Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 331/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 19 lutego 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Zbigniew Korzeniowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Beata Gudowska
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec
w sprawie z odwołania A. M.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o zwrot nienależnie pobranego świadczenia rehabilitacyjnego,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 19 lutego 2014 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonego od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w K.
z dnia 26 marca 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Okręgowemu - Sądowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w K. do
ponownego rozpoznania oraz orzeczenia o kosztach
postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Sąd Okręgowy w K. wyrokiem z 26 marca 2013 r. oddalił apelację
skarżącego wnioskodawcy A. M. od wyroku Sądu Rejonowego w K. z 19 listopada
2
2012 r., który oddalił jego odwołanie od decyzji pozwanego z 29 czerwca 2012 r.,
zobowiązującej wnioskodawcę do zwrotu nienależnie pobranego świadczenia
rehabilitacyjnego w kwocie 35.616,70 zł. Zasadniczą podstawą prawną
rozstrzygnięcia był przepis art. 18 ust. 7 ustawy z 25 czerwca 1999 r. o
świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i
macierzyństwa (jednolity tekst: Dz. U. 2010 r. Nr 77, poz. 512 ze zm.; dalej jako
„ustawa zasiłkowa”). Przepis ten stanowi, że „Świadczenie rehabilitacyjne nie
przysługuje osobie uprawnionej do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do
pracy, zasiłku dla bezrobotnych, zasiłku przedemerytalnego, świadczenia
przedemerytalnego, nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego oraz do
urlopu dla poratowania zdrowia, udzielonego na podstawie odrębnych przepisów”.
Pozwany w uzasadnieniu decyzji podał, że wnioskodawca ma prawo do zasiłku
przedemerytalnego od 8 grudnia 1998 r. Nie powiadomił o tym występując o
świadczenie rehabilitacyjne. Uprawnienie do zasiłku przedemerytalnego wyklucza
prawo do świadczenia rehabilitacyjnego. Płatnik (Przedsiębiorstwo F. Sp. z o.o. w
K.) wypłacał zatem wnioskodawcy nienależne świadczenie rehabilitacyjne w
okresie od 30 sierpnia 2011 r. do 25 maja 2012 r. W odwołaniu od decyzji
wnioskodawca podał, że pozwany posiadał dokumentację z urzędu pracy i wiedział,
że ma on prawo do zasiłku przedemerytalnego, które było zawieszone ze względu
na przychody z zatrudnienia. Sąd Rejonowy ustalił, że wnioskodawca po uzyskaniu
zasiłku przedemerytalnego podjął zatrudnienie w 1999 r. w Przedsiębiorstwie Robót
Inżynieryjnych F. Sp. z o.o. Wypłata zasiłku przedemerytalnego została zawieszona.
Po zasiłku chorobowym wnioskodawca 26 lipca 2011 r. wystąpił o świadczenie
rehabilitacyjne, które przyznano mu od 30 sierpnia 2011 r. do 25 lutego 2012 r. W
styczniu 2012 r. wnioskodawca złożył kolejny wniosek o świadczenie rehabilitacyjne.
Decyzją z 21 maja 2012 r. pozwany odmówił wnioskodawcy prawa do świadczenia
rehabilitacyjnego, wskazując, że od 8 grudnia 1998 r. jest on uprawniony do zasiłku
przedemerytalnego. Kolejną decyzją z 29 czerwca 2012 r. (skarżoną) pozwany
zażądał zwrotu nienależnie pobranego świadczenia rehabilitacyjnego. Sąd
Rejonowy decyzję pozwanego uznał za prawidłową i zgodną z art. 18 ust. 7 ustawy
zasiłkowej oraz zasadnie opartą na regulacji art. 84 ust. 1 ustawy z 13 października
1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (dalej także jako „sus”).
3
Wnioskodawca był pouczony o obowiązku wskazania okoliczności wyłączającej
prawo do świadczenia rehabilitacyjnego, w tym przypadku o uprawnieniu do zasiłku
przedemerytalnego. W apelacji wnioskodawca zarzucał, że zawieszone prawo do
zasiłku przedemerytalnego nie wyklucza uprawnienia do świadczenia
rehabilitacyjnego. Nie wprowadził w błąd organu rentowego w celu uzyskania
świadczenia. Sąd Okręgowy stwierdził, że art. 18 ust. 7 ustawy zasiłkowej wyłącza
z kręgu ubezpieczonych mogących ubiegać się o świadczenie rehabilitacyjne osoby
uprawnione do świadczeń wymienionych w tym przepisie. Zawieszenie wypłaty
zasiłku przedemerytalnego nie pozbawiało przymiotu osoby uprawnionej do tego
zasiłku. Status ten nie uległ zmianie w związku z tym, że zasiłku tego ubezpieczony
nie pobierał w związku z zatrudnieniem od 1 czerwca 1999 r. Uprawnionym do
jednego ze świadczeń wymienionych w art. 18 ust. 7 ustawy zasiłkowej jest
ubezpieczony, który spełnia wszystkie przesłanki wymagane do nabycia prawa do
danego świadczenia, co zostało potwierdzone decyzją uprawnionego organu,
nawet jeśli prawo to uległo zawieszeniu z powodu podjęcia zatrudnienia.
Potwierdza to wykładnia językowa, ponieważ jeżeli ustawodawca zamierzałby
wykluczyć z grona osób mogących się ubiegać o świadczenie rehabilitacyjne, tylko
tych ubezpieczonych, którym konkretne świadczenia są realnie wypłacane,
posłużyłby się terminem innym niż „osoba uprawniona” do świadczenia, np. „osoba
pobierająca świadczenia (wyrok Sądu Najwyższego z 24 sierpnia 2010 r., I UK
41/10, LEX nr 593397). W konsekwencji ubezpieczony pobrał nienależne
świadczenie rehabilitacyjne, które podlega zwrotowi na podstawie art. 84 ust. 1 w
związku z ust. 2 pkt 2 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń
społecznych. Wnioskodawca we wnioskach o przyznanie świadczenia
rehabilitacyjnego wykreślał bowiem z formularzy informację o posiadaniu prawa do
zasiłku przedemerytalnego. Usprawiedliwieniem nie może być błędne utożsamianie
ustalenia prawa do zasiłku przedemerytalnego wyłącznie z sytuacją faktycznego
jego pobierania. W razie jakichkolwiek wątpliwości, czy niezrozumienia treści
pouczeń zawartych we wniosku ubezpieczony mógł zwrócić się do organu
rentowego, który udzieliłby mu stosowanych wyjaśnień.
W skardze kasacyjnej ubezpieczony zarzucił naruszenie prawa materialnego:
1) art. 18 ust. 7 ustawy zasiłkowej w związku z art. 22 i w związku z art. 13 ust. 1
4
pkt 1 i 4 tej ustawy w związku z art. 37n ust. 2 pkt 2 ustawy z 14 grudnia 1994 r. o
zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu (w brzmieniu obowiązującym do 31
marca 2002 r.) przez ich błędną wykładnię, polegającą na przyjęciu, że
ubezpieczony, któremu zawieszono prawo do zasiłku przedemerytalnego pozostaje
uprawniony do takiego świadczenia, co wyłącza jego prawo do świadczenia
rehabilitacyjnego, mimo iż w okresie istnienia stosunku pracy nie może „odwiesić” i
pobierać zasiłku przedemerytalnego; 2) art. 84 ust. 1 w związku z ust. 2 pkt 2
ustawy z 13 października 1998 r. (o systemie ubezpieczeń społecznych) przez ich
wadliwe zastosowanie w sytuacji, w której nie miały zastosowania; 3) art. 66 ust. 2
ustawy zasiłkowej w związku z art. 84 ust. 5 ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych przez jego niezastosowanie w sytuacji, w której ubezpieczony nie miał
prawa do pobierania zasiłku przedemerytalnego, a zatem nie można mu przypisać
pobierania świadczenia nienależnego z jego winy.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna uzasadnia uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania, co nie znaczy, że jest w pełni zasadna.
Najdalej idzie zarzut skargi o braku winy ubezpieczonego w podaniu
nieprawidłowej informacji we wniosku o świadczenie rehabilitacyjne, co na
podstawie regulacji szczególnej z art. 66 ust. 2 ustawy zasiłkowej w związku z
art. 84 ust. 5 sus ma uwalniać skarżącego od zwrotu pobranego świadczenia
rehabilitacyjnego. Myli się skarżący w założeniu, że art. 66 ust. 2 ustawy zasiłkowej
wyłącza regulację dotyczącą nienależnego świadczenia z art. 84 sus. W
orzecznictwie utrwalone jest już stanowisko, że regulacja z art. 66 ust. 2 ustawy
zasiłkowej nie wyłącza stosowania przepisu art. 84 sus. Przepisy ustawy
systemowej (sus) stosuje się również na gruncie ustawy zasiłkowej (art. 1 pkt 3
ustawy systemowej). Natomiast art. 66 ust. 2 ustawy zasiłkowej jest regulacją
szczególną tylko w zakresie w nim określonym. W orzecznictwie nie ma wątpliwości,
że art. 66 ust. 2 ustawy zasiłkowej nie stanowi przepisu szczególnego w stosunku
do art. 84 ust. 2 ustawy systemowej – w tym znaczeniu, że wyłącza stosowanie
tego ostatniego przepisu do nienależnie pobranych świadczeń. Przepis art. 66
5
ust. 2 ustawy zasiłkowej określa w szczególny sposób zasady potrącenia oraz
egzekucji, nie wyłącza natomiast stosowania definicji nienależnie pobranych
świadczeń, wynikającej z art. 84 ust. 2 ustawy systemowej (wyrok Sądu
Najwyższego z 17 stycznia 2012 r., I UK 194/11, LEX nr 1227962; por. także wyroki
z 2 grudnia 2009 r., I UK 174/09, LEX nr 585709 i z 3 grudnia 2013 r., I UK 212/13).
Co do braku winy skarżącego, które to twierdzenie zdominowało w istocie
zarzuty skargi, to nie ma on racji, że wobec podjęcia zatrudnienia pracowniczego
nie miał prawa do zasiłku przedemerytalnego. Znaczenie prawne ma regulacja
obowiązująca w spornym okresie, a zatem nie treść art. 37n ust. 2 pkt 2 ustawy z
14 grudnia 1994 r. o zatrudnieniu i bezrobociu w brzmieniu do 31 marca 2002 r.
Chodzi o to, że na mocy art. 11 ust. 2 ustawy z 17 grudnia 2001 r. o zmianie ustawy
o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa, ustawy o ochronie
roszczeń pracowniczych w razie niewypłacalności pracodawcy (…), Dz. U. z 2001 r.
Nr 154, poz. 1793 ze zm., do zasiłków przedemerytalnych należało stosować
niektóre przepisy dotyczące świadczeń przedemerytalnych, w tym powołany w
zarzucie skargi art. 37n ust. 2 pkt 2 ustawy z 14 grudnia 1994 r. o zatrudnieniu i
przeciwdziałaniu bezrobociu. Zgodnie z jego treścią (Dz. U. 2003 r. Nr 58, poz. 514)
świadczenie przedemerytalne (konsekwentnie także zasiłek przedemerytalny) nie
było zawieszane wobec samego podjęcia zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej,
lecz tylko wtedy, gdy łączna kwota przychodów, uzyskanych w danym miesiącu
oraz otrzymywanego świadczenia była wyższa od 200 % zasiłku z art. 24 ust. 1
(przysługującemu bezrobotnemu). W tym miejscu chodzi więc o zwrócenie uwagi,
że nastąpiła zmiana w regulacji i zasiłek przedemerytalny nie był zawieszany już
tylko, gdy uprawniony podjął zatrudnienie lecz wtedy gdy przychód z zatrudnienia
przekraczał określoną kwotę, czyli podlegał rozliczeniu. Takie rozliczenie było dalej
aktualne, to jest od 1 sierpnia 2004 r., kiedy to Zakład Ubezpieczeń Społecznych
przejął zadania związane z wypłatą zasiłków przedemerytalnych. W zakresie
ustania, zmniejszania i zawieszania prawa do zasiłku przedemerytalnego oraz
wstrzymania jego wypłaty należało stosować odpowiednio przepisy (art. 4-6)
ustawy z 30 kwietnia 2004 r. o świadczeniach przedemerytalnych (zob. art. 25
aktualnej ustawy z 30 kwietnia 2004 r. o świadczeniach przedemerytalnych, Dz. U.
2004 r. Nr 120, poz. 1252). Innymi słowy świadczenie przedemerytalne (zasiłek
6
przedemerytalny) ulegało zmniejszeniu lub zawieszeniu na zasadach określonych
w art. 5 ustawy o świadczeniach przedemerytalnych w przypadku osiągania
przychodu o którym mowa w art. 104 ustawy o emeryturach i rentach z FUS.
Zawieszenie prawa zależało więc od wysokości przychodu ze stosunku pracy co
podlegało odpowiedniemu rozliczeniu. Przywołanie tych regulacji przeczy tezie
skarżącego, że zawieszenie prawa do zasiłku przedemerytalnego wynikało już tylko
z samego podjęcia zatrudnienia. Analiza regulacji pokazuje, że w okresie którego
dotyczy decyzja nie było już zawieszenia ex lege z tej przyczyny bo zasiłek
przedemerytalny podlegał zawieszeniu lub tylko zmniejszeniu, gdy ubezpieczony
nie wypracował określonych przychodów. Ubezpieczony powinien znać te regulacje,
wszak prawo do zasiłku przedemerytalnego nabył już (według ustaleń) w 1998 r.
Inną kwestią i tylko faktyczną, jest przeprowadzanie takiego rozliczenia przychodów
z zatrudnienia na użytek wypłaty zasiłku przedemerytalnego. Być może
ubezpieczony ze w względu na zatrudnienie w ogóle nie domagał się takiego
rozliczenia. Jednak w sferze potencjalnej uprawnienie takie mu przysługiwało,
zwłaszcza, że według ustaleń już od marca 2011 r. nie pracował ze względu na
niezdolność do pracy (zasiłek chorobowy). We wnioskach o świadczenie
rehabilitacyjne powinien więc podać, że posiada uprawnienie do zasiłku
przedemerytalnego. Podał informację przeciwną co było nieprawdą.
Nie ma problemu co do wykładni przepisu art. 18 ust. 7 ustawy zasiłkowej,
gdyż zasiłek przedemerytalny wyłącza świadczenie rehabilitacyjne. Tak stanowi
ustawa i nie powinno być tu wątpliwości. Pozwany ma rację, że świadczenie
rehabilitacyjne nie mogło być wypłacane skoro skarżący był uprawniony do zasiłku
przedemerytalnego.
Nie oznacza to, że wyroki Sądu pierwszej i drugiej instancji oraz decyzja
pozwanego są prawidłowe. Chodzi o to, że po zmianie regulacji i przeniesieniu
wypłaty zasiłków przedemerytalnych do ZUS, to pozwany był dłużnikiem tego
świadczenia wobec ubezpieczonego. Świadczenie to powinno mu być wypłacane,
chyba że nie przysługiwało w części lub w całości wobec wskazanego wyżej
rozliczenia przychodu uzyskanego z zatrudnienia. Z ustaleń w sprawie nie wynika,
iżby takie rozliczanie było przeprowadzane, czyli że przekroczenie progów
przychodu powodowało zawieszenie albo zmniejszenie zasiłku przedemerytalnego.
7
Ustalono, że przed spornym świadczeniem rehabilitacyjnym ubezpieczony pobierał
zasiłek chorobowy już od 1 marca 2011 r. Ze sprawy nie wynika, iżby pozwany
zarzucał skarżącemu brak prawa co zasiłku chorobowego ze względu na
uprawnienia do zasiłku przedemerytalnego (powołując się na art. 13 ust. 1 pkt 4
ustawy zasiłkowej). Oczywiście jest to poza zakresem decyzji i sprawy, jednak
przechodząc do istoty sporu należy stwierdzić, że choć pozwany ze względu na
regulację z art. 18 ust. 7 ustawy zasiłkowej nie był zobowiązany do wypłaty
świadczenia rehabilitacyjnego, to był zobowiązany do wypłaty zasiłku
przedemerytalnego, a w przypadku osiągania przychodu z zatrudnienia, który
miałby ewentualny wpływ na jego zawieszenie lub zmniejszenie, powinien takie
rozliczenie przeprowadzić. Innymi słowy pozwany może dochodzić różnicy między
świadczeniem rehabilitacyjnym a zasiłkiem przedemerytalnym, a jeżeli przychód z
zatrudnienia miał wpływ na zawieszenie lub zmniejszenie zasiłku
przedemerytalnego, to w tej części ZUS jest z tej przyczyny zwolniony z wypłaty,
czyli nie podlega ona wskazanemu bilansowaniu.
Z powyższego wynika, że skład podzielił wykładnię, która pojęcie
uprawnienia łączy z prawem do wypłaty świadczenia. Nie można poprzestać na
samym uprawnieniu (in abstracto), gdyż świadczenie rehabilitacyjne, tak jak
wcześniej zasiłek chorobowy, ma zapewnić środki utrzymania na czas niezdolności
do pracy. Z drugiej strony, skoro prawo do tych świadczeń jest wyłączone ze
względu na uprawnienie do zasiłku przedemerytalnego, to tylko jako realne
świadczenie, bo wówczas może być przeciwstawione uprawnieniu do wypłaty
świadczenia rehabilitacyjnego, pochodnego wszak z innego tytułu (zatrudnienia
pracowniczego). Tym samym w zakresie wykładni należy odpowiednio przychylić
się do stanowiska wyrażonego w wyrokach Sądu Najwyższego z 26 czerwca
2007 r., I BU 14/06, LEX nr 611388 i z 3 czerwca 2008 r., I UK 405/07, OSNP 2009
nr 19-20, poz. 269.
To, że skarżący podał nieprawdziwą informację we wnioskach o świadczenie
rehabilitacyjne nie oznacza, że ma zwrócić pełną kwotę tego świadczenia. W
sytuacji nieprawidłowego oświadczenia lub dokumentu ubezpieczonego należy
rozstrzygać z uwzględnieniem tego, co ubezpieczony powinien otrzymać od
pozwanego, czyli mimo wystąpienia tych nieprawidłowości (zob. wyrok Sądu
8
Najwyższego z 16 grudnia 2008 r., I UK 154/08, OSNP 2010 nr 11-12, poz. 148).
Innymi słowy pozwany był wobec skarżącego dłużnikiem zasiłku
przedemerytalnego, co zresztą z urzędu nie powinno być pominięte w ocenie
wniosku o świadczenie rehabilitacyjne. Odmowa świadczenia rehabilitacyjnego po
złożeniu wniosku prowadziłaby do zasiłku przedemerytalnego, wszak skarżący był
nadal niezdolny do pracy i trudno przyjąć, że pracowałby. W aspekcie nienależnie
pobranego świadczenia rehabilitacyjnego chodzi więc o różnicę między tym
świadczeniem a należnym skarżącemu zasiłkiem przedemerytalnym. Oczywiście
konieczne jest rozliczenie zasiłku przedemerytalnego z przychodami skarżącego,
dla stwierdzenia czy zasiłek przedemerytalny podlegał zawieszeniu czy tylko
zmniejszeniu. Wówczas w takim zakresie (całości albo części) pozwany będzie
zwolniony z wypłaty (bilansowania) zasiłku przedemerytalnego.
Z tych motywów orzeczono jak w sentencji, stosownie do art. 39815
§ 1 k.p.c.
i art. 108 § 2 k.p.c. w związku z art. 39821
k.p.c.