe z przekształcenia gospodarstwa
pomocniczego Komendy Wojewódzkiej Policji w P. pod nazwą Zespół Hoteli, Kasyn
i Bufetów „O.” C. z siedzibą w W. (por. zarządzenie nr 41 Ministra Spraw
Wewnętrznych i Administracji z dnia 9 listopada 2010 r. w sprawie utworzenia
instytucji gospodarki budżetowej pod nazwą „C. stycznych”, Dz. Urz. MSW z 2010 r.
Nr 14, poz. 68) w następstwie wynikającej z przepisu prawa sukcesji uniwersalnej
częściowej, wstąpiło do procesu automatycznie, z chwilą uzyskania osobowości
prawnej.
8
W tym stanie rzeczy Sąd Najwyższy uchylając zaskarżony wyrok, znosząc
z podanej wyżej przyczyny postępowanie przed Sądem Apelacyjnym i przekazując
sprawę Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, pozostawił temu
Sądowi ocenę skutków wyżej opisanego następstwa procesowego w postępowaniu
przed Sądem pierwszej instancji.
Z przedstawionych powodów orzeczono jak w sentencji (art. 39815
§ 1
w związku z art.39821
w związku z art. 386 § 2 k.p.c.).
O kosztach postępowania kasacyjnego orzeczono na podstawie art. 108 § 2
k.p.c.
es