Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 196/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 16 stycznia 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Dariusz Dończyk
SSN Agnieszka Piotrowska
w sprawie z powództwa Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa
w W.
przeciwko A. W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 16 stycznia 2014 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […] z dnia 9 października 2012 r.,
1) oddala skargę kasacyjną;
2) oddala wniosek pozwanego o zasądzenie kosztów
postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Wyrokiem z dnia 9 października 2012 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację
powodowej Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa w W. od wyroku Sądu
pierwszej instancji oddalającego powództwo przeciwko A. W. o zasądzenie kwoty
83 634,25 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 7 lipca 2011 r. tytułem zwrotu
pomocy finansowej udzielonej pozwanemu.
Sądy ustaliły między innymi, że w dniu 28 sierpnia 2005 r. strony zawarły
umowę określającą zasady udzielenia przez powódkę pozwanemu pomocy
finansowej na realizację projektu w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego
„Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów
wiejskich 2004-2006" w zakresie priorytetu „Wspieranie zmian i dostosowań
w sektorze rolno - żywnościowym" działanie „Ułatwienie startu młodym rolnikom".
W § 6 ust. 2 umowy wskazano przypadki, w jakich beneficjent zobowiązuje się do
zwrotu pomocy wraz z odsetkami w wysokości określonej jak dla zaległości
podatkowych, liczonymi od dnia wypłacenia przez Agencję pomocy na rzecz
beneficjenta. Stwierdzono, że zwrot pomocy następuje między innymi w przypadku
niewypełnienia co najmniej jednego z zobowiązań, o których mowa w § 5 ust. 1
umowy, a jednym z tych zobowiązań, zgodnie z § 5 ust. 1 pkt 9 umowy, był
obowiązek uzupełnienia przez rolnika wykształcenia w celu spełnienia wymagania
dotyczącego kwalifikacji zawodowych w przypadku, gdy wymaganie to nie było
spełnione w dniu złożenia wniosku o dofinansowanie realizacji projektu. Zawierając
umowę pozwany prowadził od dnia 26 stycznia 2005 r. gospodarstwo rolne, był
ubezpieczony w KRUS i posiadał zasadnicze wykształcenie rolnicze po ukończeniu
w dniu 19 czerwca 1996 r. zasadniczej szkoły rolniczej. Pozwany zobowiązał się do
uzupełnienia wykształcenia w okresie nie dłuższym niż 5 lat od chwili podjęcia
prowadzenia gospodarstwa rolnego, tj. do dnia 26 stycznia 2010 r.
Strona powodowa udzieliła pozwanemu pomocy finansowej w kwocie
50 000 zł, którą pozwany zużył na zakup środków do produkcji roślinnej oraz
kombajnu.
Pozwany w dniu 29 kwietnia 2009 r. ukończył uzupełniające liceum
ogólnokształcące dla dorosłych i pismem z dnia 25 listopada 2009 r. powiadomił
3
o tym stronę powodową, przedstawiając świadectwo ukończenia tej szkoły.
Zwrócił się też z prośbą o wydłużenie terminu na uzupełnienie wykształcenia
rolniczego motywując to tym, że rozpoczął naukę w policealnej szkole zawodowej,
którą ukończy w styczniu 2011 r. Z taką samą prośbą zwrócił się do strony
powodowej w dniu 15 stycznia i 12 lutego 2010 r., jednak powódka odmówiła
i w dniu 16 czerwca 2010 r. wezwała pozwanego do zwrotu kwoty 83 634,25 zł.
Pozwany w dniu 28 lutego 2011 r. zdał egzamin i otrzymał dyplom potwierdzający
uzyskanie kwalifikacji w zawodzie technika rolnika.
Od 2003 r. w pobliżu miejsca zamieszkania pozwanego, w zespole szkół
pogimnazjalnych w Ś. oraz w zespole szkół ekonomicznych w K. nie było naboru do
technikum rolniczego. W latach 2006-2010 nie zostało też utworzone w zespole
szkół CKP w G. technikum dla dorosłych w zawodzie rolnika.
Sąd pierwszej instancji oddalając powództwo uznał w pierwszej kolejności,
że strona powodowa nie miała podstaw do żądania zwrotu dotacji ponieważ
pozwany w chwili zamknięcia rozprawy spełnił wszystkie zobowiązania wynikające
z umowy zawartej z powódką, w tym również obowiązek uzupełnienia
wykształcenia, który wprawdzie wypełnił z opóźnieniem lecz wykazał, że było
to wynikiem braku od 2005 r. w pobliżu jego miejsca zamieszkania szkół
prowadzących uzupełniającą naukę w kierunku rolnictwa.
Sąd stwierdził też, że w ustalonych okolicznościach sprawy żądanie
przez powódkę zwrotu dotacji stanowi nadużycie prawa, przewidziane w art. 5 k.c.,
gdyż domaganie się zwrotu tak znacznej kwoty spowodowałoby ogromną szkodę
w majątku pozwanego, mogącą doprowadzić do jego bankructwa. I z tych
wszystkich przyczyn oddalił powództwo.
Sąd drugiej instancji oddalając apelację strony powodowej nie podzielił
stanowiska Sądu pierwszej instancji, że powódka nie miała podstaw do żądania
zwrotu dotacji. Stwierdził, że umowa stron nakładała na pozwanego szereg
obowiązków, które miał on wypełnić w określonym czasie, a w przypadku
niewykonania w tym czasie choćby jednego z nich, był zobowiązany do zwrotu
dotacji zaś strona powodowa miała prawo i obowiązek żądania jej zwrotu.
4
Ponieważ bezsporne jest, że pozwany nie wykonał w terminie obowiązku
uzupełnienia wykształcenia zawodowego, strona powodowa miała prawo żądania
zwrotu dotacji także na drodze sądowej.
Sąd Apelacyjny podzielił jednak stanowisko Sądu Okręgowego,
że w okolicznościach sprawy żądanie zwrotu dotacji stanowi nadużycie prawa
podmiotowego.
Stwierdził, że ocenie na gruncie art. 5 k.c. podlega roszczenie każdego
podmiotu, w tym również publicznoprawnego, jakim jest strona powodowa.
Oceniając pod tym kątem jej roszczenie wskazał, że przyznanie dotacji odbyło się
w ramach programu restrukturyzacji i modernizacji sektora żywnościowego rozwoju
obszarów wiejskich. Zgodnie z umową, pozwany przyjął na siebie szereg
obowiązków, których spełnienie miało na celu realizację tego programu przez
osiągnięcie żywotności ekonomicznej gospodarstwa rolnego i spełnienie
przynajmniej minimalnych standardów w zakresie higieny, ochrony środowiska
i warunków utrzymania zwierząt. Pozwany spełnił w terminie wszystkie wymagania,
poza uzupełnieniem wykształcenia rolniczego, który to obowiązek miał jedynie
pomóc rolnikowi w realizacji projektu a nie był celem samym w sobie.
Mimo niespełnienia w terminie tego wymagania, cel umowy w postaci modernizacji
i uzyskania pewnego założonego poziomu gospodarstwa rolnego został osiągnięty.
W tej sytuacji domaganie się zwrotu dotacji tylko z powodu zbyt późnego
uzupełnienia wykształcenia jest, zdaniem Sądu Apelacyjnego, niesłuszne i jako
takie sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Konflikt równorzędnych
wartości: zasady pacta sunt servanda oraz zasady sprawiedliwości i słuszności, do
jakiego doszło, powinien być w okolicznościach rozpoznawanej sprawy
rozstrzygnięty na korzyść zasady słuszności i sprawiedliwości. Udzielenie ochrony
prawu strony powodowej wywołałoby ujemne skutki dla beneficjenta, odwrotne
do już osiągniętych w wyniku wykonania pozostałych warunków, co w sytuacji, gdy
również ostatni warunek - choć z opóźnieniem - został jednak wykonany, byłoby
sprzeczne ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa i zasadami
współżycia społecznego.
5
W skardze kasacyjnej strona powodowa w ramach pierwszej podstawy
zarzuciła naruszenie art. 5 k.c. przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie
prowadzące do wyłączenia przepisów powszechnie obowiązujących: art. 8 ust. 1
rozporządzenia Rady (WE) nr 1257/1999 z dnia 17 maja 1999 r. w sprawie
wsparcia rozwoju obszarów wiejskich z Europejskiego Funduszu Orientacji
i Gwarancji Rolnej (EFORG) oraz zmieniającego i uchylającego niektóre
rozporządzenia (Dz. Urz. UE L 1999, Nr 160 str. 80 - dalej: „rozp. Rady nr
1257/1999") i art. 4 rozporządzenia Komisji (WE) nr 817/2004 z dnia 29 kwietnia
2004 r., ustanawiającego szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia Rady nr
1257/1999 z dnia 17 maja 1999 r. (Dz. Urz. UE L. 2004 r., Nr 153, str. 30 - dalej:
„rozp. Komisji nr 817/2004”) i załącznika do rozporządzenia Ministra Rolnictwa
i Rozwoju Wsi z dnia 8 września 2004 r. w sprawie Uzupełnienia Sektorowego
Programu Operacyjnego „Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego
oraz rozwój obszarów wiejskich 2004 - 2006 (Dz. U. Nr 207, poz. 2117, ze zm. -
dalej: „rozp. MRiRW z dnia 8 września 2004 r.") w części dotyczącej kryteriów
dostępu pkt 4 lit. a Działania 1.2. „Ułatwienie startu młodym rolnikom", a także
przez powołanie się Sądu ogólnikowo na zasady współżycia społecznego bez ich
szczegółowej konkretyzacji oraz stosowanie art. 5 k.c. mimo wykazanego w toku
procesu braku staranności w działaniu pozwanego w realizacji umowy stron
i uznanie za nadużycie prawa domaganie się przez stronę powodową od
pozwanego realizacji zawartej umowy; naruszenie art. 4 ust. 2 rozp. Komisji nr
817/2004 i załącznika do rozp. MRiRW z dnia 8 września w części dotyczącej
kryteriów dostępu pkt. 4 lit. a Działania 1.2. „Ułatwienie startu młodym rolnikom"
przez uznanie, że strony nie były zobowiązane do stosowania i przestrzegania tych
przepisów wobec czego pozwany nie musiał w terminie 5 lat spełnić warunku
uzupełnienia wykształcenia, a strona powodowa mogła, opierając się na zasadach
współżycia społecznego uznać to zobowiązanie pozwanego za wykonane
i odstąpić od wymagania zwrotu płatności; art. 71 rozp. Komisji nr 817/2004 i art. 49
rozp. Komisji nr 2419/2001 przez uznanie, że w świetle tych przepisów
dopuszczalne jest niedochodzenie przez stronę powodową zwrotu pomocy
udzielonej rolnikowi w ramach programu „Ułatwianie startu młodym rolnikom",
gdy doszło do znacznego przekroczenia terminu uzupełnienia wykształcenia przy
6
braku siły wyższej; art. 484 § 2 k.c. przez niezastosowanie miarkowania roszczenia
z uwagi na fakt, że pozwany wprawdzie uzupełnił wykształcenie, ale przez własne
zaniedbanie uczynił to po terminie.
W ramach drugiej podstawy skarżąca zarzuciła naruszenie art. 233 § 1 k.p.c.
i art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 382 i art. 386 § 1 k.p.c. przez sformułowanie
błędnego wniosku prowadzącego do uznania, że pozwany mimo nie spełnienia
w wymaganym terminie zobowiązania umownego, tj. naruszenia § 5 ust. 1 pkt 9
umowy stron, nie jest zobowiązany do zwrotu pomocy stosowanie do § 6 ust. 1
pkt 3 umowy.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna jest nieuzasadniona.
Oczywiście nieskuteczne są jej zarzuty procesowe, gdyż niewątpliwie
wskazane w tej podstawie kasacyjnej przepisy art. 233 § 1 i art. 328 § 2 w zw. z art.
382 i art. 386 § 1 k.p.c. nie mogą zostać naruszone w sposób określony przez
skarżącą w uzasadnieniu zarzutów. Powódka nie powołała się bowiem na żadne
uchybienia Sądu dotyczące ustaleń faktycznych czy oceny dowodów (art. 233 § 1
k.p.c.), ani na określone braki w uzasadnieniu wyroku Sądu drugiej instancji
(art. 328 § 2 k.p.c.), jak również nie zarzuciła pominięcia przez ten Sąd części
materiału zebranego w sprawie (art. 382 k.p.c.), natomiast zarzuciła bezzasadne
przyjęcie przez Sąd Apelacyjny, że pozwany, mimo nie spełnienia warunków
umowy, nie jest zobowiązany do zwrotu dotacji, co jednoznacznie wskazuje
na kwestionowanie przez nią sposobu zastosowania przez Sąd drugiej instancji
prawa materialnego do ustalonego stanu faktycznego, a więc błąd w subsumcji,
który może być zwalczany jedynie poprzez zarzuty naruszenia określonych
przepisów prawa materialnego, a nie wskazanych przez skarżącą przepisów
procesowych, w tym także art. 386 § 1 k.p.c.
Sąd Apelacyjny nie naruszył również wskazanych przez powódkę
w pierwszej podstawie kasacyjnej przepisów prawa materialnego.
Przede wszystkim błędne jest stanowisko skarżącej, że Sąd drugiej instancji
uznał, iż strony nie były obowiązane do stosowania wskazanych w skardze
kasacyjnej przepisów ani do wykonania umowy, a strona powodowa nie była
7
zobowiązana do dochodzenia zwrotu dotacji. Ustalenia i ocena Sądu Apelacyjnego
są bowiem wprost przeciwne skoro stwierdził on jednoznacznie, że strony łączyła
umowa oparta na wskazanych przepisach prawa europejskiego oraz prawa
polskiego, nakładająca na pozwanego określone obowiązki, z których jednego
nie wykonał, wobec czego strona powodowa miała prawo i obowiązek dochodzenia
zwrotu udzielonej pomocy, co przewidywała zarówno umowa stron,
jak i wskazane przepisy.
Jak słusznie jednak stwierdził Sąd drugiej instancji, ustalenie,
że strony łączyła umowa, której jedna z nich nie wykonała, co uprawnia drugą
do żądania określonego świadczenia, jest pierwszym etapem rozstrzygnięcia
sporu, gdyż obowiązkiem Sądu, w ramach obowiązku prawidłowego zastosowania
prawa materialnego, jest ocena zgłoszonego roszczenia także na podstawie
art. 5 k.c.
Jak wielokrotnie wskazywał Sąd Najwyższy, przepis art. 5 k.c. powinien być
wzięty pod uwagę przy rozstrzyganiu każdej sprawy cywilnej, niezależnie od tego
co jest źródłem prawa podmiotowego będącego podstawą zgłoszonego roszczenia,
jak również niezależnie od tego jaki podmiot roszczenie to zgłosił (porównaj między
innymi wyrok z dnia 16 marca 2012 r. IV CSK 322/11, niepubl.).
Nie ulega wątpliwości, że rozpoznawana sprawa ma charakter sprawy
cywilnej, jak również bezsporne jest, że strony w umowie z dnia 28 sierpnia 2005 r.
odwołały się do przepisów kodeksu cywilnego stwierdzając w § 10, iż w sprawach
nieuregulowanych umową mają zastosowanie między innymi przepisy tego
kodeksu. Brak zatem jakichkolwiek podstaw do wyłączenia możliwości
zastosowania art. 5 k.c. do oceny przez sąd roszczenia Agencji Restrukturyzacji
i Modernizacji Rolnictwa o zwrot świadczeń wypłaconych rolnikom w ramach
programu wsparcia obszarów wiejskich z Europejskiego Funduszu Orientacji
i Gwarancji Rolnej (EFOGR) na podstawie art. 8 ust. 1 rozp. Rady nr 1257/1999
oraz art. 4 rozp. Komisji nr 817/2004 w zw. z przepisami dotyczącymi kryterium
dostępu zawartymi w rozp. MRiRW z dnia 8 września 2004 r. (porównaj między
innymi wyroki Sądu Najwyższego z dnia 21 marca 2013 r. II CSK 241/12, z dnia
8
27 marca 2013 r. V CSK 112/12 i z dnia 24 kwietnia 2013 r. IV CSK 621/12,
niepubl.).
W rozpoznawanej sprawie Sąd Apelacyjny miał zatem obowiązek dokonać
oceny roszczenia strony powodowej także na gruncie art. 5 k.c. i uczynił
to bez naruszenia tego przepisu. Okoliczność, że przyczyną niewypełnienia przez
pozwanego obowiązku umownego uzupełnienia wykształcenia nie była siła wyższa,
w rozumieniu załącznika nr 9 do rozp. MRiRW z dnia 8 września 2004 r., w zw.
z art. 39 rozp. Komisji nr 817/2004, nie wyłącza - wbrew stanowisku skarżącej -
możliwości oceny, iż roszczenie o zwrot dotacji stanowi, w okolicznościach sprawy,
nadużycie prawa podmiotowego. Zajście jednego z przypadków określonych
jako siła wyższa w tym załączniku, wyłączałoby bowiem w ogóle odpowiedzialność
rolnika za niewykonanie określonego warunku umowy, a tym samym
dopuszczalność żądania zwrotu dotacji wobec czego byłoby samoistną
podstawą do oddalenia powództwa. Tak więc badanie roszczenia na gruncie art. 5
k.c. wchodzi w rachubę dopiero po stwierdzeniu, że przyczyną niewykonania przez
rolnika postanowienia umownego nie była siła wyższa, w rozumieniu
wskazanych przepisów.
Pozwany nie powoływał się na siłę wyższą, jako przyczynę niewypełnienia
przez niego obowiązku uzupełnienia wykształcenia i nie ulega wątpliwości, że nie
wystąpiła żadna z okoliczności określonych jako siła wyższa w art. 39 rozp. Komisji
nr 817/2004 ani w zał. Nr 9 do rozp. MRiRW z dnia 8 września 2004 r., a zatem
nie została wyłączona odpowiedzialność pozwanego za niewykonanie tego
postanowienia umowy. Otwiera to drogę do oceny roszczenia strony powodowej
o zwrot dotacji na gruncie art. 5 k.c., której dokonał Sąd Apelacyjny.
Ocena ta jest prawidłowa i trafna, a zarzuty skargi kasacyjnej nie zdołały jej
podważyć.
Wbrew twierdzeniom skarżącej, Sąd Apelacyjny wskazał zasady współżycia
społecznego, z którymi kolidowałoby uwzględnienie wytoczonego powództwa.
Powołał się bowiem na zasadę sprawiedliwości i słuszności oraz społeczno-
gospodarczy cel umowy i przewidzianych w niej obowiązków pozwanego, a więc
na społeczno-gospodarcze przeznaczenie prawa i słusznie uznał,
9
że w okolicznościach sprawy tym wartościom powinno być przyznane
pierwszeństwo, przed zasadą pacta sunt servanda. Wyrok uwzględniający
powództwo byłby w okolicznościach sprawy społecznie niesłuszny i niesprawiedliwy,
gdyż prowadziłby przede wszystkim do zaprzepaszczenia celu umowy
stron i społeczno-gospodarczego przeznaczenia dotacji, bowiem obowiązek zwrotu
tak znacznej kwoty naraziłby gospodarstwo pozwanego, któremu dotacja miała
pomóc osiągnąć odpowiedni poziom, na poważną szkodę, a nawet bankructwo i to
z powodu niewykonania w terminie jednego tylko obowiązku umownego, którego
wykonanie nie było celem samym w sobie, lecz miało jedynie być środkiem
prowadzącym do osiągnięcia głównego celu umowy, który został osiągnięty, mimo
nie uzupełnienia przez pozwanego w terminie wykształcenia rolniczego.
Bezsporne jest przy tym, że pozwany uzupełnił w terminie określonym
w umowie wykształcenie, kończąc liceum ogólnokształcące, a więc uzyskując
wykształcenie niewątpliwie wyższe niż miał w chwili zawierania umowy. Nie jest
przy tym bez znaczenia dla oceny roszczenia powódki na gruncie art. 5 k.c. to,
że nie uzupełnienie w terminie wykształcenia rolniczego nie było zawinione
przez pozwanego i że kilkakrotnie, jeszcze przed upływem terminu, prosił on stronę
powodową o przedłużenie terminu, wskazując uzasadnione przyczyny i ostatecznie
obowiązek ten wykonał, choć z opóźnieniem. Trzeba przy tym stwierdzić, że sama
treść umowy stron dotycząca powyższego obowiązku jest niejasna i nie określa
wyraźnie w jaki sposób pozwany ma uzupełnić wykształcenie i jakie kwalifikacje
powinien uzyskać, co mogło wywołać w nim przekonanie, że skoro posiada
wykształcenie zawodowe rolnicze, to uzupełnieniem wykształcenia będzie
ukończenie liceum ogólnokształcącego. Prowadziło to do podjęcia przez
niego nauki i ukończenia takiego liceum, co było uzasadnione także tym,
że w pobliżu jego gospodarstwa nie było w tym czasie możliwości uzupełnienia
wykształcenia rolniczego.
Rozważając kwestię niewykonania przez pozwanego w terminie umownego
obowiązku uzupełnienia wykształcenia nie można też pominąć wątpliwości,
czy w sytuacji, gdy pozwany w chwili zawierania przedmiotowej umowy miał
zawodowe wykształcenie rolnicze i od siedmiu miesięcy prowadził gospodarstwo
rolne, zobowiązanie go w umowie do uzupełnienia wykształcenia zawodowego
10
znajdowało uzasadnienie w postanowieniach wskazanych na wstępie przepisów
prawa unijnego. Brak zarzutów stron w tym przedmiocie oraz związanie
Sądu Najwyższego podstawami skargi kasacyjnej (art. 39813
§ 1 k.p.c.)
nie pozwala na szersze rozwinięcie tej kwestii. Można jedynie stwierdzić,
że obowiązek taki nie wynika z art. 8 ust. 1 rozporz. Rady nr 1257/1999 ani art. 4
rozporz. Komisji nr 817/2004, gdyż przepisy te mówią tylko o kwalifikacjach
i umiejętnościach zawodowych, a nie o poziomie wykształcenia. W tej sytuacji budzi
uzasadnione wątpliwości dopuszczalność przyjęcia przez ustawodawcę polskiego
w przepisach rozporz. MRiRW z dnia 8 września 2004 r., a w konsekwencji
w umowach dotyczących pomocy dla młodych rolników, że uzupełnienie
umiejętności i kompetencji zawodowych rolnika może nastąpić jedynie przez
uzupełnienie wykształcenia rolniczego oraz że to wymaganie dotyczy też rolnika
posiadającego wykształcenie zawodowe rolnicze i prowadzącego gospodarstwo
rolne (porównaj także wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 stycznia 2014 r. II CSK
188/13, jeszcze niepubl.).
Biorąc wszystkie te okoliczności pod uwagę należy uznać, że ocena Sądu
Apelacyjnego o sprzeczności roszczenia powódki z zasadami współżycia
społecznego i społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa jest uzasadniona
i nie narusza art. 5 k.c.
Nie doszło także do naruszenia art. 484 § 2 k.c., gdyż przepis ten nie miał
zastosowania do stanu faktycznego ustalonego w sprawie. Dotyczy on bowiem
miarkowania kar umownych, a umowa stron nie przewidywała kar umownych.
Nie ma więc podstaw prawnych do zastosowania art. 484 § 2 k.c. do roszczenia
strony powodowej o zwrot dotacji wypłaconej pozwanemu na mocy umowy stron.
Z tych wszystkich przyczyn Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c.
oddalił skargę kasacyjną.
jw