Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 151/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 13 lutego 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Kazimierz Zawada (przewodniczący)
SSN Dariusz Dończyk (sprawozdawca)
SSN Irena Gromska-Szuster
Protokolant Izabella Janke
w sprawie z powództwa X.
przeciwko Y. i małż. Z. reprezentowanemu przez przedstawicielkę ustawową Y.
o zaprzeczenie ojcostwa,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 13 lutego 2014 r.,
skargi kasacyjnej pozwanej Y. od wyroku
Sądu Okręgowego w […]
z dnia 6 grudnia 2012 r.,
uchyla zaskarżony wyrok oraz wyrok Sądu Rejonowego w […]
z dnia 31 sierpnia 2012 r., znosi postępowanie w całości od
rozprawy z dnia 28 sierpnia 2012 r. przed Sądem Rejonowym […]
i przekazuje sprawę temu Sądowi do ponownego rozpoznania i
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Wyrokiem z dnia 31 sierpnia 2012 r. Sąd Rejonowy ustalił, że powód X. nie
jest ojcem małoletniego Z., urodzonego […] 2011 r., syna pozwanej Y.
Pozwana matka dziecka, jak również kurator ustanowiony dla
reprezentowania w sprawie małoletniego dziecka wnieśli o oddalenie powództwa.
Pozwana w trakcie postępowania odmówiła zgody na przeprowadzenie badań
genetycznych dziecka. Sąd pierwszej instancji ustalił, że małoletni Z. urodził się […]
z małżeństwa stron zawartego […] 2010 r. Powód nie widział dziecka. O ciąży żony
dowiedział się w sierpniu 2010 r. i początkowo cieszył się z tego faktu bowiem kilka
miesięcy wcześniej pozwana poroniła pierwszą ciążę, a oboje oczekiwali wtedy
dziecka. Wkrótce jednak po powrocie z podróży poślubnej małżonkowie zaczęli się
kłócić, dochodziło do rękoczynów. Powód posądzał żonę o zdradę m.in. z tego
względu, że korespondowała w Internecie z innym mężczyzną w sprawach
osobistych. Ostatecznie 4 października 2010 r. powód wyprowadził się ze
wspólnego mieszkania. W czasie jednej z późniejszych sprzeczek pozwana
zasugerowała, że powód nie jest ojcem dziecka. Wyrokiem z dnia 14 lipca 2011 r.
Sąd Okręgowy rozwiązał małżeństwo stron przez rozwód. Powód w liście z dnia 17
sierpnia 2011 r. zaproponował pozwanej badania genetyczne w celu ustalenia
pochodzenia dziecka, jednak pozwana tę propozycję zlekceważyła. Sąd Rejonowy
w odrębnej sprawie wszczętej przez powoda oddalił jego wniosek o wydanie
zarządzenia zezwalającego na pobranie małoletniemu krwi w celu poddania jej
badaniu pod kątem ojcostwa powoda.
W ocenie Sądu pierwszej instancji, zebrane w sprawie dowody nie pozwoliły
na jednoznaczne stwierdzenie, iż powód nie jest ojcem małoletniego Z. Brak
możliwości obalenia domniemania jego ojcostwa, wynikającego z art. 62 § 1 k.r.o.,
wynikał tylko z konsekwentnego oporu pozwanej przed przeprowadzeniem dowodu
z badań genetycznych. Zatem takie okoliczności, jak szybkie zajście przez
pozwaną w ponowną ciążę, o której powód dowiedział się tuż po weselu, rychły i
burzliwy konflikt stron, jaki towarzyszył ich krótkiemu i nieudanemu pożyciu, częste
rozłąki faktyczne małżonków, korespondencja e-mailowa pozwanej z innym
mężczyzną oraz jej komentarz dotyczący ojcostwa powoda, to fakty uzasadniające
3
wątpliwości domniemanego ojca. Odmowa przeprowadzenia badań genetycznych
DNA nie pozwoliła na włączenie w poczet materiału dowodowego jedynego
obiektywnego dowodu, którym powód, wnioskujący o jego przeprowadzenie, miałby
możliwość wykazania pochodzenia dziecka od innego mężczyzny. Opór pozwanej,
uzasadniony wyłącznie przyczynami ambicjonalnymi, skutkował ujemną oceną jej
postawy procesowej i uwiarygodniał stanowisko powoda. Sąd, mając na uwadze
przepis art. 233 § 2 k.p.c., ocenił taką postawę procesową pozwanej za obawę
przed wynikami tych badań, mogących potwierdzić słuszność żądania powoda. W
konsekwencji uwzględnił powództwo.
Wyrokiem z dnia 6 grudnia 2012 r. Sąd Okręgowy oddalił apelację pozwanej,
przyjmując za prawidłowe ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji i podzielając
jego ocenę prawną.
Od powyższego wyroku skargę kasacyjną wniosła pozwana. W ramach
podstawy kasacyjnej z art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c. zarzuciła naruszenie przepisów: art.
67 k.r.o., art. 62 § 1 k.r.o., art. 3 Konwencji o Prawach Dziecka z 1989 r. i art. 63
k.r.o. W ramach podstawy kasacyjnej z art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. zarzuciła
naruszenie: art. 379 pkt 5 k.p.c., art. 457 k.p.c., art. 365 k.p.c., art. 74 k.p.c. w zw.
z art. 331 § 2 k.p.c., art. 233 k.p.c. i art. 328 § 2 k.p.c. Pozwana wniosła
o uchylenie zaskarżonego wyroku oraz wyroku Sądu Rejonowego z dnia
31 sierpnia 2012 r. i przekazanie sprawy Sądowi pierwszej instancji do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Pozwanymi w sprawie o zaprzeczenie ojcostwa wytaczanej przez męża
matki, zgodnie z art. 66 k.r.o., są łącznie matka i dziecko. Ze względu na przepis art.
98 § 3 w zw. z § 2 pkt 2 k.r.o., matka małoletniego dziecka nie może go
reprezentować jako jego przedstawicielka ustawowa w sprawie o zaprzeczenie
ojcostwa. Zgodnie bowiem z art. 98 § 2 pkt 2 k.r.o., żadne z rodziców nie może
reprezentować dziecka jako jego przedstawiciel ustawowy przy czynnościach
prawnych między dzieckiem a jednym z rodziców lub jego małżonkiem, chyba
że czynność prawna polega na bezpłatnym przysporzeniu na rzecz dziecka albo
że dotyczy należnych dziecku od drugiego z rodziców środków utrzymania
4
i wychowania. Przepis ten, według art. 98 § 3 k.r.o., stosuje się odpowiednio
w postępowaniu sądowym. W takim przypadku, jeżeli żadne z rodziców nie może
reprezentować dziecka pozostającego pod władzą rodzicielską reprezentuje je
kurator ustanowiony przez sąd opiekuńczy (art. 99 k.r.o.). Taki kurator do
reprezentowania w sprawie małoletniego pozwanego Z. został ustanowiony przez
sąd opiekuńczy. Kurator ten jednak tylko przez pewien czas brał udział w
postępowaniu. Jeszcze przed Sądem pierwszej instancji nie został on
zawiadomiony o terminie rozprawy – w dniu 28 sierpnia 2012 r. - poprzedzającej
wydanie wyroku. Nie doręczono mu także odpisu postanowienia Sądu Rejonowego
z dnia 13 lipca 2012 r. o podjęciu zawieszonego wcześniej postępowania w sprawie.
Natomiast po wydaniu wyroku przez Sąd pierwszej instancji, mimo że pomiędzy
pozwanymi zachodziło współuczestnictwo konieczne o charakterze jednolitym, nie
doręczono mu – zgodnie z art. 331 § w zw. z art. 73 § 2 k.p.c. - uzasadnienia
wyroku Sądu Rejonowego sporządzonego na wniosek pozwanej. Tymczasem
w takiej sytuacji doręczenie uzasadnienia wyroku powinno nastąpić każdemu
współuczestnikowi (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 września 1968 r., I CR
224/68, OSNC 1969, nr 11, poz. 202). Następnie kuratora reprezentującego
małoletniego pozwanego nie zawiadomiono o terminie rozprawy przed Sądem
drugiej instancji. Z treści wyroku zaskarżonego skargą kasacyjną wynika zaś, że
Sąd Okręgowy przyjął, iż małoletni pozwany był reprezentowany w sprawie przez
matkę jako jego przedstawicielkę ustawową. Ustalone wyżej okoliczności
uzasadniają podniesiony w skardze kasacyjnej zarzut nieważności postępowania
z przyczyny określonej w art. 379 pkt 5 k.p.c., począwszy od ostatniej rozprawy
przed Sądem pierwszej instancji z powodu pozbawienia możności obrony swych
praw przez pozwanego Z. Wbrew bowiem stanowisku Sądu Okręgowego,
wynikającemu z treści sentencji zaskarżonego skargą kasacyjną wyroku, w
postępowaniu pozwanego dziecka nie mogła reprezentować jego matka, jako jego
przedstawicielka ustawowa, ze względu na regulację zawartą w powołanym na
wstępie art. 98 § 3 w zw. z § 2 pkt 2 k.r.o. Zgodnie z art. 74 k.p.c., każdy ze
współuczestników sporu ma prawo samodzielnie popierać sprawę, a na
posiedzenie sądowe wzywa się wszystkich tych współuczestników, co do których
sprawa nie jest zakończona. O pozbawieniu możliwości obrony swoich praw można
5
mówić wówczas, gdy stronie uniemożliwiono działanie w procesie osobiście bądź
za pośrednictwem pełnomocnika, przedstawiciela ustawowego lub kuratora (por.
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 maja 2007 r., I CSK 70/07, nie publ.).
Uzasadniony jest także zarzut naruszenia art. 457 k.p.c. Zgodnie z tym
przepisem w sprawach o zaprzeczenie pochodzenia dziecka zawiadamia się
prokuratora o terminach rozprawy. Przepis ten, poprzez art. 391 § 1 k.p.c., ma
również zastosowanie w postępowaniu przed sądem drugiej instancji i to
niezależnie od tego, czy wcześniej – tak, jak to miało miejsce w sprawie –
prokurator mimo doręczenia mu odpisu pozwu i zawiadamiania go o terminach
rozpraw nie wziął udziału sprawie (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 marca
1974 r., I CR 71/74, OSPiKA 1974, nr 10, poz. 205). Sąd Okręgowy nie zawiadomił
prokuratora o terminie rozprawy. Naruszenie tego przepisu wprawdzie nie
spowodowało nieważności postępowania, ale mogło mieć istotny wpływ na wynik
sprawy.
Uznanie zasadności zarzutu nieważności postępowania, jak również zarzutu
naruszenia art. 457 k.p.c., wobec braku pewnej podstawy faktycznej, czyni
przedwczesnym odniesienie się do pozostałych zarzutów naruszenia prawa
materialnego podniesionych w skardze kasacyjnej. Należy jedynie zwrócić uwagę
na to, że oceniając skutki procesowe odmowy wyrażenia zgody przez pozwaną
matkę dziecka na badania genetyczne DNA, nie można pominąć znaczenia
prawomocnego postanowienia sądu opiekuńczego, odmawiającego wyrażenia
zgody na podstawie art. 109 kro, na pobranie krwi od małoletniego pozwanego
w celu przeprowadzenia tych badań. Oznacza ono bowiem, że w ocenie sądu
opiekuńczego przeprowadzenie tych badań w świetle ustalonych w tej sprawie
okoliczności byłoby sprzeczne z dobrem małoletniego dziecka.
Należy mieć także na względzie, że przeszkoda w postaci niemożności
przeprowadzenia dowodu z badań DNA w celu ustaleniach pochodzenia dziecka
nie przesądza automatycznie ani o pozytywnym, ani o negatywnym wyniku sprawy
o zaprzeczenie ojcostwa. Uwzględnienie tego powództwa może mieć miejsce
wówczas, gdy zgodnie z art. 67 k.r.o. powód wykaże, iż nie jest ojcem dziecka.
Uwzględnienie powództwa nie może więc nastąpić wówczas, gdy sąd po
6
przeprowadzeniu postępowania dowodowego nie ma przekonania, iż kwestionujący
swoje ojcostwo mąż matki nie jest ojcem dziecka, a wniosek ten wyprowadza
jedynie ze względu na negatywną ocenę postawy procesowej pozwanej matki
dziecka, która odmówiła zgody na przeprowadzenie badań genetycznych
dotyczących ustalenia pochodzenia dziecka. Wyłączenie ojcostwa męża matki musi
bowiem wynikać z całą pewnością. W wyroku z dnia 9 listopada 2004 r., V CK
276/04 (Biul. SN 2005 r. Nr 9, poz. 10) Sąd Najwyższy - jeszcze przed zmianą art.
67 k.r.o. przewidującego wówczas konieczność wykazania niepodobieństwa,
że mąż matki jest ojcem dziecka – przyjął, że w sprawie o zaprzeczenie ojcostwa
sama obawa matki o wynik badania DNA, stanowiąca motyw odmowy poddania się
pobraniu krwi swojej i dziecka, nie wystarcza do przyjęcia niepodobieństwa, aby
mąż mógł być ojcem dziecka. Stanowisko to zachowało aktualność także po
zmianie art. 67 k.r.o. W rozważanym przypadku, kwestionujący swoje ojcostwo mąż
matki zobowiązany jest, zgodnie z art. 6 k.c. w zw. z art. 234 k.p.c. i art. 62 § 3 i art.
67 k.r.o., przedstawić inne dopuszczalne dowody wykazujące, że nie jest on ojcem
dziecka, np. wykazujące, że nie mógł być ojcem dziecka, gdyż nie współżył z żoną
w okresie poczęcia dziecka, albo że nie mógł być ojcem dziecka ze względów
zdrowotnych, względnie wykazujące, że ojcostwo innego mężczyzny jest bardziej
prawdopodobne (por. m.in. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 14 września 1982 r.,
IV CR 316/82 nie publ., z dnia 9 stycznia 2001 r., II CKN 1140/00, OSNC 2001,
nr 10, poz. 152, z dnia 13 października 2005 r., IV CK 169/05, nie publ., z dnia
19 października 2011 r., II CSK 87/11, nie publ.).
Z tych względów na podstawie art. 39815
k.p.c. w zw. z art. 386 § 2,
art. 39821
k.p.c. oraz art. 108 § 2 w zw. art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c., orzeczono,
jak w sentencji.
es