Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 209/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 14 stycznia 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jerzy Kuźniar (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Józef Iwulski
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska
w sprawie z wniosku T. K.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o prawo do emerytury,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 14 stycznia 2014 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 20 grudnia 2012 r.,
oddala skargę kasacyjną.
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 20 grudnia 2012 r., Sąd Apelacyjny oddalił apelację
wnioskodawcy T. K. od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych z dnia 16 marca 2012 r. w sprawie przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń
Społecznych o prawo do emerytury w niższym wieku, którym oddalono odwołanie
wnioskodawcy od decyzji organu rentowego z dnia 24 sierpnia 2011 r.,
odmawiającej przyznania prawa do wcześniejszej emerytury wobec
2
nieudokumentowania 15 lat pracy w szczególnych warunkach. Organ rentowy nie
uwzględnił okresu pracy wnioskodawcy w Stoczni […] od dnia 1 kwietnia 1983 r. do
dnia 31 maja 1985 r., w którym wnioskodawca był zatrudniony na stanowisku
samodzielnego instruktora praktycznej nauki zawodu, oraz od dnia 1 czerwca 1985
r. do dnia 31 października 1989 r. na stanowisku starszego instruktora szkolenia
praktycznej nauki zawodu.
W ustalonym stanie faktycznym wnioskodawca (ur. w dniu 24 sierpnia
1951 r.), w dniu 22 lipca 2011 r. złożył wniosek o emeryturę. Wnioskodawca
udokumentował 33 lata, 3 miesiące i 10 dni okresów składkowych i
nieskładkowych, w tym 9 lat, 1 miesiąc i 6 dni okresów pracy w warunkach
szczególnych. Nie przystąpił do Otwartego Funduszu Emerytalnego, a w dniu 24
sierpnia 2011 r. rozwiązał stosunek pracy. Przedmiotem sporu były
nieuwzględnione przez organ rentowy okresy zatrudnienia wnioskodawcy w stoczni
na stanowisku wskazanym w dziale XIV (prace różne) pod pozycją nr 24 załącznika
A do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku
emerytalnego dla pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub
szczególnym charakterze (Dz. U. Nr 8, poz. 43 ze zm.) - „kontrola
międzyoperacyjna, kontrola jakości produkcji i usług oraz dozór inżynieryjno -
techniczny na oddziałach i wydziałach, w których jako podstawowe wykonywane są
prace wymienione w wykazie”. Na podstawie zgromadzonego materiału
dowodowego, Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 16 marca 2012 r. ustalił, że
wnioskodawca we wskazanych okresach stale i w pełnym wymiarze czasu pracy,
wykonywał pracę polegająca na szkoleniu nowo przyjętych pracowników w zakresie
spawalnictwa, montowania kadłubów i rurociągów na wyodrębnionym wydziale
szkoleniowym. Pracownicy ci (objęci szkoleniem) nie brali bezpośrednio udziału w
procesie produkcyjnym, ale byli przygotowywani aby taką prace podjąć. W ocenie
Sądu wnioskodawca nie wykonywał pracy w warunkach szczególnych, bo mimo, że
wykonywana przez niego praca była świadczona stale i w pełnym wymiarze czasu
pracy, to jednak głównym jego zajęciem było nauczanie poprzez praktyczne
pokazywanie sposobów wykonywania poszczególnych elementów składających się
na proces spawania, czy montowania. Udzielanie praktycznej nauki zawodu nie jest
wymienione w załączniku do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r.
3
jako praca w szczególnych warunkach. Sąd wskazał, że w zakresie obowiązków
wnioskodawcy oprócz nauczania mieścił się także nadzór nad jakością
wykonywanych przez kursantów prac szkoleniowych z zakresu spawalnictwa czy
montażu, jednak nadzór ten dotyczył pracowników nowych, niewykwalifikowanych,
przechodzących dopiero odpowiednie szkolenie na wydzielonym wydziale
szkoleniowym, innym niż wydział produkcyjny, zatem dotyczył pracowników,
których prace nie były wymienione w wykazie, bowiem nie były pracami zaliczanymi
do prac w szczególnych warunkach ani w szczególnym charakterze. Kontrola
międzyoperacyjna, kontrola jakości produkcji i usług oraz dozór inżynieryjno-
techniczny, aby mógł zostać uznany za prace w warunkach szczególnych musi być
prowadzony stale i mieć miejsce na oddziałach i wydziałach, w których - jako
podstawowe - wykonywane są prace wymienione w wykazie. Osoby przyuczane do
zawodu nie są zaliczane do osób wykonujących pracę w warunkach szczególnych,
a ich instruktorzy - tak jak wnioskodawca - nie mogą być uznani za osoby
wykonujące dozór inżynieryjno - techniczny na wydziałach, w których jako
podstawowe wykonywane są prace wymienione w wykazie.
Zaskarżonym wyrokiem, Sąd Apelacyjny oddalił apelację wnioskodawcy,
podzielając ustalenia Sądu pierwszej instancji oraz zapadłe orzeczenie, wskazując
że kontrola, o której mowa w powołanym przepisie była wykonywana przez
wnioskodawcę jedynie przez okres jednego miesiąca w trakcie trzymiesięcznego
kursu spawacza, podczas którego szkolił nowo przyjętych pracowników. Według
jego wyjaśnień, dopiero po szkoleniu teoretycznym, które trwało około dwóch
miesięcy, pracownicy niewykwalifikowani dokonywali spawania większych
elementów konstrukcyjnych, wykorzystywanych następnie do budowy statków.
Dodatkowo wskazał, że wszystkie te czynności były wykonywane na wyodrębnionej
części hali produkcyjnej, przeznaczonej wyłącznie do szkolenia pracowników,
którzy na etapie szkolenia nie wykonywali zatrudnienia w warunkach szczególnych,
albowiem osoby przyuczane do zawodu nie były zaliczane do osób wykonujących
pracę w warunkach szczególnych. Tak więc wnioskodawca w kwestionowanych
okresach nie wykonywał zatrudnienia, o którym mowa w wykazie A, dział XIV poz.
24 załącznika do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie
wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w
4
szczególnym charakterze. W ocenie Sądu Apelacyjnego za taką prace mógłby
zostać uznany wyłącznie jeden miesiąc z każdego przeprowadzonego przez
wnioskodawcę szkolenia, gdyż wówczas możliwym byłoby ewentualne przyjęcie, że
ubezpieczony sprawował kontrolę międzyoperacyjną, kontrolę jakości produkcji i
usług oraz dozór inżynieryjno – techniczny, to zaś pozwalałoby na zaliczenie 26
miesięcy (2 lata i 2 miesiące) w całym kwestionowanym okresie, po zaliczeniu
których wykazałby on łącznie 11 lat 3 miesiące i 6 dni okresów pracy w warunkach
szczególnych, co nie stanowi wystarczającego okresu, warunkującego przyznanie
prawa do dochodzonego świadczenia na podstawie art. 184 w związku z art. 32
ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych (jednolity tekst: Dz. U. z 2013 r., poz. 1440 ze zm.). Ponadto
oceniając okres, w którym wnioskodawca był zatrudniony na stanowisku
samodzielnego instruktora praktycznej nauki zawodu oraz starszego instruktora
szkolenia praktycznej nauki zawodu, Sąd wskazał, że okresy pracy instruktorów
praktycznej nauki zawodu wykonywane przed dniem 31 sierpnia 1988 r. nie były
okresami pracy w szczególnym charakterze uprawniającymi obecnie do przyznania
prawa do emerytury w wieku obniżonym. Powyższe ograniczenie – mimo że wynika
z ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela (jednolity tekst: Dz.U. z 2006
r. Nr 97, poz. 674 ze zm.) - znajduje „poprzez analogię” zastosowanie w
rozpatrywanej sprawie – w tym zakresie Sąd powołał się na wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 10 lutego 2010 r. (II UK 166/09, niepublikowany), w
uzasadnieniu którego wskazano, że zakres podmiotowy ustawy- Karta Nauczyciela
w chwili jej wejścia w życie, nie obejmował instruktorów praktycznej nauki zawodu,
tym samym okresy zatrudnienia wnioskodawcy w charakterze samodzielnego
instruktora praktycznej nauki zawodu (od dnia 1 kwietnia 1983 r. do dnia 31 maja
1985 r.) oraz starszego instruktora szkolenia praktycznej nauki zawodu (od dnia 1
czerwca 1985 r. do dnia 31 października 1989 r.), nie podlegałyby zaliczeniu do
stażu pracy w warunkach szczególnych, co oznacza że wnioskodawca nie
udowodnił wymaganych 15 lat pracy w szczególnych warunkach warunkujących
prawo do przyznania dochodzonego świadczenia.
Powyższy wyrok zaskarżył w całości skargą kasacyjną pełnomocnik
wnioskodawcy i zarzucając naruszenie prawa materialnego – art. 32 ust. 1, 2 i 4 w
5
związku z § 2 i 4 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie
wieku emerytalnego dla pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub
szczególnym charakterze, w związku z pkt 24 działu XIV wykazu A, stanowiącego
załącznik do rozporządzenia przez przyjęcie „że wykonywanie przez powoda pracy
na stanowisku instruktora praktycznej nauki zawodu (…) nie było pracą
wykonywaną w szczególnych warunkach”, art. 86 w związku z art. 5 ust. 1 pkt 2
ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r.- Karta Nauczyciela w związku z § 1 pkt 1 i § 2
ust. 1 pkt 7 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 10 sierpnia 1988 r.
w sprawie rozciągnięcia niektórych przepisów Karty Nauczyciela na instruktorów
praktycznej nauki zawodu oraz na niektórych innych pracowników uspołecznionych
zakładów pracy, prowadzących prace pedagogiczne i wychowawcze (Dz.U. Nr 34,
poz. 261 ze zm.), oraz w związku z § 1 pkt 1 lit. a i § 2 ust. 7 pkt 8 rozporządzenia
Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 września 1998 r. w sprawie rozciągnięcia
niektórych przepisów Karty Nauczyciela na instruktorów i kierowników praktycznej
nauki zawodu oraz na niektórych innych pracowników prowadzących prace
dydaktyczne i wychowawcze (Dz.U. Nr 126, poz. 833), przez ich niezastosowanie i
nieuwzględnienie okresu pracy wnioskodawcy na stanowisku instruktora
praktycznej nauki zawodu jako pracy w szczególnym charakterze i niezaliczenie
tego okresu do okresu pracy w warunkach szczególnych, wniósł o uchylenie
zaskarżonego wyroku w całości, jego zmianę w całości i przyznanie wnioskodawcy
prawa do dochodzonego świadczenia wraz z orzeczeniem o kosztach
postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna jest nieuzasadniona. Stosownie do art. 39813
§ 1 i 2 k.p.c.,
Sąd Najwyższy rozpoznaje sprawę w granicach skargi kasacyjnej i jest związany
ustaleniami faktycznymi stanowiącymi podstawę zaskarżonego orzeczenia, jeżeli
skarga nie zawiera zarzutu naruszenia przepisów postępowania lub gdy zarzut taki
okaże się niezasadny. W niekwestionowanym stanie faktycznym wnioskodawca w
spornych okresach stale i w pełnym wymiarze czasu pracy, wykonywał pracę
polegającą na szkoleniu nowo przyjętych pracowników w zakresie spawalnictwa,
6
montowania kadłubów i rurociągów na wyodrębnionym wydziale szkoleniowym.
Kursanci nie brali bezpośrednio udziału w procesie produkcyjnym, ale byli
przygotowywani aby taką prace podjąć. Zgodnie z ustaleniami, kontrola, o której
mowa w wykazie A, dział XIV poz. 24 załącznika do rozporządzenia Rady Ministrów
z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych
w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, była wykonywana
przez wnioskodawcę jedynie przez okres jednego miesiąca w trakcie
trzymiesięcznego kursu spawacza. Czynności te były wykonywane na
wyodrębnionej części hali produkcyjnej, przeznaczonej wyłącznie do szkolenia
pracowników, którzy na etapie szkolenia nie wykonywali zatrudnienia w warunkach
szczególnych.
W ocenie Sądu Najwyższego wnioskodawca we wskazanych wyżej okresach
nie wykonywał pracy w warunkach szczególnych, wymienionej w wykazie A, dział
XIV poz. 24 załącznika do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w
sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze. Czynności tzw. dozoru inżynieryjno-
technicznego lub kontroli na oddziałach i wydziałach, w których zatrudnieni są
pracownicy wykonujący pracę w warunkach szczególnych, to czynności
wykonywane w warunkach bezpośrednio narażających na szkodliwe dla zdrowia
czynniki, a więc polegające na bezpośrednim dozorze i bezpośredniej kontroli
procesu pracy na stanowiskach pracy wykonywanej w szczególnych warunkach.
Jeśli zatem czynności te wykonywane są stale i w pełnym wymiarze czasu pracy
obowiązującym na stanowisku pracy związanej z kontrolą międzyoperacyjną,
kontrolą jakości produkcji i usług oraz dozorem inżynieryjno-technicznym, to okres
wykonywania tej pracy jest okresem pracy uzasadniającym prawo do świadczeń na
zasadach określonych w rozporządzeniu. Od powyższej reguły istnieją odstępstwa
polegające na uznaniu, że dana osoba wykonuje stale i w pełnym wymiarze czasu
prace objęte poz. 24 działu XIV wykazu A, pomimo wykonywania pewnych
czynności w warunkach nienarażających ją bezpośrednio na szkodliwe dla zdrowia
czynniki. W szczególności chodzi tu o czynności ściśle związane ze sprawowanym
dozorem inżynieryjno - technicznym i stanowiące jego immanentną cechę, jak
sporządzanie dokumentacji dotyczącej dozoru i będące jego integralną częścią
7
(wyrok z dnia 11 marca 2009 r., II UK 243/08 i powołane tam wcześniejsze
orzecznictwo - niepublikowany) lub inne krótkotrwałe wyłączenia od narażenia na
działanie takich czynników, spowodowane np. udziałem w koniecznym szkoleniu
(wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 stycznia 2008 r., I UK 210/07, OSNP 2009, nr
5 - 6). Odstępstwa od tej reguły mogą dotyczyć czynności ściśle związanych ze
sprawowanym dozorem i stanowiących jego integralną część lub innych
krótkotrwałych przerw w narażeniu na działanie takich czynników spowodowanych
np. udziałem w koniecznym szkoleniu.
Także wskazany w skardze kasacyjnej zarzut nieuwzględnienia okresu pracy
wnioskodawcy na stanowisku instruktora praktycznej nauki zawodu jako pracy w
szczególnym charakterze i niezaliczeniu tego okresu do okresu pracy
uprawniającego do uzyskania prawa do wcześniejszej emerytury, jest
nieuzasadniony. Przede wszystkim, nie każde okresy pracy instruktora praktycznej
nauki zawodu podlegały zaliczeniu jako okresy pracy w szczególnym charakterze, i
podlegały uwzględnieniu przy ocenie uprawnień do emerytury nauczycielskiej, na
podstawie art. 88 ust. 1 w związku z art. 1 ust. 2 pkt 4 ustawy z dnia 26 stycznia
1982 r.- Karta Nauczyciela. W związku z zarzutami skargi, warto przypomnieć, że
zakres podmiotowy tej ustawy (Dz. U. z 1982 r. Nr 3, poz. 19), w chwili wejścia w
życie w dniu 1 lutego 1982 r., obejmował wyłącznie nauczycieli, wychowawców i
innych pracowników pedagogicznych państwowych szkół i innych placówek
oświatowych i szkoleniowych, wychowawczych, opiekuńczo-wychowawczych,
utworzonych i działających na podstawie ustawy z dnia 15 lipca 1961 r. o
rozwoju systemu oświaty i wychowania (Dz. U. Nr 32, poz. 160 ze zm.), nauczycieli
i wychowawców placówek leczniczych, leczniczo-wychowawczych i leczniczo-
opiekuńczych, nauczycieli, wychowawców i innych pracowników pedagogicznych
zakładów poprawczych, schronisk dla nieletnich, rodzinnych ośrodków
diagnostyczno-konsultacyjnych oraz szkół przy zakładach karnych, pracowników
pedagogicznych bibliotek szkolnych i pedagogicznych, ośrodków metodycznych i
placówek poradnictwa wychowawczo-zawodowego, nauczycieli zatrudnionych w
szkołach, placówkach kształcenia artystycznego dzieci i młodzieży, placówkach
wychowawczych i placówkach opiekuńczo-wychowawczych, prowadzonych przez
związki spółdzielcze, instytucje i organizacje społeczne prowadzące statutową
8
działalność oświatowo-wychowawczą i kształcenie artystyczne, nauczycieli
zatrudnionych w organach administracji państwowej na stanowiskach
wymagających kwalifikacji pedagogicznych w zakresie ustalonym ustawą oraz
nauczycieli zatrudnionych w organizacjach politycznych i społecznych oraz w
związkach zawodowych na stanowiskach wymagających kwalifikacji
pedagogicznych w zakresie ustalonym ustawą. Instruktorzy praktycznej nauki
zawodu nie zostali wymienieni w art. 1 ustawy. W art. 5 ustawy (skreślonym z
dniem 6 kwietnia 2000 r. przez ustawę z dnia 18 lutego 2000 r., Dz. U. z 2000 r. Nr
19, poz. 239) przewidziano delegację dla Ministra Oświaty i Wychowania, który
mógł rozszerzyć stosowanie Karty Nauczyciela lub niektórych jej postanowień na
nauczycieli szkół i placówek szkolących oraz oświatowo-wychowawczych innych
niż wymienione w art. 1 oraz na pracowników uspołecznionych zakładów pracy
pełniących funkcję instruktorów praktycznej nauki zawodu lub prowadzących pracę
wychowawczą z młodocianymi pracownikami w placówkach zbiorowego
zakwaterowania, dla których praca dydaktyczna i wychowawcza stanowi
podstawowe zajęcie oraz na pracowników pedagogicznych zatrudnionych na
stanowiskach nauczycieli w ośrodkach szkolenia i doskonalenia kadr i ośrodkach
szkolenia zawodowego oraz zawodowych kuratorów sądowych. Minister Edukacji
Narodowej wydał rozporządzenie w sprawie rozciągnięcia niektórych przepisów
Karty Nauczyciela na instruktorów praktycznej nauki zawodu oraz na niektórych
innych pracowników uspołecznionych zakładów pracy, prowadzących prace
pedagogiczne i wychowawcze w dniu 10 sierpnia 1988 r., obowiązujące z mocą od
1 września 1988 r. (Dz. U. Nr 34, poz. 261) i dopiero z jego mocy pracownicy
pełniący funkcje instruktorów praktycznej nauki zawodu zostali objęci przepisami
Karty Nauczyciela, między innymi w zakresie (nauczycielskich) uprawnień
emerytalnych. Te same uprawnienia płynęły z późniejszego rozporządzenia
Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 września 1998 r. w sprawie rozciągnięcia
niektórych przepisów Karty Nauczyciela na instruktorów i kierowników praktycznej
nauki zawodu oraz na niektórych innych pracowników prowadzących prace
dydaktyczne i wychowawcze (Dz. U. Nr 126, poz. 833), a następnie z ustawy -
Karta Nauczyciela, w której praca nauczycieli praktycznej nauki zawodu została
uznana za pracę nauczycielską, po zmianie ustawy, od dnia 6 kwietnia 2000 r.,
9
ustawą z dnia 18 lutego 2000 r., pod warunkiem posiadania kwalifikacji określonych
dla nauczycieli praktycznej nauki zawodu oraz wykonywania pracy dydaktycznej i
wychowawczej w wymiarze przewidzianym dla tych nauczycieli (art. 1 ust. 2 pkt 4
ustawy).
Tak więc w odniesieniu do instruktorów praktycznej nauki zawodu okresy ich
pracy przed dniem 31 sierpnia 1988 r. nie były okresami pracy w szczególnym
charakterze uprawniającymi do emerytury nauczycielskiej (por. wyroki Sądu
Najwyższego: z dnia 29 września 2000 r., II UKN 729/99, OSNAPiUS 2002, nr 10,
poz. 244 i z dnia 10 stycznia 2006 r., I UK 129/05, OSNP 2006 nr 23-24, poz. 36).
W konsekwencji, skoro instruktorzy praktycznej nauki zawodu zatrudnieni w
innych miejscach niż szkoły, nie podlegali ustawie - Karta Nauczyciela, praca
wnioskodawcy nie mogła być uwzględniona w stażu pracy nauczycielskiej,
niezależnie od tego, że praca w szczególnym charakterze (nauczycielska), nie
mogła być doliczana do okresu pracy w warunkach szczególnych, inne były bowiem
przesłanki (warunki) dla przyznania takich świadczeń.
Wszystko to trafnie ocenił Sąd Apelacyjny, stąd tym się kierując, Sąd
Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie art. 39814
k.p.c.