Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 187/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 31 stycznia 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Anna Kozłowska (przewodniczący)
SSN Józef Frąckowiak
SSN Agnieszka Piotrowska (sprawozdawca)
Protokolant Maryla Czajkowska
w sprawie z powództwa I. E. i L. E.
przeciwko Skarbowi Państwa - Szefowi Wojskowego Zarządu Infrastruktury
w P. i Dowódcy Jednostki Wojskowej nr […] w P.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 31 stycznia 2014 r.,
skargi kasacyjnej powodów
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 13 września 2012 r.
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Sąd Okręgowy w P. wyrokiem z dnia 14 maja 2012 roku zasądził od
pozwanego Skarbu Państwa - Dowódcy Jednostki Wojskowej nr […] w P. na rzecz
powódki I. E. kwotę 76.000 złotych i na rzecz powoda L. E. kwotę 76.000 zł z
ustawowymi odsetkami od dnia 14 maja 2012 roku tytułem odszkodowania za
zmniejszenie się rynkowej wartości ich nieruchomości zabudowanej położonej w L.,
opierając to rozstrzygnięcie na następujących ustaleniach faktycznych i
wypływających z nich wnioskach.
Od czasu drugiej wojny światowej w P.-K. istnieje lotnisko wojskowe, które
od lat sześćdziesiątych ubiegłego stulecia jest użytkowane jako miejsce startów i
lądowań samolotów odrzutowych. Rozporządzeniem nr 82/03 z dnia 17 grudnia
2003 r. obowiązującym od dnia 1 stycznia 2004 roku (Dz. Urz. Woj.
Wielkopolskiego z 2006 r., Nr 129, poz. 902), Wojewoda […] utworzył dla lotniska
wojskowego P.-K. obszar ograniczonego użytkowania, podzielony na pięć stref
oznaczonych literami A - E w zależności od odległości od lotniska i poziomu hałasu.
Według załącznika do tego aktu prawa miejscowego, nieruchomość zabudowana
domem jednorodzinnym stanowiąca własność powodów położona w L., znalazła się
w strefie B, w której wprowadzono zakaz tworzenia nowych terenów zabudowy
mieszkaniowej w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego
związanego ze stałym pobytem dzieci i młodzieży oraz dopuszczono możliwość
tworzenia nowych ciągów zabudowy tylko na podstawie opracowanych planów
zagospodarowania przestrzennego.
Rozporządzenie to zostało zmienione rozporządzeniem Wojewody nr 40/07
z dn. 31 grudnia 2007 r. (Dz. Urz. Woj. W. Nr 200, poz. 3873), którym
wprowadzono zamiast dotychczasowych pięciu, trzy strefy ograniczonego
użytkowania oznaczone cyframi rzymskimi od I do III. Nieruchomość powodów
znalazła się poza strefą obszaru ograniczonego użytkowania.
Na podstawie dowodów z opinii biegłych sądowych Sąd Okręgowy ustalił,
że poziom hałasu emitowany przez startujące i lądujące samoloty wojskowe
przekracza na terenie nieruchomości powodów dopuszczalne normy hałasu
w środowisku zewnętrznym, określone dla terenów zabudowy mieszkaniowej, zaś
3
wartość rynkowa nieruchomości powodów jest niższa z tej przyczyny o kwotę
152.000 złotych od wartości rynkowej porównywalnych nieruchomości położonych
w miejscowości S. gdzie na ma hałasu związanego z funkcjonowaniem lotniska
wojskowego w K. Kierując się powyższymi ustaleniami Sąd pierwszej instancji
uwzględnił powództwo w całości i na podstawie art. 435 k.c. w związku z art. 322
ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r.- Prawo ochrony środowiska (Dz.U.2013.1232 j.t –
dalej jako p.o.ś.) zasądził po 76.000 złotych na rzecz każdego z małżonków,
przyjmując, że dochodzone świadczenie pieniężne ma charakter podzielny. W
ocenie Sądu Okręgowego lotnisko wojskowe stanowi jednostkę organizacyjną
wprawianą w ruch siłami przyrody w rozumieniu art. 435 k.c. Powodowie udowodnili,
że wskutek hałasu emitowanego przez samoloty wojskowe doznali uszczerbku
majątkowego polegającego na obniżeniu się rynkowej wartości ich nieruchomości o
kwotę 152.000 złotych. Strona pozwana nie wykazała zaś, że szkoda powstała z
powodu siły wyższej, wyłącznej winy powodów lub wyłącznej osoby trzeciej, za
która strona pozwana nie ponosi odpowiedzialności.
Po rozpoznaniu apelacji strony pozwanej Sąd Apelacyjny zmienił zaskarżony
wyrok Sądu Okręgowego i oddalił powództwo, nie obciążając powodów kosztami
procesu. Podzielił ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji za wyjątkiem
ustalenia, że powodowie doznali, wskutek oddziaływania na ich nieruchomość
działalności jednostki wojskowej stacjonującej na lotnisku wojskowym w K.,
szkody majątkowej w kwocie 152.000 złotych. Sąd drugiej instancji dokonał
odmiennej oceny dowodu z opinii biegłej sądowej z zakresu szacowania
nieruchomości i opinię tę zdyskwalifikował w całości jako obarczoną poważnymi
błędami metodologicznymi. Sąd Apelacyjny wskazał, że biegła przyjęła jako
podstawę oszacowania rozmiaru szkody ceny rynkowe nieruchomości położonych
w L. oraz w S., zakładając, że różnice ich wartości, na niekorzyść nieruchomości w
L., są efektem wyłącznie hałasu emitowanego przez samoloty wojskowe.
Tymczasem, zdaniem Sądu Apelacyjnego, różnice w cenach podobnych
nieruchomości położonych w różnych miejscowościach wynikają z szeregu
rozmaitych czynników, takich jak przykładowo położenie geograficzne,
infrastruktura komunalna czy oświatowa, połączenia komunikacyjne, a nawet
moda na zamieszkanie w określonej miejscowości z uwagi na jej prestiż.
4
Bez pogłębionych badań nie sposób ustalić, w ocenie Sądu drugiej instancji,
że ustalony przez biegłą wyższy niż w L. poziom cen rynkowych nieruchomości
usytuowanych w miejscowości S. jest wyłącznie wynikiem braku oddziaływania na
tę drugą miejscowość hałasu lotniczego. Skoro opinia biegłej nie mogła stanowić
podstawy do ustalenia zakresu szkody i jej związku z hałasem emitowanym przez
samoloty bojowe, za zasadny uznał Sąd Apelacyjny zarzut apelacji strony
pozwanej, że powodowie nie wykazali przesłanek odpowiedzialności deliktowej
Skarbu Państwa, co skutkowało zmianą zaskarżonego wyroku i oddaleniem
powództwa.
Sąd drugiej instancji wskazał ponadto, że art. 435 k.c. wprawdzie może co
do zasady stanowić podstawę odpowiedzialności Skarbu Państwa, ale w sytuacji,
gdy Skarb Państwa działa w sferze tak zwanego dominium, a więc jako
równorzędny wobec innych podmiot stosunków cywilnoprawnych, odnosząc
korzyści z funkcjonowania przedsiębiorstwa lub zakładu napędzanego siłami
przyrody. Tymczasem działalność lotniczej jednostki wojskowej stacjonującej
na lotnisku wojskowym w K. jest związana, w ocenie Sądu Apelacyjnego, z funkcją
władczą Państwa (imperium), przejawiającą się w wykonywaniu zadań związanych
z obronnością i funkcjonowaniem Sił Zbrojnych RP. Ponadto lotnisko wojskowe nie
jest, w ocenie Sądu drugiej instancji, przedsiębiorstwem lub zakładem, o którym
mowa w art. 435 k.c., skoro w przepisie tym chodzi o przypadki, w których
zastosowana jako źródło energii siła przyrody stanowi siłę napędową
przedsiębiorstwa lub zakładu jako całości, a nie, jak w niniejszej sprawie, jedynie
samolotów bojowych, którymi posługuje się jednostka. Sąd Apelacyjny przyjął
w konsekwencji, że art. 435 k.c. nie mógł stanowić podstawy odpowiedzialności
odszkodowawczej Skarbu Państwa w rozpoznawanej sprawie, zaś powodowie nie
wykazali przesłanek tej odpowiedzialności opartej na innych podstawach prawnych,
w tym na art. 415 lub art. 417 k.c.
W skardze kasacyjnej od wyroku Sądu Apelacyjnego powodowie zarzucili
naruszenie prawa materialnego, to jest art. 435 § 1 k.c., w związku z art. 322, art. 3
pkt 48 w związku z pkt 42 i pkt 6, art. 135 ust. 1 oraz art. 136 ust. 2 ustawy- Prawo
ochrony środowiska, naruszenie art. 21 ust. 2 Konstytucji RP oraz art. 140 k.c.
w związku z art. 435 § 1 k.c. Skarżący podnieśli także zarzut naruszenia prawa
5
procesowego, to jest art. 286 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c. oraz w związku
z art. 278 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c. i domagali się uchylenia
zaskarżonego wyroku w całości i przekazania sprawy Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Z wiążących Sąd Najwyższy przy rozpoznawaniu niniejszej skargi kasacyjnej
ustaleń faktycznych wynika, że nieruchomość powodów jest położona poza strefą
obszaru ograniczonego użytkowania ustanowionego dla lotniska wojskowego w P.-
K. Ma to znaczenie o tyle, że nie wchodzi w grę odpowiedzialność Skarbu Państwa
oparta na art. 129 ust. 2 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 roku - Prawo ochrony
środowiska (t. j.: Dz.U.2013, poz. 1232 - dalej jako p.o.ś.), albowiem przepis ten ma
zastosowanie do szkód wyrządzonych w związku z ograniczeniem sposobu
korzystania z nieruchomości położonych na obszarze ograniczonego użytkowania
wyznaczonego właściwym aktem prawa miejscowego wydanym na podstawie art.
135 ust. 1 p.o.ś. (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 25 maja 2012 r., I CSK
509/11, OSNC 2013, nr 2, poz. 26, z dnia 25 lutego 2009 r., II CSK 546/08, OSNC-
ZD 2009, nr 4, poz. 103, z dnia 21 sierpnia 2013 r., II CSK 578/12, niepubl.).
Wydając orzeczenie reformatoryjne i oddalając powództwo Sąd Apelacyjny
wykluczył możliwość oparcia roszczeń odszkodowawczych powodów na art. 435
§ 1 k.c. w związku z art. 322 p.o.ś., stanowiącym, że do odpowiedzialności
za szkody spowodowane oddziaływaniem na środowisko stosuje się przepisy
Kodeksu cywilnego, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej.
Art. 435 § 1 k.c. przewiduje, że prowadzący na własny rachunek
przedsiębiorstwo lub zakład wprawiany w ruch za pomocą sił przyrody (pary, gazu,
elektryczności, paliw płynnych itp.) ponosi odpowiedzialność za szkodę na osobie
lub mieniu, wyrządzoną komukolwiek przez ruch przedsiębiorstwa lub zakładu,
chyba że szkoda nastąpiła wskutek siły wyższej albo wyłącznie z winy
poszkodowanego lub osoby trzeciej, za którą nie ponosi odpowiedzialności.
W ocenie Sądu Apelacyjnego jednostka wojskowa obsługująca bazę lotnictwa
wojskowego nie jest zakładem, wprawianym w ruch z pomocą sił przyrody,
a ponadto Państwo realizuje za jej pomocą swoje zadania w zakresie imperium
6
(do którego należą obowiązki i uprawnienia związane z obronnością kraju i siłami
zbrojnymi), a nie w sferze szeroko rozumianej działalności gospodarczej lub
społecznie użytecznej (dominium), co wyłącza ten przepis jako podstawę prawną
odpowiedzialności Skarbu Państwa. Skarb Państwa nie osiąga bowiem
z działalności lotniska wojskowego jakichkolwiek korzyści, zwłaszcza majątkowych,
a osiąganie takich właśnie korzyści legło u podstaw skonstruowania zaostrzonej
odpowiedzialności odszkodowawczej opartej na zasadzie ryzyka, przewidzianej
w art. 435 k.c.
Nie sposób jednak podzielić tego poglądu ani wspierającej go argumentacji
Sądu Apelacyjnego zaprezentowanej w uzasadnieniu zaskarżonego orzeczenia.
Po pierwsze w doktrynie i orzecznictwie zgodnie przyjmuje się, że Skarb
Państwa może ponosić odpowiedzialność odszkodowawczą na podstawie art. 435
k.c. (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 grudnia 2008 r., II CSK 367/08,
niepubl.), przy czym nie uzależnia się dopuszczalności dochodzenia roszczeń
opartych na tym przepisie od rodzaju realizowanych przez Państwo uprawnień
i obowiązków.
Wbrew stanowisku Sądu Apelacyjnego Państwo prowadząc wojskową bazę
lotniczą wykonuje uprawnienia i obowiązki o różnym charakterze, a więc należące
zarówno do sfery imperium (rozumianej jako obszar działań władczo kształtujących
sytuację jednostki pozostającej wobec Państwa w stosunku podległości
i podporzadkowania) jak i sfery dominium, rozumianej jako wchodzenie przez Skarb
Państwa w regulowane prawem cywilnym rozmaite relacje prawne z innymi
podmiotami na zasadzie równorzędności. Wykonywaniem władzy publicznej jest
przykładowo użycie znajdującego się w jednostce wojskowej uzbrojenia,
wydawanie wiążących pozostałe podmioty rozkazów czy ewentualna rekwizycja
mienia na potrzeby lotniska. Trudno jednakże za przejawy imperium
Państwa uznać emitowanie hałasu czy wibracji oddziaływujących na sąsiednie
nieruchomości, skoro rodzą one skutki w sferze prawa cywilnego podobne do emisji
hałasu czy wibracji przez inne, niż jednostka lotnictwa wojskowego, podmioty.
Zastosowaniu tego przepisu nie stoi także na przeszkodzie kojarzenie
pojęcia „zakładu lub przedsiębiorstwa” z prowadzeniem działalności gospodarczej
7
w celu osiągnięcia korzyści majątkowej (co ilustruje przytoczona przez Sąd paremia
cuius commodum eius periculum).
W doktrynie podnosi się, że zastosowany w art. 435 § 1 k.c. dualizm
pojęciowy („przedsiębiorstwo” obok „zakładu”) wskazuje na to, że obejmuje on obok
przedsiębiorstwa (w rozumieniu przepisów prawa cywilnego) także zorganizowany
zespół funkcjonujący na bazie przetworzonych sił przyrody, nie mający na celu
prowadzenia działalności gospodarczej. Brak jest więc uzasadnionych argumentów
jurydycznych, a przynajmniej nie wskazał ich Sąd Apelacyjny, aby
odpowiedzialność przewidzianą w art. 435 k.c. ograniczyć wyłącznie do
wprawianych w ruch za pomocą sił przyrody przedsiębiorstw lub zakładów
zorganizowanych w celu prowadzenia działalności gospodarczej. Jeśli przyjąć, że
motywem legislacyjnym ustanowienia zaostrzonej odpowiedzialności
odszkodowawczej jest szczególnie wysokie ryzyko i niebezpieczeństwo związane
z ruchem tych jednostek napędzanych siłami przyrody, nad którymi człowiek może
nie zapanować lub szczególne niedogodności dla otoczenia (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 12 lipca 1977 r., IV CR 216/77, OSNCP 1978, nr 4, poz. 73), to
motyw ten jest jak najbardziej aktualny także w przypadku zakładów (jednostek
organizacyjnych), które nie służą prowadzeniu działalności gospodarczej. Ponadto
jeśli rozumieć pojęcie „korzyści” osiąganej przez prowadzącego przedsiębiorstwo
lub zakład szeroko, nie tylko jako korzyść majątkową, to brak jest przeciwwskazań,
aby przez „zakład” rozumieć zorganizowane zespoły składników majątkowych
i czynnika ludzkiego, które nie służą działalności gospodarczej, lecz są
prowadzone z innego rodzaju korzyścią dla interesu publicznego.
Wbrew także poglądowi Sądu Apelacyjnego należąca do Skarbu Państwa
baza lotnictwa wojskowego może być uznana za jednostkę organizacyjną (zakład)
wprawianą w ruch za pomocą sił przyrody w rozumieniu art. 435 § 1 k.c., albowiem
jej istnienie i praca są uzależnione od wykorzystywania sił przyrody, bez użycia
których nie osiągnęłaby celu, do którego została powołana (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 12 grudnia 2008 roku, II CSK 367/08, niepublikowany).
W doktrynie wskazuje się, że przedsiębiorstwo lub zakład są wprawiane
w ruch za pomocą sił przyrody wówczas, gdy dla ich prawidłowego funkcjonowania
8
i osiągniecia wiązanych z nim celów niezbędne jest wykorzystanie odpowiednio
przetworzonych sił przyrody. Wykorzystanie sil przyrody stanowi więc conditio sine
qua non istnienia tych jednostek w tym sensie, że cała jego struktura, system
organizacji i pracy dostosowany jest do sił przyrody, jakimi się posługuje.
Te kryteria spełnia baza lotnictwa wojskowego, za czym przemawia ścisłe
uzależnienie działalności eskadr samolotów bojowych i samego lotniska
z wyposażeniem technicznym od sił przyrody, skala i stopień komplikacji
wykorzystywanej energii i mocy, znacznie wykraczająca poza przeciętne
wykorzystanie ich w społeczeństwie oraz związany z tym poziom zagrożeń. Rację
ma także skarżący, gdy wskazuje, że lotnisko wojskowe jest zakładem
w rozumieniu art. 3 pkt 8 p.o.ś. (jedna lub kilka instalacji wraz z terenem, do którego
prowadzący instalacje posiada tytuł prawny, oraz znajdującymi się na nim
urządzeniami).
Podsumowując powyższe rozważania stwierdzić należy, że nie jest
wykluczona oparta na art. 435 § 1 k.c., odpowiedzialność Skarbu Państwa za
szkodę wyrządzoną przez działalność bazy lotnictwa wojskowego, w tym
nadmierny hałas emitowany przez startujące i lądujące samoloty wojskowe, o ile
poszkodowany wykaże wszystkie przesłanki odpowiedzialności deliktowej opartej
na tym przepisie, a pozwany nie wykaże wskazanych w nim przesłanek
egzoneracyjnych. W tym stanie rzeczy za zasadne uznać należy sformułowane
w ramach pierwszej podstawy kasacyjnej zarzuty naruszenia art. 435 § 1 k.c.
w związku z art. 322 w związku z art. 3 pkt 48 p.o.ś.
Na uwzględnienie zasługuje także zarzut wypełniający drugą podstawę
kasacyjną, albowiem istotnie doszło do mającego wpływ na wynik sprawy
naruszenia przytoczonych przez skarżącego przepisów prawa procesowego - art.
286 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c. oraz w związku z art. 278 k.p.c.,
w związku z art. 391 § 1 k.p.c.
Nie budzi wątpliwości, że Sąd drugiej instancji może zmienić ustalenia
faktyczne stanowiące podstawę wydania wyroku sądu pierwszej instancji
bez przeprowadzenia postępowania dowodowego uzasadniającego odmienne
ustalenia, chyba że szczególne okoliczności wymagają ponowienia lub
9
uzupełnienia tego postępowania (por. uchwała siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego z dnia 23 marca 1999 r. III CZP 59/98, OSNC 1999/7-8/124).
Takie szczególne okoliczności miały miejsce w rozpoznawanej sprawie.
Sąd Apelacyjny zdyskwalifikował bowiem opinię biegłej sądowej z zakresu
szacowania nieruchomości, na której Sąd pierwszej instancji oparł ustalenia
faktyczne dotyczące wysokości szkody, które stały się podstawą rozstrzygnięcia
uwzględniającego roszczenia odszkodowawcze powodów.
Sąd drugiej instancji, odmiennie niż Sąd Okręgowy ocenił, że opinia ta nie
może być podstawą ustaleń faktycznych w sprawie. Stwierdzenie, że powodowie
nie ponieśli szkody w postaci obniżenia wartości rynkowej ich nieruchomości oparte
zostało jednak jedynie na przekonaniu Sądu Apelacyjnego, mimo że wymagało
wiadomości specjalnych. Podzielić należy zarzut skarżących, że jeśli Sąd drugiej
instancji miał zastrzeżenia co do miarodajności i mocy dowodowej opinii biegłej
przeprowadzonej w postępowaniu przed Sądem Okręgowym powinien był
zastosować art. 286 w związku z art. 391 § 1 k.p.c., ewentualnie dopuścić z urzędu
dowód z opinii innego biegłego. Powodowie, których roszczenie zostało
uwzględnione przez Sąd Okręgowy, o odmowie przyznania mocy dowodowej tej
opinii dowiedzieli się dopiero po ogłoszeniu wyroku Sądu Apelacyjnego.
Pozbawieni zostali zatem możliwości udowodnienia roszczenia przez podjęcie
stosownej inicjatywy dowodowej w postępowaniu apelacyjnym.
W tym stanie rzeczy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. orzeczono jak
w sentencji.