Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 395/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 10 kwietnia 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Zbigniew Hajn (przewodniczący)
SSN Romualda Spyt
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku M. G.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w G.
o prawo do emerytury,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 10 kwietnia 2014 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 10 kwietnia 2013 r.
oddala skargę kasacyjną.
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 14 czerwca 2012 r. Sąd Okręgowy w G. oddalił odwołanie
M. G. od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddziału w G. z dnia 23 lutego
2012 r., którą odmówiono wnioskodawcy prawa do emerytury z tytułu pracy w
szczególnych warunkach. Podstawę rozstrzygnięcia stanowiły następujące
ustalenia.
2
Wnioskodawca (ur. 22 stycznia 1952 r.) wykazał okres składkowy i
nieskładkowy wynoszący 27 lat, 5 miesięcy i 3 dni oraz staż pracy w szczególnych
warunkach wynoszący 14 lat, 7 miesięcy i 10 dni, w tym od 15 maja do 31 lipca
1974 r. oraz od 1 czerwca 1984 r. do 31 grudnia 1998 r. Organ rentowy do okresu
pracy w szczególnych warunkach nie zaliczył natomiast zatrudnienia od 16 sierpnia
1971 r. do 14 lutego 1973 r. w Stoczni na stanowisku pomocnika murarza
okrętowego w wydziale izolacyjno-malarskim. Do pracy w charakterze pomocnika
murarza przyjmowane były osoby bez doświadczenia zawodowego i bez stażu,
które nabywały uprawnienia murarskie po okresie pracy od roku do dwóch lat oraz
zdaniu egzaminu czeladniczego w cechu albo przed komisją szkolenia
zawodowego Stoczni. Wnioskodawca nie starał się o nabycie takich kwalifikacji. Nie
mógł samodzielnie pracować przy budowie pieców ani kłaść posadzki z cemtexu.
Jego praca polegała na przynoszeniu murarzowi materiałów potrzebnych do prac
murarskich, mógł kłaść podłogi w małych pomieszczeniach mieszkalnych na
trawlerach, w pomieszczeniach sanitarnych i gospodarczych, gdyż były to małe
pomieszczenia niewymagające dużych umiejętności i doświadczenia, kłaść
terakotę i glazurę, jeżeli wykazał się umiejętnościami w tym zakresie. Zasadniczo
wnioskodawca nie pracował samodzielnie, głównie pomagał murarzom przy ich
pracach, donosząc materiały murarskie. W rezultacie nie wykonywał stale i w
pełnym wymiarze prac murarza pieców przemysłowych i urządzeń okrętowych
wymienionej w wykazie A, dział III, poz. 90 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7
lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze
zm.; dalej: „rozporządzenie”) - prace wykonywane bezpośrednio przy budowie i
remoncie statków na stanowiskach znajdujących się na tych statkach, pochylniach,
dokach i przy nabrzeżach oraz w wykazie A, dział III, poz. 90, pkt 27 zarządzenia
Nr 3 Ministra Hutnictwa i Przemysłu Maszynowego z dnia 30 marca 1985 r. w
sprawie stanowisk pracy, na których wykonywane są prace w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze w zakładach pracy resortu hutnictwa i
przemysłu maszynowego - prace murarza pieców przemysłowych i urządzeń
okrętowych, wykonywane bezpośrednio przy budowie i remoncie statków na
stanowiskach znajdujących się na tych statkach, pochylniach, dokach i przy
3
nabrzeżach. Prace te wnioskodawca, jako pomocnik murarza, wykonywał bowiem
gdy pojawiła się taka potrzeba, głównie wtedy, gdy zachodziła konieczność
zastąpienia nieobecnego murarza albo gdy spiętrzyły się prace i trzeba było
dopuścić do drobnych prac murarskich niedoświadczonych pracowników.
W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Okręgowy uznał, że wnioskodawca
nie spełnia warunków do emerytury przewidzianej w art. 184 ustawy z dnia 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
(jednolity tekst: Dz.U. z 2013 r., poz. 1440 ze zm.; dalej „ustawa emerytalna”).
Wyrokiem z dnia 10 kwietnia 2013 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację
wnioskodawcy od powyższego wyroku.
Sąd odwoławczy, powołując się na art. 32 ust. 1, 2 i 4 ustawy emerytalnej, §
2 ust. 1 rozporządzenia oraz szeroko przytoczone orzecznictwo Sądu
Najwyższego, wskazał, że zarządzenia resortowe co prawda nie mogą być
samodzielną podstawą prawną indywidualnych decyzji, jednakże - mając swoje
umocowanie w ustawie i rozporządzeniu i nie odnosząc się do praw podmiotowych
obywateli - nadal obowiązują jako wykazy prac świadczonych w szczególnych
warunkach, o skutkach wykonywania których stanowi ustawa emerytalna i
utrzymane jej mocą rozporządzenie. W konsekwencji wykazy resortowe mają
charakter informacyjny, techniczno-porządkujący i uściślający, a posłużenie się nimi
jest uzasadnione, a nawet konieczne, gdy dany rodzaj prac został wymieniony w
wykazie załącznika do rozporządzenia jedynie ogólnie, jak ma to miejsce w
przypadku prac wykonywanych bezpośrednio przy budowie i remoncie statków na
stanowiskach znajdujących się na tych statkach, pochylniach, dokach i przy
nabrzeżach, czyli prac wymienionych pod poz. 90 działu III wykazu A stanowiącego
załącznik do rozporządzenia. Pod pozycją tą rozporządzenie wymienia „prace
różne” przy budowie i remoncie statków, ale prac tych nie konkretyzuje.
Dookreślenie rodzaju tych prac pozostawiono zatem właściwemu ministrowi, który -
rozróżniając przesłanki uprawniające do nabycia emerytury w wieku obniżonym -
kierował się stopniem ich uciążliwości i szkodliwości. W załączniku Nr 1 do
zarządzenia Nr 7 Ministra Hutnictwa i Przemysłu Maszynowego z dnia 19 maja
1983 r. w sprawie stanowisk pracy, na których wykonywane są prace w
szczególnych warunkach w zakładach pracy resortu hutnictwa i przemysłu
4
maszynowego (Dz.Urz. Ministra Hutnictwa i Przemysłu Maszynowego Nr 3-5, poz.
9; dalej: „zarządzenie resortowe”) pod poz. 90 wymieniono poszczególne rodzaje
prac wykonywanych bezpośrednio przy budowie i remoncie statków na
stanowiskach znajdujących się na tych statkach, pochylniach, dokach i przy
nabrzeżach, zaliczając do nich prace murarza pieców przemysłowych i urządzeń
okrętowych (pkt 27) oraz prace posadzkarza (pkt 32). Również w dziale XIX
wykazu stanowiącego załącznik do obowiązującego w spornym okresie
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 10 września 1956 r. w sprawie zaliczania
pracowników do kategorii zatrudnienia (Dz.U. Nr 39, poz. 176 ze zm.) wśród
stanowisk pracowników wykonujących prace w stoczniach morskich bezpośrednio
przy budowie i remoncie statków morskich (budowa sekcji i kadłubów statków,
prace konserwacyjno-malarskie, montaż rurociągów, prace przy spawalniczych
procesach wyposażeniowych, montaż maszyn, mechanizmów i urządzeń
okrętowych oraz prace przy instalacjach okrętowych) na stanowiskach
znajdujących się na tych statkach wymieniono prace murarza pieców
przemysłowych i urządzeń okrętowych (pkt 11), zaś w dziale I - obejmującym
stanowiska w zakładach przemysłowych różnych działów produkcji - prace murarzy
i ich pomocników zatrudnionych przy naprawie na gorąco pieców przemysłowych,
sklepień paleniskowych w parowozach i żeliwiaków (pkt 12). Oznacza to, że - z
uwagi na różnice między pracą murarza oraz pracą pomocnika murarza oraz
określone warunki zatrudnienia na stanowisku pomocnika murarza - praca tego
ostatniego była kwalifikowana do I kategorii zatrudnienia (przy naprawie na gorąco
pieców przemysłowych, sklepień paleniskowych w parowozach i żeliwiaków) lub nie
była do takich prac zaliczana (np. przy piecach przemysłowych i urządzeniach
okrętowych). Ponadto z przepisów rozporządzeń z 1956 r. i 1983 r. wynika, że
pracą w szczególnych warunkach (zatrudnienia I kategorii) nie była każda praca w
stoczniach morskich bezpośrednio przy budowie i remoncie statków morskich, ale
tylko praca wykonywana na stanowiskach szczegółowo dookreślonych,
uwzględniających miejsce, charakter, specyfikę oraz uciążliwość, a także
szkodliwość wykonywanej pracy. Skoro zatem wnioskodawca nie posiadał
kwalifikacji do pracy na stanowisku murarza, jego czynności polegały na
donoszeniu murarzowi materiałów potrzebnych do wykonywania prac murarskich
5
(układania terakoty, glazury oraz betonowania i kładzenia masy cemtex na
posadzki), zaś wykonywanie przez niego nieskomplikowanych prac murarskich
miało charakter sporadyczny, to nie można uznać, że prace te były przez
wnioskodawcę wykonywane stale i w pełnym wymiarze czasu pracy. W rezultacie
wnioskodawca nie legitymuje się stażem pracy w szczególnych warunkach
uprawniającym do emerytury na podstawie art. 184 w związku z art. 32 ustawy
emerytalnej.
W skardze kasacyjnej od powyższego wyroku wnioskodawca zarzucił: I.
naruszenie przepisów prawa materialnego, a mianowicie: 1) art. 184 w związku z
art. 32 ustawy emerytalnej w związku z § 1 ust. 1 i 2 rozporządzenia, przez
niewłaściwe zastosowanie polegające na przyjęciu, że pracą w szczególnych
warunkach jest wyłącznie praca murarza okrętowego a nie jest nią praca
pomocnika murarza okrętowego, podczas gdy zgodnie z wykazem A, dział III, poz.
90 rozporządzenia pracami w szczególnych warunkach, których wykonywanie
uprawnia do niższego wieku emerytalnego są „prace wykonywane bezpośrednio
przy budowie i remoncie statków na stanowiskach znajdujących się, na tych
statkach, pochylniach, dokach i przy nabrzeżach”, do których niewątpliwie zalicza
się praca pomocnika murarza okrętowego, a ponadto praca pomocnika murarza
była pracą o znacznej szkodliwości dla zdrowia wymagającą znacznego wysiłku
fizycznego; 2) art. 184 w związku z art. 32 ust. 4 ustawy emerytalnej, przez ich
niewłaściwe zastosowanie i przyjęcie, że przepisami dotychczasowymi, na
podstawie których dochodzi do przesądzenia czy skarżący był zatrudniony w
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze są zapisy zarządzenia
resortowego oraz przesądzenie, że skoro skarżący nie był zatrudniony na
stanowisku murarza okrętowego, to tym samym nie spełnił wymogów
uprawniających go do otrzymania emerytury w wieku niższym; 3) art. 32 ust. 4 w
związku z art. 184 ust. 1 pkt 1 ustawy emerytalnej w związku z § 1 ust. 2 i 3
rozporządzenia w związku z art. 87 ust. 1 Konstytucji RP, przez ich niewłaściwe
zastosowanie i przesądzenie o braku podstaw do przyznania skarżącemu
emerytury na podstawie przesłanek zawartych w zarządzeniu resortowym
niestanowiącym źródła powszechnie obowiązującego prawa, tj. tylko z powołaniem
się na fakt, iż stanowisko pomocnika murarza okrętowego nie zostało wymienione
6
w zarządzeniu resortowym; 4) pkt 90 działu III wykazu A stanowiącego załącznik do
rozporządzenia, przez jego błędną wykładnię i uznanie, iż praca pomocnika
murarza nie jest pracą w szczególnych warunkach, pomimo że praca ta była
wykonywana stale i w pełnym wymiarze czasu pracy na stanowiskach znajdujących
się na tych statkach, pochylniach, dokach i przy nabrzeżach i była pracą o znacznej
szkodliwości dla zdrowia wymagającą znacznego wysiłku fizycznego, co
jednoznacznie wynika zarówno z dokumentów znajdujących się w aktach sprawy
jak i zeznań świadków; II. naruszenie przepisów postępowania, które miało istotny
wpływ na wynik sprawy, tj.: 1) art. 316 k.p.c., przez wydanie orzeczenia na
podstawie przepisów nieobowiązujących w chwili orzekania, do których nie odsyła
art. 32 ust. 4 ustawy emerytalnej, tj. w oparciu o zarządzenie resortowe; 2) art. 227
k.p.c., przez jego niezastosowanie i badanie faktów niemających dla
rozstrzygnięcia sprawy istotnego znaczenia, tj. badanie charakteru pracy
wykonywanej przez skarżącego pod kątem wykazu prac opisanych w
nieobowiązującym zarządzeniu resortowym, do którego nie odsyła art. 32 ust. 4
ustawy emerytalnej.
Wskazując na powyższe zarzuty, skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego
wyroku w całości i zmianę wyroku poprzez uwzględnienie odwołania skarżącego i
przyznanie mu emerytury od dnia 22 stycznia 2012 r., ewentualnie o uchylenie
zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Skarga kasacyjna okazała się nieusprawiedliwiona mimo częściowej
zasadności podniesionych w niej zarzutów.
Sąd Najwyższy wielokrotnie wyjaśniał, że zarządzenia resortowe nie
mieszczą się w kategorii źródeł powszechnie obowiązującego prawa (art. 87
Konstytucji RP) i nie mogą być samodzielną podstawą prawną indywidualnych
decyzji (art. 93 ust. 1 i 2 ustawy zasadniczej). Również odesłanie w art. 32 ust. 4
ustawy emerytalnej do stanowiących załącznik do rozporządzenia wykazów
obejmujących świadczenie pracy w warunkach szczególnych nie obejmuje
7
przepisów kompetencyjnych § 1 ust. 2-3 rozporządzenia. W konsekwencji wydane
w oparciu o te przepisy zarządzenia resortowe obowiązują jedynie jako wykazy
prac świadczonych w szczególnych warunkach, o skutkach wykonywania których
stanowią przepisy ustawy emerytalnej i utrzymanego jej mocą rozporządzenia.
Wykazy te mają charakter informacyjny, techniczno-porządkujący, uściślający. Taki
wykaz resortowy ułatwia identyfikację określonego stanowiska jako stanowiska
pracy w szczególnych warunkach, w szczególności jeśli w wykazie stanowiącym
załącznik do rozporządzenia nie wymienia się konkretnych stanowisk, ale operuje
się pojęciem ogólnym. Wykaz resortowy może zatem mieć istotne znaczenie w
sferze dowodowej, gdyż z faktu, że właściwy organ ustalił w podległych i
nadzorowanych zakładach pracy, że dane stanowisko jest stanowiskiem pracy w
szczególnych warunkach, może płynąć domniemanie faktyczne, iż praca na tym
stanowisku była faktycznie wykonywana w takich warunkach i odwrotnie, brak
konkretnego stanowiska pracy w takim wykazie może - w kontekście całokształtu
ustaleń faktycznych - stanowić negatywną przesłankę dowodową. Inaczej mówiąc,
brak w wykazie resortowym stanowiska pracy, na którym wykonywana jest praca o
znacznej szkodliwości dla zdrowia oraz o znacznym stopniu uciążliwości lub
wymagająca wysokiej sprawności psychofizycznej ze względu na bezpieczeństwo
własne lub otoczenia, nie stanowi przeszkody do stwierdzenia, że praca na takim
stanowisku jest pracą w warunkach szczególnych, jednakże pod warunkiem jej
ujęcia w wykazach stanowiących załącznik do rozporządzenia. Dla oceny, czy
pracownik pracował w szczególnych warunkach, nie ma zatem istotnego znaczenia
nazwa zajmowanego przez niego stanowiska, tylko rodzaj powierzonej mu pracy i
jej wykonywanie w warunkach określonych w § 2 ust. 1 rozporządzenia, a więc
stale (codziennie) i w pełnym wymiarze czasu pracy (przez 8 godzin dziennie, jeżeli
pracownika obowiązuje taki wymiar czasu pracy). Przy ustalaniu okresów pracy w
szczególnych warunkach, wymaganych do nabycia prawa do emerytury w niższym
wieku emerytalnym, nie jest dopuszczalne zaliczanie innych równocześnie
wykonywanych prac w ramach dobowej miary czasu pracy, które nie oddziaływały
szkodliwie na organizm pracownika w stopniu powodującym wcześniejszą utratę
zdolności do zatrudnienia i nie zostały wymienione w wykazie stanowiącym
załącznik do rozporządzenia (por. wyroki z dnia 24 listopada 2010 r., I UK 128/10,
8
LEX nr 707405; z dnia 22 kwietnia 2011 r., I UK 351/10, LEX nr 863944; z dnia 26
maja 2011 r., II UK 356/10, LEX nr 901608; z dnia 19 marca 2012 r., II UK 166/11,
LEX nr 1171002; z dnia 12 kwietnia 2012 r., II UK 233/11, OSNP 2013 nr 7-8, poz.
86 i szeroko powołane w nich orzecznictwo).
Wbrew zarzutom skarżącego, Sąd drugiej instancji nie uznał zarządzenia
resortowego za przepisy dotychczasowe w rozumieniu art. 32 ust. 4 ustawy
emerytalnej oraz nie naruszył art. 316 § 1 k.p.c. przez wydanie orzeczenia w
oparciu o to zarządzenie i art. 227 k.p.c. przez badanie charakteru pracy
wykonywanej przez skarżącego pod kątem resortowego wykazu prac, a jedynie -
uwzględniając rodzaj wykonywanych przez skarżącego czynności oraz brak
wyszczególnienia w wykazie resortowym stanowiska pomocnika murarza wśród
stanowisk, na których wykonywane były prace w szczególnych warunkach - przyjął,
że przypisane temu stanowisku i wykonywane przez skarżącego czynności nie
stanowią pracy wykonywanej bezpośrednio przy budowie i remoncie statków na
stanowiskach znajdujących się na tych statkach, pochylniach, dokach i przy
nabrzeżach, o której jest mowa pod poz. 90 działu III wykazu A stanowiącego
załącznik do rozporządzenia. Niezakwalifikowanie wykonywanych przez
skarżącego czynności pomocnika murarza do prac w szczególnych warunkach oraz
ustalenie, że czynności murarza lub posadzkarza skarżący nie wykonywał stale i w
pełnym wymiarze czasu pracy w rozumieniu § 2 ust. 1 rozporządzenia,
doprowadziło Sąd odwoławczy do oceny, że skarżący nie spełnia warunków do
emerytury na podstawie art. 184 w związku z art. 32 ustawy emerytalnej.
Ocenę tę podważono w skardze kasacyjnej zarzutem, że skoro z ustaleń
stanowiących podstawę zaskarżonego wyroku wynika, iż praca pomocnika murarza
zaliczana jest do prac wykonywanych bezpośrednio przy budowie i remoncie
statków na stanowiskach znajdujących się na tych statkach, pochylniach, dokach i
przy nabrzeżach, to stanowi ona pracę w szczególnych warunkach wymienioną pod
poz. 90 działu III wykazu A stanowiącego załącznik do rozporządzenia, niezależnie
od tego, że stanowisko to nie zostało wyszczególnione w wykazie resortowym. W
związku z taką konstrukcją zarzutu należy stwierdzić, że uznanie określonych
czynności za prace wykonywane w szczególnych warunkach (tu: bezpośrednio przy
budowie i remoncie statków) - wbrew założeniu skarżącego - nie należy do sfery
9
ustaleń faktycznych, ale mieści się w płaszczyźnie ich kwalifikacji prawnej. Zarzut
ten jest natomiast trafny o tyle, że Sąd drugiej instancji wyraził pogląd, iż skoro pod
wskazaną pozycją wykazu stanowiącego załącznik do rozporządzenia nie
skonkretyzowano „prac różnych” wykonywanych bezpośrednio przy budowie i
remoncie statków, to za taką nie może być uznana każda praca w stoczniach
morskich bezpośrednio przy budowie i remoncie statków morskich, ale tylko praca
wykonywana na stanowiskach szczegółowo dookreślonych w wykazie resortowym,
uwzględniających miejsce, charakter, specyfikę, uciążliwość i szkodliwość
wykonywanej pracy. Pogląd ten istotnie może budzić zastrzeżenia, gdyż z
brzmienia poz. 90 działu III wykazu A wynika, że pracami w szczególnych
warunkach są prace wykonywane na wszystkich stanowiskach znajdujących się na
statkach, pochylniach, dokach i przy nabrzeżach, pod warunkiem ich wykonywania
bezpośrednio przy budowie i remoncie statków. Myli się jednak skarżący
wywodząc, że wykonywane przez niego czynności pomocnika murarza stanowiły
pracę w szczególnych warunkach wymienioną w przepisach rozporządzenia.
Pomija bowiem, że kwalifikowane w nich jako praca w szczególnych warunkach nie
jest wykonywanie jakiejkolwiek pracy przy budowie i remontach statków, a jedynie
wykonywanie takiej pracy „bezpośrednio”. Chodzi tu więc niewątpliwie o
wykonywanie czynności stricte budowlano-remontowych, w tym prac murarskich
lub posadzkarskich, a nie czynności w stosunku do nich pomocniczych,
polegających na dostarczaniu materiałów niezbędnych do wykonywania takich
prac, choćby te pomocnicze czynności wymagały dużego wysiłku fizycznego. W
świetle art. 32 ust. 4 ustawy emerytalnej oraz § 1 ust. 1 rozporządzenia, pracami w
szczególnych warunkach nie są bowiem wszelkie prace wykonywane w narażeniu
na kontakt z niekorzystnymi dla zdrowia pracownika czynnikami lub prace
charakteryzujące się znacznym wysiłkiem fizycznym, lecz jedynie takie, które
zostały wymienione w § 4-15 tego rozporządzenia i wykazach stanowiących
załącznik do niego. Brak wyszczególnienia stanowiska pomocnika murarza w
wykazie resortowym potwierdza, że - ze względu na rodzaj przypisanych temu
stanowisku i wykonywanych przez skarżącego czynności - nie była na nim
wykonywana praca bezpośrednio przy budowie i remoncie statków.
10
W konsekwencji trafna jest ocena Sądu drugiej instancji, że wnioskodawca
nie wykonywał stale i w pełnym wymiarze pracy w szczególnych warunkach
wymienionej pod poz. 90 działu III wykazu A stanowiącego załącznik do
rozporządzenia i nie spełnił przesłanek do emerytury na podstawie art. 184 w
związku z art. 32 ustawy emerytalnej.
Z tych względów, skoro zaskarżony wyrok w ostateczności odpowiada
prawu, skarga kasacyjna podlega oddaleniu na podstawie art. 39814
k.p.c.