Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 95/13
UCHWAŁA
Dnia 7 lutego 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący)
SSN Barbara Myszka (sprawozdawca)
SSN Marta Romańska
Protokolant Bożena Kowalska
w sprawie z wniosku D. R.
przy uczestnictwie A. R., M. R.
i D. J.
o stwierdzenie nabycia przedmiotu zapisu windykacyjnego,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 7 lutego 2014 r.,
zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy we W.
postanowieniem z dnia 27 maja 2013 r.,
„1. Czy do zapisu windykacyjnego uczynionego w testamencie
sporządzonym przed dniem 23.10.2011 r. stosuje się przepis art. LI
ustawy z 23 kwietnia 1964 - przepisy wprowadzające kodeks cywilny
w sytuacji gdy spadek otworzył się po powyższej dacie?
2. Czy uczestnika postępowania, który brał udział w sprawie
o stwierdzenie nabycia spadku na podstawie testamentu dotyczą
ograniczenia, o których mowa w treści art. 679 § 1 k.p.c. w zw. z art.
679 § 4 k.p.c. w złożeniu wniosku o zmianę postanowienia
o stwierdzenie nabycia spadku w przypadku pominięcia przez Sąd
w tymże postępowaniu oceny ważności zawartego w testamencie
zapisu windykacyjnego?
w przypadku zaś pozytywnej odpowiedzi na pytanie drugie:
3. Czy taki uczestnik postępowania może złożyć
nieograniczony żadnymi warunkami wniosek o stwierdzenie nabycia
przedmiotu zapisu windykacyjnego w przypadku istnienia wcześniej
2
wydanego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, w którym ta
kwestia nie została oceniona?”
podjął uchwałę:
1. Jeżeli sąd w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku nie
orzekł o zapisie windykacyjnym, uczestnik postępowania może
wystąpić z odrębnym wnioskiem o stwierdzenie nabycia
przedmiotu zapisu windykacyjnego.
2. Skuteczność zapisu windykacyjnego podlega ocenie na
podstawie prawa obowiązującego w chwili otwarcia spadku.
3
Uzasadnienie
Postanowieniem z dnia 21 grudnia 2012 r. Sąd Rejonowy w O. oddalił
wniosek D. R. o stwierdzenie, że na podstawie zapisu windykacyjnego,
ustanowionego w testamencie Z. R. z dnia 13 września 2010 r., nabył
nieruchomości bliżej oznaczone we wniosku.
Sąd ustalił, że w dniu 13 września 2010 r. Z. R. sporządził testament
notarialny, w którym powołał do spadku trzech swoich synów A., D. i M. – po 1/3
części, a ponadto zapisał synowi D. nieruchomość położoną przy ul. L. 3a w O.,
składającą się z działek nr 18/7, 18/15, 18/18 i 18/6 o łącznym obszarze 0,3521 ha,
oraz nieruchomość składającą się z działek nr 4 i 5 o łącznym obszarze 1,1488 ha,
objętą księgą wieczystą nr […]. W dniu 17 grudnia 2011 r. Z. R. zmarł. W toczącej
się przed Sądem Rejonowym w O. sprawie z wniosku D. J. o stwierdzenie nabycia
spadku, D. R. złożył testament spadkodawcy z dnia 13 września 2010 r., jednak nie
zgłosił wniosku o stwierdzenie nabycia przedmiotu zapisu windykacyjnego, bo
uważał, że Sąd orzeknie o tym z urzędu. Postanowieniem z dnia 2 kwietnia 2012 r.
Sąd Rejonowy stwierdził, że spadek po Z. R., na podstawie testamentu z dnia 13
września 2010 r., nabyli synowie A., D. i M. – po 1/3 części. D. R. nie złożył
wniosku o uzupełnienie postanowienia przez orzeczenie o nabyciu przedmiotu
zapisu windykacyjnego ani nie wniósł apelacji. Złożył natomiast wniosek o wpis
prawa własności w księdze wieczystej nr […], a po jego oddaleniu wystąpił z
wnioskiem, który zapoczątkował postępowanie w sprawie.
Sąd Rejonowy przyjął, że w świetle art. 10291
k.c. stwierdzenie nabycia
przedmiotu zapisu windykacyjnego może nastąpić w sprawie o stwierdzenie
nabycia spadku lub w akcie poświadczenia dziedziczenia. Jest ono zatem
elementem postępowania o stwierdzenie nabycia spadku i tym samym nie może
być przedmiotem samodzielnego postępowania. Poza tym w chwili sporządzenia
przez spadkodawcę testamentu nie było możliwe ustanowienie zapisu
windykacyjnego, ponieważ instytucja ta została wprowadzona ustawą z dnia
18 marca 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw
(Dz.U. Nr 85, poz. 458 – dalej: „ustawa nowelizująca”), która weszła w życie
4
z dniem 23 października 2011 r. Zapis ustanowiony w testamencie spadkodawcy
jest więc zapisem zwykłym, skutkującym jedynie powstaniem odpowiednich
roszczeń. Z tych względów wniosek w niniejszej sprawie podlega oddaleniu.
Odmiennej oceny nie uzasadniałoby też potraktowanie go jako wniosku, o którym
mowa w art. 679 k.p.c., gdyż wnioskodawca był uczestnikiem postępowania
o stwierdzenie nabycia spadku i w tym postępowaniu mógł powołać się na
ustanowienie zapisu windykacyjnego.
Wnioskodawca wniósł od postanowienia Sądu Rejonowego apelację,
w której zarzucił naruszenie art. 968 § 1, 981, 9811
, 9816
, 1025 i 10291
k.c., art. LI
ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Przepisy wprowadzające Kodeks cywilny (Dz.U.
Nr 16, poz. 94 ze zm. – dalej: „p.w.k.c.”) i art. 679 § 1 w związku z art. 679 § 4
k.p.c. przez błędne przyjęcie, że zapis ustanowiony w testamencie spadkodawcy
jest zapisem zwykłym, a nie windykacyjnym oraz że stwierdzenie nabycia
przedmiotu zapisu windykacyjnego jest elementem postępowania o stwierdzenie
nabycia spadku i w związku z tym może nastąpić tylko w tym postępowaniu.
W konkluzji wniósł o zmianę zaskarżonego postanowienia i orzeczenie zgodnie
z żądaniem wniosku.
Przy rozpoznawaniu apelacji Sąd Okręgowy we W. powziął poważne
wątpliwości, którym dał wyraz w przedstawionych Sądowi Najwyższemu do
rozstrzygnięcia zagadnieniach prawnych, przytoczonych na wstępie uchwały.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
U podstaw rozstrzygnięcia sprawy, w której wyłoniły się przedstawione
zagadnienia prawne legło przede wszystkim przekonanie Sądu pierwszej instancji
o niedopuszczalności orzekania o stwierdzeniu nabycia przedmiotu zapisu
windykacyjnego w odrębnym, samodzielnym postępowaniu, toczącym się poza
postępowaniem o stwierdzenie nabycia spadku. Rozważenia w pierwszej kolejności
wymagają więc wątpliwości Sądu Okręgowego dotyczące rodzaju środka prawnego
przysługującego w sytuacji, w której sąd w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku
nie wydał rozstrzygnięcia w przedmiocie stwierdzenia nabycia przedmiotu zapisu
windykacyjnego.
5
Podejmując ten problem trzeba uwzględnić, że do stwierdzenia nabycia
przedmiotu zapisu windykacyjnego – zgodnie z art. 10291
k.c. – stosuje się
odpowiednio przepisy tytułu VI księgi IV kodeksu cywilnego, co oznacza, że
stwierdzenie nabycia przedmiotu zapisu windykacyjnego następuje
w postępowaniach przed sądem lub notariuszem, według reguł przewidzianych
w celu stwierdzenia nabycia spadku. W sprawie o stwierdzenie nabycia spadku sąd
powinien zatem z urzędu zbadać czy w testamencie sporządzonym w formie aktu
notarialnego spadkodawca ustanowił zapis windykacyjny, a w wypadku
pozytywnym wezwać zapisobierców niebędących uczestnikami do udziału
w sprawie, ocenić skuteczność zapisu i w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia
spadku orzec także o nabyciu przedmiotu zapisu windykacyjnego (art. 677 § 1 i 2
k.p.c.). Dopuszczalne jest też wydanie w tym przedmiocie postanowienia
częściowego, jeżeli sprawa w zakresie stwierdzenia nabycia przedmiotu zapisu
windykacyjnego dojrzała wcześniej do rozstrzygnięcia (art. 677 § 3 k.p.c.). Jeżeli
spadkodawca ustanowił zapisy windykacyjne na rzecz kilku osób, wymaganie
orzeczenia o nabyciu przedmiotu tych zapisów dotyczy – rzecz jasna – wszystkich
zapisobierców windykacyjnych. Stwierdzenie nabycia przedmiotu zapisu
windykacyjnego jest więc elementem postępowania o stwierdzenia nabycia spadku
i – w zasadzie – nie może być dochodzone w osobnej sprawie, bez równoczesnego
stwierdzenia nabycia spadku. Trzeba zatem przyjąć, że wniosek o stwierdzenie
nabycia przedmiotu zapisu windykacyjnego powinien być traktowany jako wniosek
o stwierdzenie nabycia spadku.
Nie ulega wątpliwości, że od postanowienia sądu pierwszej instancji
o stwierdzeniu nabycia spadku oraz o stwierdzeniu nabycia przedmiotu zapisu
windykacyjnego przysługuje apelacja. W razie orzeczenia w jedynym
postanowieniu o nabyciu spadku oraz o nabyciu przedmiotu zapisu windykacyjnego
dopuszczalne jest przy tym zaskarżenie apelacją tylko jednego z tych orzeczeń.
W konsekwencji wymienione orzeczenia mogą uprawomocnić się w różnym czasie.
Wątpliwości co do właściwego środka prawnego wyłaniają się w sytuacji, w której
sąd w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku – wbrew ciążącemu na nim
obowiązkowi – nie ocenił skuteczności ustanowionego w testamencie zapisu
windykacyjnego, nie podjął w tym przedmiocie żadnego rozstrzygnięcia i tym
6
samym nie spełnił swojego obowiązku jurysdykcyjnego, a postanowienie
o stwierdzeniu nabycia spadku się uprawomocniło.
Zgodnie z powołanym w przedstawionym zagadnieniu prawnym art. 679 § 1
k.p.c., dowód, że osoba, która uzyskała stwierdzenie nabycia spadku, nie jest
spadkobiercą lub że jej udział w spadku jest inny niż stwierdzony, może być
przeprowadzony tylko w postępowaniu o uchylenie lub zmianę stwierdzenia
nabycia spadku, z zastosowaniem przepisów niniejszego rozdziału. Jednakże ten,
kto był uczestnikiem postępowania o stwierdzenie nabycia spadku, może tylko
wówczas żądać zmiany postanowienia stwierdzającego nabycie spadku, gdy
żądanie opiera na podstawie, której nie mógł powołać w tym postępowaniu,
a wniosek o zmianę składa przed upływem roku od dnia, w którym uzyskał tę
możność. Według art. 679 § 2 k.p.c., wniosek o wszczęcie takiego postępowania
może zgłosić każdy zainteresowany, a więc także osoba, która nie uczestniczyła
w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku. Dla zainteresowanych, którzy nie
byli uczestnikami postępowania zakończonego prawomocnym postanowieniem
o stwierdzeniu nabycia spadku, złożenie wniosku inicjującego postępowanie na
podstawie art. 679 k.p.c. nie jest przy tym ograniczone w czasie ani w zakresie
podstaw (zob. uchwały Sądu Najwyższego z dnia 27 kwietnia 1982 r., III CZP
15/82, OSNCP 1982, nr 8-9, poz. 118 i z dnia 21 kwietnia 1994 r., III CZP 40/94,
OSNC 1994, nr 11, poz. 210 oraz postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 4 lutego
2000 r., II CKN 740/98, nie publ.). W razie przeprowadzenia dowodu, że spadek
w całości lub w części nabyła inna osoba niż wskazana w prawomocnym
postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku, sąd spadku, zmieniając to
postanowienie, stwierdzi nabycie spadku zgodnie z rzeczywistym stanem prawnym
(art. 679 § 3 k.p.c.). Prawomocne postanowienie zmieniające – na podstawie art.
679 k.p.c. – postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku jest również
orzeczeniem stwierdzającym nabycie spadku, w związku z czym może ulec kolejnej
zmianie w trybie przewidzianym tym przepisem (zob. postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 7 marca 1968 r., II CR 102/68, OSNCP 1968, nr 10, poz. 176
oraz uzasadnienie uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia
10 lipca 2012 r., III CZP 81/11, OSNC 2013, nr 1, poz. 1).
7
Z przytoczonej regulacji wynika, że celem postępowania prowadzonego na
podstawie art. 679 k.p.c. jest wykazanie, że ten, kto uzyskał stwierdzenie nabycia
spadku, nie jest spadkobiercą albo jego udział w spadku jest inny niż stwierdzony.
W przepisie tym jest wprawdzie mowa o uchyleniu lub zmianie stwierdzenia
nabycia spadku, jednak w rzeczywistości chodzi o zmianę rozstrzygnięcia co do
istoty sprawy. Tryb przewidziany w art. 679 k.p.c. nie stanowi w związku z tym
podstawy uchylenia kolejnego prawomocnego postanowienia o stwierdzeniu
nabycia spadku po tym samym spadkodawcy. Istnienie dwóch lub więcej
postanowień stwierdzających nabycie spadku po tym samym spadkodawcy
uzasadnia wznowienie postępowania na podstawie art. 403 § 2 w związku z art. 13
§ 2 lub art. 524 § 2 k.p.c. (zob. uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego
z dnia 10 lipca 2012 r., III CZP 81/11, OSNC 2013, nr 1, poz. 1). Postępowanie
przewidziane w art. 679 k.p.c. nie służy również naprawie błędów sądu
popełnionych w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku ani usunięciu
skutków nieznajomości prawa przez uczestników tego postępowania
(zob. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 13 października 2004 r., III CK
82/03, nie publ. i z dnia 6 czerwca 2007 r., III CSK 19/07, nie publ.).
Przewidziane w art. 679 § 4 k.p.c. odpowiednie stosowanie art. 679 § 1, 2 i 3
k.p.c. do stwierdzenia nabycia przedmiotu zapisu windykacyjnego oznacza, że
dowód, iż osoba, która uzyskała stwierdzenie nabycia przedmiotu zapisu
windykacyjnego, nie jest zapisobiercą lub że jej udział we własności przedmiotu
zapisu jest inny niż stwierdzony, może być przeprowadzony tylko w postępowaniu
o uchylenie postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku lub częściowego
postanowienia o stwierdzeniu nabycia przedmiotu zapisu. Ten, kto był uczestnikiem
postępowania o stwierdzenie nabycia spadku, w którym sąd orzekł także o nabyciu
przedmiotu zapisu windykacyjnego, może tylko wówczas żądać uchylenia
orzeczenia, gdy żądanie opiera na podstawie, której nie mógł powołać w tym
postępowaniu, a wniosek o zmianę składa przed upływem roku od dnia, w którym
uzyskał tę możność. Wniosek o wszczęcie takiego postępowania może zgłosić
każdy zainteresowany, a w razie przeprowadzenia dowodu, że przedmiot zapisu
w całości lub w części nabyła inna osoba niż wskazana w prawomocnym
postanowieniu, sąd spadku, uchylając to postanowienie, stwierdzi nabycie
8
przedmiotu zapisu zgodnie z rzeczywistym stanem prawnym. Zmiana odnosiłaby
się przy tym tylko do tej części orzeczenia, w której orzeczono o nabyciu
przedmiotu zapisu windykacyjnego.
Z rozważań tych wynika, że tryb przewidziany w art. 679 k.p.c. nie jest
właściwym środkiem, prowadzącym do usunięcia skutków uchybienia przez sąd
spadku obowiązkowi dokonania w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku
oceny skuteczności ustanowionego zapisu windykacyjnego. Skłania to do
poszukiwania innych możliwości rozwiązania problemu, w tym do rozważań nad
instytucją orzekania uzupełniającego.
Zgodnie z art. 351 § 1 k.p.c., strona może w ciągu dwóch tygodni od
ogłoszenia wyroku, a gdy doręczenie następuje z urzędu – od jego doręczenia,
zgłosić wniosek o uzupełnienie wyroku, jeżeli sąd nie orzekł o całości żądania,
o natychmiastowej wykonalności albo nie zamieścił w wyroku dodatkowego
orzeczenia, które według przepisów ustawy powinien był zamieścić z urzędu.
Przepis ten stosuje się odpowiednio do postanowień wydawanych w postępowaniu
nieprocesowym (art. 13 § 2 k.p.c.). Nasuwa się jednak wątpliwość, czy w sytuacji,
w której sąd nie dokonał oceny skuteczności ustanowionego zapisu
windykacyjnego, uczestnikowi postępowania spadkowego przysługuje od
wydanego postanowienia apelacja, czy wniosek o uzupełnienie.
Nie ulega wątpliwości, że w sytuacji, w której sąd w postępowaniu
o stwierdzenie nabycia spadku poddał ocenie skuteczność zapisu windykacyjnego
i uznał, że nie doszło do nabycia przedmiotu zapisu, od wydanego postanowienia
będzie przysługiwała apelacja. Można natomiast przyjąć, że jeżeli sąd nie
wypowiedział się w kwestii skuteczności zapisu windykacyjnego, uczestnikom
przysługuje wniosek o uzupełnienie postanowienia (art. 351 § 1 w związku z art. 13
§ 2 k.p.c.), w takim wypadku bowiem sąd nie podjął w tym przedmiocie żadnego
rozstrzygnięcia. Odpowiednie stosowanie art. 351 § 1 k.p.c. oznacza tu brak
orzeczenia o całości przedmiotu rozpoznania i nakazanego przedmiotu orzekania.
Można twierdzić, że orzeczenie o nabyciu przedmiotu zapisu windykacyjnego ma
charakter „orzeczenia dodatkowego” w rozumieniu art. 351 § 1 k.p.c., ponieważ
zachodzi związek między tym orzeczeniem a orzeczeniem zasadniczym, jakim jest
9
orzeczenie o stwierdzeniu nabycia spadku, a uzupełnienie tego postanowienia nie
zmienia już wydanego orzeczenia zasadniczego. Skorzystanie z możliwości
uzupełnienia postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku jest jednak uzależnione
od zachowania terminu przewidzianego w art. 351 § 1 k.p.c.
Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem, zaaprobowanym przez doktrynę,
w razie niezgłoszenia wniosku o uzupełnienie wyroku w przepisanym terminie
strona może wytoczyć powództwo dotyczące nierozstrzygniętej części roszczenia
lub nierozstrzygniętych żądań (zob. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 4 listopada
1966 r., II PR 436/66, OSNCP 1967, nr 4, poz. 79 oraz postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 24 listopada 1971 r., I PR 75/71, OSNPG 1972, nr 7, poz. 46).
Strona może zatem – według swego wyboru – żądać uzupełnienia wyroku albo
wytoczyć nowe powództwo o tę część roszczenia lub te spośród roszczeń,
o których sąd nie orzekł (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 lipca 1969 r.,
II CR 246/69, OSPiKA 1970, nr 5, poz. 98).
Odnosząc to do postępowania o stwierdzenie nabycia spadku można
przyjąć, że – w razie nierozstrzygnięcia w tym postępowaniu o skuteczności zapisu
windykacyjnego – po upływie terminu do złożenia wniosku o uzupełnienie
wydanego postanowienia, dopuszczalne jest wystąpienie z oddzielnym wnioskiem
o stwierdzenie nabycia przedmiotu zapisu windykacyjnego. W takim wypadku nie
stoi temu na przeszkodzie wzgląd na wspomniany już brak możliwości dochodzenia
stwierdzenia nabycia przedmiotu zapisu w osobnej sprawie, bez dochodzenia
stwierdzenia nabycia spadku. Regulację tę trzeba bowiem postrzegać jako
niedopuszczenie do orzekania o nabyciu przedmiotu zapisu przed przesądzeniem
kwestii nabycia spadku. Obawa taka nie zachodzi natomiast w sytuacji, gdy
postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku jest prawomocne, a oddzielny
wniosek dotyczy jedynie stwierdzenia nabycia przedmiotu zapisu windykacyjnego.
Za dopuszczalnością wystąpienia w analizowanej sytuacji z oddzielnym wnioskiem
przemawiają względy utylitarne, które – w razie uchybienia sądu, polegającego na
niespełnieniu obowiązku jurysdykcyjnego – nabierają szczególnego znaczenia.
Argumentem na rzecz przyjętej koncepcji jest również regulacja zawarta w art. 677
§ 3 k.p.c., w świetle której orzeczenie o nabyciu przedmiotu zapisu windykacyjnego
nie musi być immanentnym elementem postanowienia o stwierdzeniu nabycia
10
spadku. Z przepisu tego wynika też dążenie ustawodawcy do uniezależnienia
zapisobiercy windykacyjnego od rozstrzygnięcia o stwierdzeniu nabycia spadku.
Ze względu na ustanowione w art. 13 § 1 k.p.c. domniemanie drogi procesu,
nasuwa się pytanie, czy w analizowanej sytuacji samodzielne stwierdzenie nabycia
przedmiotu zapisu windykacyjnego nie powinno nastąpić w drodze powództwa.
Norma wyrażona w art. 10291
k.c., nakazująca stosować odpowiednio przepisy
o stwierdzeniu nabycia spadku do stwierdzenia nabycia przedmiotu zapisu
windykacyjnego, przemawia jednak za przyjęciem, że sprawa ta powinna być
rozpoznana w postępowaniu nieprocesowym przed sądem, który orzekał
o stwierdzeniu nabycia spadku.
Rozwiązanie to nawiązuje do regulacji zawartej w art. 677 § 3 k.p.c.
w brzmieniu obowiązującym przed dniem 2 października 2008 r. Przepis ten
przewidywał wówczas możliwość uzupełnienia postanowienia o stwierdzeniu
nabycia spadku w sytuacji, w której w postanowieniu tym nie orzeczono
o dziedziczeniu gospodarstwa rolnego. Regulacja ta została uchylona przez art. 3
pkt 9 ustawy z dnia 24 sierpnia 2007 r. o zmianie ustawy – Prawo o notariacie oraz
niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 181, poz. 1287). Było to podyktowane zmianą
przepisów prawa materialnego o dziedziczeniu z ustawy gospodarstw rolnych,
dlatego wyeliminowanie szczególnego trybu uzupełnienia postanowienia
o stwierdzeniu nabycia spadku przewidzianego w art. 677 § 3 k.p.c. nie stanowi
argumentu przeciwko dopuszczalności złożenia odrębnego wniosku o stwierdzenie
nabycia przedmiotu zapisu windykacyjnego.
Z przyjętym rozwiązaniem mogą łączyć się w praktyce pewne komplikacje,
gdyż zgodnie z dotychczasowym orzecznictwem w sentencji postanowienia
o stwierdzeniu nabycia spadku nie zamieszcza się rozstrzygnięć o treści
negatywnej (zob. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 26 lutego 1969 r., III CZP
132/68, OSNCP 1969, nr 7-8, poz. 131). Gdyby stosować tę praktykę również do
negatywnego rozstrzygnięcia o nabyciu przedmiotu zapisu windykacyjnego,
mogłyby powstać wątpliwości co do tego, czy sąd uznał ustanowiony zapis za
nieskuteczny, czy nie podjął w tym zakresie żadnego rozstrzygnięcia. Zachodzi
zatem potrzeba zmiany praktyki orzeczniczej w odniesieniu do negatywnego
11
rozstrzygnięcia o nabyciu przedmiotu zapisu windykacyjnego. Nie będzie
wystarczające samo zamieszczanie w sentencji postanowienia spadkowego
orzeczenia oddalającego wniosek zapisobiercy, gdyż rozstrzygnięcie w kwestii
nabycia przedmiotu zapisu sąd powinien podjąć z urzędu. Z tej przyczyny,
w dążeniu do wyeliminowania wszelkich wątpliwości, należałoby w każdej sprawie
o stwierdzenie nabycia spadku, w której przedłożono testament notarialny,
zamieszczać w sentencji postanowienia także negatywne orzeczenie dotyczące
zapisu windykacyjnego, jeżeli – oczywiście – nie będzie podstaw do zamieszczenia
orzeczenia pozytywnego.
Dopuszczenie możliwości wystąpienia przez uczestnika postępowania
spadkowego z odrębnym wnioskiem o stwierdzenie nabycia przedmiotu zapisu
windykacyjnego, aktualizuje potrzebę rozważenia drugiego z przedstawionych
zagadnień prawnych, sprowadzającego się do rozstrzygnięcia kwestii, czy do
zapisu windykacyjnego uczynionego przed dniem wejścia w życie ustawy
nowelizującej – w sytuacji, gdy spadek otworzył się po tym dniu – ma zastosowanie
art. LI p.w.k.c. Rozważeniu może podlegać – oczywiście – tylko przedstawiona
wątpliwość prawna, w oderwaniu od oceny rozrządzenia testamentowego
spadkodawcy, ocena ta bowiem należy do sądu meriti.
Podejmując ten problem trzeba zauważyć, że ustawodawca, wprowadzając
instytucję zapisu windykacyjnego, nie zamieścił w ustawie nowelizującej przepisów
intertemporalnych odnoszących się do tej instytucji. Konieczne staje się więc
poszukiwanie rozstrzygnięcia na podstawie przepisów wprowadzających kodeks
cywilny, spośród których mogą znaleźć zastosowanie art. LI albo art. LII. Zgodnie
z art. LI p.w.k.c., do spraw spadkowych stosuje się prawo obowiązujące w chwili
śmierci spadkodawcy, o ile przepisy poniższe nie stanowią inaczej. Z kolei LII
p.w.k.c. stanowi, że do testamentów, do odwołania testamentów, jak również do
umów o zrzeczenie się dziedziczenia stosuje się, jeżeli chodzi o zdolność osób,
o formę i o wady oświadczenia woli, prawo obowiązujące w chwili złożenia tych
oświadczeń (§ 1); do umów zbycia spadku stosuje się prawo obowiązujące w chwili
ich zawarcia (§ 2).
12
Art. LI p.w.k.c. wyraża ogólną regułę, że w braku odmiennego unormowania
w następnych artykułach, do spraw spadkowych, czyli do wszystkich spraw
dotyczących materialnoprawnych skutków śmierci spadkodawcy w zakresie
majątku spadkowego stosuje się prawo obowiązujące w chwili śmierci
spadkodawcy. Drugi z przytoczonych przepisów jest natomiast wyjątkiem od
ogólnej reguły art. LI, wymienia bowiem kwestie, do których ma zastosowanie
prawo obowiązujące w chwili złożenia wymienionych w nim oświadczeń. Oznacza
to, że wszelkie inne, niewymienione w nim kwestie związane z testamentem, jego
odwołaniem, w szczególności z treścią testamentu oraz ze skutkami prawnymi
wynikającymi z jego treści należy rozstrzygać na podstawie przepisów
obowiązujących w chwili śmierci spadkodawcy.
Analiza przytoczonych przepisów prowadzi do wniosku, że – zgodnie
z regułą ogólną wyrażoną w art. LI p.w.k.c. – skuteczność zapisu windykacyjnego
podlega ocenie na podstawie prawa obowiązującego w chwili śmierci
spadkodawcy, czyli w chwili otwarcia spadku. Dodatkowym argumentem na rzecz
tego stanowiska jest art. LXIV p.w.k.c., zgodnie z którym w razie wątpliwości, czy
ma być stosowane prawo nowe, czy dotychczasowe, stosuje się prawo nowe.
Również w nauce prawa dominuje pogląd, że do oceny treści testamentu, w tym
oceny skuteczności zawartych w nim rozrządzeń testamentowych, należy stosować
prawo obowiązujące w chwili otwarcia spadku oraz że wniosek taki należy wywieść
z regulacji zawartej w art. LI p.w.k.c.
Przyjęciu tego stanowiska nie stoi na przeszkodzie okoliczność, że
testament został sporządzony przed wejściem w życie ustawy nowelizującej, kiedy
nie obowiązywała jeszcze instytucja zapisu windykacyjnego. Wykładnia testamentu,
konieczna dla dokonania oceny skuteczności ustanowienia zapisu windykacyjnego,
powinna bowiem zmierzać przede wszystkim do realizacji celu, jaki pragnął
osiągnąć testator. Dla testatora nie mają natomiast decydującego znaczenia
obowiązujące instytucje prawne, lecz cel, jaki zamierza osiągnąć. Jeżeli więc dzięki
zmianie prawa obowiązującego w chwili sporządzenia testamentu i wprowadzeniu
nowych instytucji prawnych, zastosowanie prawa z chwili otwarcia spadku pozwoli
utrzymać w mocy dokonane wcześniej rozrządzenia testamentowe, przyjęte
13
rozwiązanie będzie w pełni zgodne z zasadą favor testamenti. Oznacza to, że za
przyjętym rozwiązaniem przemawiają także dyrektywy funkcjonalne.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 390 § 1 k.p.c.
rozstrzygnął przedstawione zagadnienia prawne, jak w uchwale.