Pełny tekst orzeczenia

69


POSTANOWIENIE

z dnia 7 stycznia 2004 r.
Sygn. akt Ts 133/03


Trybunał Konstytucyjny w składzie:

Biruta Lewaszkiewicz-Petrykowska


po wstępnym rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym skargi konstytucyjnej Zakładu Maszyn Górniczych „Glinik” Sp. z o.o. w sprawie zgodności:
1) art. 8 ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy (Dz. U. z 2002 r. Nr 112, poz. 980 ze zm.);
2) art. 361 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94) w związku z art. 110 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. Nr 137, poz. 887 ze zm.) z art. 2 i 32 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,

p o s t a n a w i a:

odmówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej.


UZASADNIENIE:

W skardze konstytucyjnej złożonej do Trybunału Konstytucyjnego 17 lipca 2003 r. pełnomocnik skarżącego zarzucił art. 8 ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy (Dz. U. z 2002 r. Nr 112, poz. 980 ze zm.) oraz art. 361 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94) w związku z art. 110 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. Nr 137, poz. 887 ze zm.) niezgodność z art. 2 i art. 32 Konstytucji RP.
Wniesiona skarga sformułowana została w oparciu o następujący stan faktyczny. Skarżący rozwiązując umowę o pracę z przyczyn ekonomicznych wypłacił pracownikom, działając w oparciu o zaskarżone przepisy, odprawy pieniężne i odszkodowania z tytułu skróconego okresu wypowiedzenia, przy czym jako podstawę wymiaru świadczeń przyjął wynagrodzenie pomniejszone o kwoty równe składkom na ubezpieczenie społeczne. Sąd Rejonowy w Gorlicach wyrokiem z 28 listopada 2001 r. (sygn. akt IV P 309/01) oddalił powództwo pracowników o zasądzenie kwoty pieniężnej tytułem wyrównania wypłaconych odpraw i odszkodowań. Na skutek apelacji powodów orzeczenie to zostało zmienione wyrokiem Sądu Okręgowego w Krakowie – Wydział VI Pracy z 25 marca 2003 r. (sygn. akt VI Pa 417/02), doręczonym skarżącemu 28 kwietnia 2003 r. Na mocy tego wyroku zasądzono od skarżącego na rzecz powodów kwoty z tytułu tzw. ubruttowienia odpraw i odszkodowań wypłaconych w związku z rozwiązaniem stosunku pracy. W uzasadnieniu podjętego rozstrzygnięcia sąd orzekający wskazał, iż po 1 stycznia 1999 r., czyli po dniu wejścia w życie art. 110 ust. 1 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, uległa zwiększeniu wysokość nominalna wynagrodzenia – zostało ono poddane tzw. ubruttowieniu, i od tego momentu tak obliczane wynagrodzenie jest wynagrodzeniem za pracę wykonaną w rozumieniu art. 22 § 1 i art. 80 kodeksu pracy. Wszelkie świadczenie naliczane od wynagrodzenia pracownika wypłacane być zatem powinny bez żadnych potrąceń, w tym również, inaczej niż to miało miejsce w niniejszej sprawie, bez pomniejszenia ich o kwoty składek na ubezpieczenie społeczne.
Zdaniem pełnomocnika skarżącego powyższy wyrok Sądu Okręgowego w Krakowie, poprzez przerzucenie na samego pracodawcę konsekwencji wynikłych z ubruttowienia wynagrodzenia, doprowadził do naruszenia zasady zaufania podmiotów do działań organów państwowych (art. 2 Konstytucji RP) oraz zasady równości wobec prawa (art. 32 Konstytucji RP).
Zarządzeniem sędziego Trybunału Konstytucyjnego z 30 września 2003 r. wezwano pełnomocnika skarżącego do uzupełnienia braków skargi konstytucyjnej poprzez wskazanie, które z przysługujących skarżącemu konstytucyjnych praw lub wolności zostało naruszone oraz określenie sposobu tego naruszenia, a także określenie na czym polega sprzeczność zaskarżonych przepisów z art. 2 i 32 Konstytucji RP.
W piśmie procesowym nadesłanym w odpowiedzi na powyższe zarządzenie pełnomocnik skarżącego wskazał, iż zaskarżone przepisy naruszają prawo równości poprzez uprzywilejowanie pozycji pracownika kosztem pracodawcy. Zaskarżone uregulowania narzucają bowiem, w jego ocenie, konieczność ubruttowienia odszkodowań i odpraw, pomimo iż pracownik nie jest zobowiązany do uiszczania od tych świadczeń składek na ubezpieczenie społeczne. Przerzucenie na pracodawcę konsekwencji wynikających z działań samego ustawodawcy, prowadzi nie tylko do naruszenia zasady równości, ale i do naruszenia zasady państwa prawa i zaufania podmiotu do działań organów państwowych tj. zasady sprawiedliwości społecznej. Sprzeczność zaskarżonych przepisów ze wskazanymi przepisami Konstytucji polega zatem, zdaniem pełnomocnika skarżącego, na ustaleniu odmiennego sposobu wyliczenia wartości odpraw i odszkodowań po stronie pracownika i pracodawcy, przy zwolnieniu jednej ze stron ze składek ZUS, a obciążeniu drugiej tymi składkami poprzez zwiększenie wartości odpraw i odszkodowań i wypłacenie jej bezpośrednio pracownikom.

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Zgodnie z art. 79 ust. 1 Konstytucji RP legitymacja prawna do wniesienia skargi konstytucyjnej przysługuje tylko takiemu podmiotowi, którego konstytucyjne prawa lub wolności zostały naruszone, poprzez wydanie ostatecznego rozstrzygnięcia na podstawie przepisu, którego konstytucyjność się kwestionuje. Doprecyzowujący przesłanki skargi konstytucyjnej art. 47 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.) nakłada na skarżącego obowiązek wskazania, jakie konstytucyjne prawa lub wolności zostały naruszone i w jaki sposób.
W ocenie Trybunału Konstytucyjnego opisana powyżej przesłanka, warunkująca dopuszczalność merytorycznego rozpoznania skargi konstytucyjnej, nie została w niniejszej sprawie spełniona.
Kwestia dopuszczalności traktowania wyrażonych w art. 2 i 32 Konstytucji RP zasad jako praw i wolności konstytucyjnych, których ochrona może być dochodzona w trybie skargi konstytucyjnej była wielokrotnie przedmiotem orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego.
Odnośnie możliwości powoływania się we wniesionej skardze na naruszenie zasad wywodzonych z art. 2 Konstytucji RP, Trybunał Konstytucyjny wypowiedział się wyczerpująco w sprawie o sygn. Ts 105/00 (postanowienia z: 12 grudnia 2000 r., OTK ZU nr 1/B/2002, poz. 59; 23 stycznia 2002 r., OTK ZU nr 1/B/2002, poz. 60). Podkreślając wyjątkowość i subsydiarność odwoływania się przez skarżącego do treści klauzuli generalnej wyrażonej w art. 2 Konstytucji RP, Trybunał Konstytucyjny wskazał na konieczność precyzyjnego określenia praw lub wolności wywodzonych z treści tego przepisu, których naruszenie stanowić ma legitymację do wniesienia skargi konstytucyjnej, przy czym podkreślone zostało, że chodzi tu tylko o prawa lub wolności przyjmujące normatywną postać praw podmiotowych. Oznacza to, że ich adresatem jest obywatel (lub inny podmiot prawa), kształtują one jego sytuację prawną, zaś adresat ten ma możność wyboru zachowania się, tj. spełnienia lub niespełnienia normy prawnej.
Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego wskazane w skardze zasady państwa prawa i zaufania podmiotu do działań organów państwowych nie spełniają zasadniczo wskazanych powyżej warunków. Zasady te mają charakter zasad ustrojowych, adresowanych w pierwszym rzędzie do prawodawcy i wyznaczających sposób wykorzystania przez niego kompetencji do normowania określonych dziedzin prawa publicznego. Przyjęcie zatem, iż powołanie się na naruszenie tych zasad legitymuje do wniesienia skargi konstytucyjnej, wymaga dodatkowo wykazania, iż poprzez ich naruszenie doznało uszczerbku przysługujące skarżącemu prawo podmiotowe o charakterze konstytucyjnym. Ograniczenie się przez skarżącego, zarówno w skardze jak i w piśmie procesowym nadesłanym w odpowiedzi na zarządzenie sędziego TK, wyłącznie do wskazania na naruszenie przytoczonych powyżej zasad, bez dokładnego określenia sposobu tego naruszenia, uniemożliwia przeto uznanie w niniejszej sprawie art. 2 Konstytucji RP za źródło konstytucyjnych praw lub wolności, o których mowa w art. 79 ust. Konstytucji RP.
Także wynikająca z art. 32 Konstytucji RP zasada równości, na którą wskazuje skarżący we wniesionej skardze, nie stanowi samodzielnie prawa podmiotowego, którego naruszenie chronione być może w trybie skargi konstytucyjnej. Zgodnie z utrwalonym już orzecznictwem Trybunału Konstytucyjnego powołanie się na naruszenie zasady równości jest dopuszczalne tylko wówczas, gdy skarżący sprecyzuje w zakresie jakiego przysługującego mu prawa podmiotowego o randze konstytucyjnej zasada powyższa została naruszona. Sama zasada równości, na co wskazuje Trybunał Konstytucyjny w wydanym w pełnym składzie postanowieniu z 24 października 2001 r. (sygn. SK 10/01, OTK ZU nr 7/2001, poz. 225) ma charakter niejako prawa „drugiego stopnia”, tzn. przysługującego w związku z konkretnymi normami prawnymi, a nie w oderwaniu od nich – „samoistnie”. W sytuacji zatem, w której normy te nie mają odniesienia do wolności i praw uregulowanych w Konstytucji, wskazanie na samo naruszenie zasady równości nie może być chronione w drodze skargi konstytucyjnej. Przyjęcie odmiennej tezy mogłoby prowadzić do niedozwolonego poszerzenia granic postępowania w sprawie skargi konstytucyjnej poprzez dochodzenie ochrony praw konstytucyjnych wyraźnie wyłączonych z tego trybu lub praw w ogóle nie mających podstaw w ustawie zasadniczej (zob. m.in. postanowienie z 3 listopada 1998 r., sygn. Ts 116/98, OTK ZU nr 1/1999, poz. 10).
W ocenie Trybunału Konstytucyjnego, ani w skardze konstytucyjnej, ani w piśmie nadesłanym w celu uzupełnienia braków skargi nie nastąpiło wskazanie prawa podmiotowego o charakterze konstytucyjnym, w zakresie którego doszło do naruszenia zasady równości. Niemożność wskazania takiego prawa samodzielnie przez Trybunał Konstytucyjny, wynika bezpośrednio z brzmienia art. 66 ustawy o TK, zgodnie z którym Trybunał związany jest granicami skargi.
Biorąc powyższe pod uwagę przyjąć należy, iż ze względu na niespełnienie jednej z przesłanek skargi konstytucyjnej, warunkującej przyznanie skarżącemu legitymacji do wystąpienia z nią do Trybunału Konstytucyjnego, niemożliwe jest przekazanie skargi do merytorycznego rozpoznania.
Niezależnie od wskazanych powyżej okoliczności, wskazać należy także na oczywistą bezzasadność podniesionych w skardze zarzutów, która, zgodnie z art. 36 ust. 3 w zw. z art. 49 ustawy o TK, samoistnie uzasadnia odmowę nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej.
Zgodnie z brzmieniem zaskarżonego art. 361 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94) w przypadku zaistnienia wymienionych w tym przepisie okoliczności, istnieje możliwość skrócenia trzymiesięcznego okresu wypowiedzenia, jednakże najwyżej do jednego miesiąca; w takim przypadku pracownikowi przysługuje odszkodowanie w wysokości wynagrodzenia za pozostałą część okresu wypowiedzenia. Kolejny z zaskarżonych przepisów – art. 8 ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. o rozwiązywaniu stosunku pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy (Dz. U. z 2002 r. Nr 112, poz. 980 ze zm.), stanowi, iż pracownikom, z którymi został rozwiązany stosunek pracy z przyczyn określonych w art. 1 przedmiotowej ustawy, przysługuje odprawa pieniężna, której wysokość ustala się według zasad obowiązujących przy obliczaniu ekwiwalentu pieniężnego za urlop wypoczynkowy. Przepisy te będące podstawą do wypłacania pracownikowi świadczeń pieniężnych w przypadku zaistnienia przewidzianych w nich okoliczności, poza określeniem, że świadczenia te stanowią pochodną wynagrodzenia, która to zasada nie może budzić żadnych wątpliwości, nie prowadzą, w ocenie Trybunału Konstytucyjnego, w żaden sposób do skutków, o których mowa czy to w skardze konstytucyjnej, czy w nadesłanym piśmie procesowym.
Teza, iż pod pojęciem wynagrodzenie, o którym mowa w art. 8 ustawy z 28 grudnia 1989 r. o rozwiązywaniu stosunku pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy, należy rozumieć, wynagrodzenie ubruttowione, tj. po podwyższeniu o kwoty naliczanych składek na ubezpieczenie społeczne, wynika, na co wskazuje także uzasadnienie wyroku Sądu Okręgowego w Krakowie z 25 marca 2003 r. (sygn. akt VI Pa 417/02), przede wszystkim z brzmienia przepisów rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 8 stycznia 1997 r. w sprawie szczególnych zasad udzielania urlopu wypoczynkowego, ustalania i wypłacania wynagrodzenia za czas urlopu oraz ekwiwalentu pieniężnego za urlop. Wskazać należy, iż zaskarżony przepis celem ustalenia wysokości odprawy wyraźnie odsyła do zasad obowiązujących przy obliczaniu ekwiwalentu pieniężnego za urlop wypoczynkowy. Uzasadnione zatem jest stanowisko, iż przepis ten stanowi tylko podstawę do wypłacenia odprawy, nie przesądza natomiast, że wynagrodzenie, o którym w nim mowa, to wynagrodzenie ubruttowione.
Podobny wniosek nasuwa się w przypadku art. 361 ustawy z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy. Przepis ten zaskarżony został w związku z art. 110 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, zgodnie z którym płatnicy składek zobowiązani zostali przez ustawodawcę do podwyższenia przychodów należnych ubezpieczonym poprzez przeliczenie ich w taki sposób, aby po potrąceniu składek na ubezpieczenie emerytalne i chorobowe nie były one niższe niż przed przeliczeniem. Nie budzi wątpliwości, iż przepis ten prowadzi do zmiany wysokości nominalnej wynagrodzenia przed potrąceniem nakazanych przepisami prawa składek. Jednakże zaznaczyć należy, iż zasady ustalania wynagrodzenia należnego pracownikowi z tytułu skróconego okresu wypowiedzenia umowy o pracę zawartej na czas nieokreślony uregulowane zostały przede wszystkim w rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 29 maja 1996 r. w sprawie sposobu ustalania wynagrodzeń w okresie niewykonywania pracy oraz wynagradzania stanowiącego podstawę obliczania odszkodowań, odpraw, dodatków wyrównawczych do wynagrodzenia oraz innych należności przewidzianych w Kodeksie pracy (Dz. U. Nr 62, poz. 289 ze zm.), który w § 2 pkt 1 odsyła do zasad obowiązujących przy ustalaniu ekwiwalentu pieniężnego za niewykorzystany urlop, uregulowanych we wspomnianym powyżej rozporządzeniu z 8 stycznia 1997 r. Zatem same zasady obliczania wysokości wynagrodzenia, stanowiącego odszkodowanie za skrócone wypowiedzenie, podobnie jak to było w przypadku odpraw, wynikają bezpośrednio z przepisów wskazanego rozporządzenia, a nie z treści zaskarżonego przepisu.
Trybunał Konstytucyjny nie neguje faktu, iż ubruttowienie wynagrodzeń dokonane przez wskazany art. 110 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych wpłynęło na wysokość ustalanych odpraw i odszkodowań, poprzez nominalne podwyższenie należnego za pracę wynagrodzenia. Jednakże podkreślić należy, iż problem konstytucyjności samego ubruttowienia wynagrodzeń był już przedmiotem rozstrzygnięcia Trybunału Konstytucyjnego w wyroku z 30 stycznia 2001 r. (sygn. K. 17/00, OTK ZU nr 1/2001, poz. 4). Trybunał, uznając to ubruttowienie za zgodne z Konstytucją, zaznaczył ponadto, iż może to prowadzić do powstania po stronie pracodawcy dodatkowych obciążeń, których nie ponosiłby w systemie sprzed reformy, polegających na wypłacaniu świadczeń dodatkowych (takich jak przykładowo odprawa związana z rozwiązaniem umowy o pracę z przyczyn ekonomicznych), liczonych od kwoty bazowej, stanowiącej wynagrodzenie zasadnicze, a więc – od 1 stycznia 1999 r. – ubruttowione. Trybunał Konstytucyjny akceptując wskazane powyżej skutki reformy, podkreślił, iż obciążają one wszystkich pracodawców w sposób równy i nie są nadmierne. Odwołano się przy tym do płynących z art. 2 i 20 Konstytucji RP obowiązków pracodawcy wobec pracowników w warunkach gospodarki rynkowej w tym na zasadę solidaryzmu, stanowiącą jeden z filarów społecznej gospodarki rynkowej.

Biorąc powyższe pod uwagę należało orzec jak w sentencji.


5