K 26/07
-
Data orzeczenia:
-
Organ orzekający:
Powołane przepisy:
Dodatkowe informacje:
Pełny tekst orzeczenia
91/5/A/2008
POSTANOWIENIE
z dnia 11 czerwca 2008 r.
Sygn. akt K 26/07
Trybunał Konstytucyjny w składzie:
Jerzy Stępień – przewodniczący
Zbigniew Cieślak – sprawozdawca
Maria Gintowt-Jankowicz
Mirosław Granat
Marian Grzybowski
Wojciech Hermeliński
Adam Jamróz
Teresa Liszcz
Ewa Łętowska
Marek Mazurkiewicz – sprawozdawca
Janusz Niemcewicz
Mirosław Wyrzykowski
Bohdan Zdziennicki,
po rozpoznaniu, z udziałem Sejmu i Prokuratora Generalnego, na posiedzeniu jawnym w dniu 11 czerwca 2008 r., wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich o zbadanie zgodności:
art. 30 ust. 2 pkt 1 ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (Dz. U. z 2007 r. Nr 63, poz. 424) z art. 47 oraz art. 51 ust. 3 i 4 Konstytucji,
p o s t a n a w i a:
na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, z 2000 r. Nr 48, poz. 552 i Nr 53, poz. 638, z 2001 r. Nr 98, poz. 1070 oraz z 2005 r. Nr 169, poz. 1417) umorzyć postępowanie na skutek cofnięcia wniosku.
UZASADNIENIE
I
1. Rzecznik Praw Obywatelskich wnioskiem z 20 kwietnia 2007 r. wystąpił do Trybunału Konstytucyjnego o stwierdzenie niezgodności:
1) art. 4 ustawy z dnia 18 października 2006 r. o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944-1990 oraz treści tych dokumentów (Dz. U. z 2007 r. Nr 63, poz. 425; dalej: ustawa lustracyjna) w zakresie, w jakim uznaje osoby, które nie wykonują władzy publicznej, za osoby pełniące funkcje publiczne, z art. 2 oraz art. 47 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji;
2) art. 52a pkt 5 ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (Dz. U. z 2007 r. Nr 63, poz. 424; dalej: ustawa o IPN) z art. 2 oraz art. 51 ust. 4 Konstytucji;
3) art. 4 pkt 52 ustawy lustracyjnej z art. 2 Konstytucji;
4) art. 21e ust. 1, art. 21h oraz art. 57 ust. 1 i 2 w związku z art. 4 pkt 52 ustawy lustracyjnej z art. 54 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji oraz art. 10 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284, ze zm.; dalej: Konwencja lub europejska Konwencja);
5) art. 21e ust. 1, art. 21h oraz art. 57 ust. 1 i 2 w związku z art. 4 pkt 44 lit. a ustawy lustracyjnej z art. 73 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji;
6) art. 57 ust. 1 i 2 ustawy lustracyjnej z art. 65 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji oraz art. 57 ust. 3 ustawy lustracyjnej z art. 180 ust. 2 Konstytucji;
7) art. 30 ust. 2 ustawy o IPN z art. 47 oraz art. 51 ust. 3 i 4 Konstytucji.
Postanowieniem z dnia 13 maja 2008 r., Trybunał Konstytucyjny, na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o Trybunale Konstytucyjnym) umorzył postępowanie – ze względu na zbędność wydania wyroku – w zakresie dotyczącym badania zgodności:
1) art. 4 ustawy lustracyjnej,
2) art. 52a pkt 5 ustawy o IPN,
3) art. 4 pkt 52 ustawy lustracyjnej,
4) art. 21e ust. 1, art. 21h oraz art. 57 ust. 1 i 2 w związku z art. 4 pkt 52 ustawy lustracyjnej,
5) art. 21e ust. 1, art. 21h oraz art. 57 ust. 1 i 2 w związku z art. 4 pkt 44 lit. a ustawy lustracyjnej,
6) art. 57 ust. 1, 2 i 3 ustawy lustracyjnej,
7) art. 30 ust. 2 pkt 2 ustawy o IPN.
W uzasadnieniu postanowienia Trybunał podniósł, że przepisy te zostały już ocenione w wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 11 maja 2007 r., sygn. K 2/07 (OTK ZU nr 5/A/2007, poz. 48). Wyrok został opublikowany w Dzienniku Ustaw Nr 85, pod poz. 571, z 15 maja 2007 r. i w tym dniu orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego weszło w życie.
W stosunku do objętego wnioskiem RPO przepisu art. 30 ust. 2 ustawy o IPN, Trybunał Konstytucyjny w wyroku K 2/07 uznał, że niezgodny z art. 2, art. 45 i art. 61 Konstytucji jest jego ust. 2 pkt 2.
Mając na względzie powyższe ustalenia, Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że prowadzenie dalszego postępowania możliwe jest jedynie w stosunku do przepisu art. 30 ust. 2 pkt 1 ustawy o IPN. Przepisowi temu Rzecznik Praw Obywatelskich postawił zarzut naruszenia art. 47 oraz art. 51 ust. 3 i 4 Konstytucji.
Rzecznik Praw Obywatelskich sformułował wobec art. 30 ust. 2 ustawy o IPN zarzut naruszenia art. 47 i art. 51 ust. 3 i 4 Konstytucji. Przepis ten zawiera, jego zdaniem, istotne ograniczenia w zakresie dostępu obywateli do zgromadzonych w archiwach IPN dokumentów ich dotyczących. W ocenie RPO przepis ten narusza prawo każdego do dostępu do urzędowych dokumentów i zbiorów danych (art. 51 ust. 3 Konstytucji) i prawo do żądania sprostowania oraz usunięcia informacji nieprawdziwych, niepełnych lub zebranych w sposób sprzeczny z ustawą (art. 51 ust. 4 Konstytucji). W konsekwencji ograniczenie tych praw nawiązuje bezpośrednio do ochrony prawa do prywatności (art. 47 Konstytucji). Rzecznik podkreśla przy tym, że rozwiązania pozwalające wyłączyć prawo jednostki dostępu do dotyczących jej danych zgromadzonych w IPN były już przedmiotem negatywnej oceny Trybunału Konstytucyjnego w wyroku TK, sygn. K 31/04 (z 26 października 2005 r., OTK ZU nr 9/A/2005, poz. 103). Poglądy Trybunału zachowały aktualność również na gruncie znowelizowanej ustawy o IPN. Mają one szczególne znaczenie z uwagi na powierzenie przez ustawodawcę IPN nowych zadań w postaci przygotowywania i publikowania katalogów zawierających dane osobowe współpracowników organów bezpieczeństwa państwa (art. 52a pkt 5 ustawy o IPN). Żaden interes państwa nie może też stać na przeszkodzie realizacji konstytucyjnego prawa do żądania sprostowania oraz usunięcia informacji nieprawdziwych, niepełnych lub zebranych w sposób sprzeczny z ustawą (art. 51 ust. 4 Konstytucji). Przy tym realizacja tego prawa możliwa jest tylko w wypadku dostępu jednostki do dotyczących jej urzędowych zbiorów danych.
2. Zarządzeniem wiceprezesa Trybunału Konstytucyjnego z 23 kwietnia 2007 r. wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich został dołączony, ze względu na tożsamość przedmiotową, celem łącznego rozpoznania pod wspólną sygnaturą akt K 2/07, do wniosku grupy posłów na Sejm z 8 stycznia 2007 r. o zbadanie zgodności szeregu przepisów ustawy z dnia 18 października 2006 r. o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944-1990 oraz treści tych dokumentów (Dz. U. Nr 218, poz. 1592, ze zm.), w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 14 lutego 2007 r. o zmianie ustawy o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944-1990 oraz treści tych dokumentów i ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (Dz. U. Nr 25, poz. 162), z Konstytucją oraz Konwencją w związku z Rezolucją nr 1096 (1996) Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy dotyczącą środków demontażu dziedzictwa po byłych totalitarnych ustrojach komunistycznych, przyjętą w dniu 27 czerwca 1996 r.
Postanowieniem z 9 maja 2007 r., wydanym na rozprawie w sprawie o sygn. K 2/07, Trybunał Konstytucyjny wyłączył wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich do odrębnego postępowania. Wnioskowi RPO nadano nową sygnaturę akt – K 26/07. Przyczyną wyłączenia tego wniosku było ograniczenie pełnomocnictwa udzielonego przez Marszałka Sejmu przedstawicielowi Sejmu do reprezentowania go w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym, w sprawie o sygn. K 2/07, na rozprawie wyznaczonej na 9, 10 i 11 maja 2007 r., jedynie w zakresie wniosku złożonego przez grupę posłów na Sejm.
3. W sprawie stanowisko zajął Prokurator Generalny, który w piśmie z 29 maja 2007 r. wniósł o umorzenie postępowania:
1) w zakresie dotyczącym zgodności przepisów art. 4 pkt 18, 20, 21, 23, 44, 45, 49, 50, 52 i 53, art. 21e ust. 1 i 3, art. 21h oraz art. 57 ust. 1, 2 i 3 ustawy lustracyjnej oraz art. 30 ust. 2 i art. 52a pkt 5 ustawy o IPN z przepisami Konstytucji oraz europejskiej Konwencji – na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym, ze względu na utratę mocy obowiązującej w zakwestionowanym zakresie przez akt normatywny przed wydaniem orzeczenia przez Trybunał Konstytucyjny,
2) w pozostałym zakresie – na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK ze względu na zbędność orzekania.
Prokurator Generalny przypomniał, że wskutek wejścia w życie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 11 maja 2007 r. (sygn. K 2/07) szereg przepisów ustawy lustracyjnej, ustawy o IPN oraz innych ustaw utraciło moc obowiązującą. Trybunał Konstytucyjny orzekł bowiem, że przepisy te są niezgodne z Konstytucją. Dotyczy to w szczególności: art. 4 pkt 18, 20, 21, 23, 44, 45, 49, 50, 52 i 53, art. 21e ust. 1 i 3, art. 21h oraz art. 57 ust. 1, 2 i 3 ustawy lustracyjnej, jak również art. 30 ust. 2 pkt 2 i art. 52a pkt 5 ustawy o IPN. Tak więc, zdaniem Prokuratora Generalnego, w tym zakresie postępowanie w niniejszej sprawie podlega umorzeniu na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy o TK, wobec utraty mocy obowiązującej aktu normatywnego przed wydaniem orzeczenia przez Trybunał.
Zdaniem Prokuratora, Trybunał Konstytucyjny w sprawie o sygn. K 2/07 nie uznał za konieczne usunięcie z obowiązującego porządku prawnego innych zakwestionowanych przez wnioskodawców przepisów, które zostały wskazane jako niekonstytucyjne również przez Rzecznika Praw Obywatelskich. Tym samym w pozostałym zakresie postępowanie w niniejszej sprawie podlega umorzeniu na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK ze względu na zbędność orzekania.
4. W dniu 29 maja 2008 r. do Trybunału Konstytucyjnego wpłynęło pismo Prokuratora Generalnego, w którym – w związku z postanowieniem Trybunału Konstytucyjnego z 13 maja 2008 r. o częściowym umorzeniu postępowania w sprawie – zajął stanowisko uzupełniające do stanowiska z 29 maja 2007 r.
Zdaniem Prokuratora Generalnego przekazany do rozpoznania na rozprawie art. 30 ust. 2 pkt 1 ustawy o IPN jest zgodny z art. 47 oraz z art. 51 ust. 3 i 4 Konstytucji. W motywach uzasadnienia Prokurator Generalny wskazał, że Konstytucja nie zna generalnego prawa „dostępu do informacji”, natomiast przewiduje prawo dostępu każdego do dotyczących go urzędowych dokumentów i zbiorów danych oraz prawo żądania sprostowania oraz usunięcia informacji nieprawdziwych, niepełnych lub zebranych w sposób sprzeczny z ustawą. Prawo to odnosi się wyłącznie do dokumentów będących świadectwem działań władz publicznych, np.: jednostek ochrony zdrowia, pracodawcy oraz zbiorów danych dotyczących danej osoby. Prawo to nie obejmuje wszystkich dokumentów związanych z daną osobą w jakikolwiek sposób; obejmuje wyłącznie takie, których osoba zainteresowana jest obiektem. W niniejszej sprawie prawo to odnosi się w szczególności do dokumentów i zbiorów, o których mowa w art. 7 ustawy o IPN.
Prokurator Generalny podniósł także, że istotne dla oceny poprawności konstytucyjnej kwestionowanego przepisu jest brzmienie zdania drugiego art. 51 ust. 3 Konstytucji upoważniającego do ustawowego wprowadzenia ograniczeń konstytucyjnego prawa dostępu do dokumentów i zbiorów danych. Ograniczenia te nie mogą być jednak kształtowane dowolnie. Muszą następować z poszanowaniem zasady proporcjonalności i znajdować w niej uzasadnienie. Muszą także być zgodne z generalną zasadą wyrażoną w art. 31 ust. 3 Konstytucji.
W uzasadnieniu stanowiska Prokurator Generalny odwołuje się przed wszystkim do wyroku Trybunału Konstytucyjnego o sygn. K 31/04, uznając, że poglądy w nim wyrażone zachowały aktualność także na gruncie ustawy o IPN, znowelizowanej ustawą lustracyjną z 18 października 2006 r., którą wprowadzono nowe brzmienie art. 30, kwestionowane przez Rzecznika Praw Obywatelskich w niniejszej sprawie.
Prokurator Generalny zauważa, że we wniosku nie sformułowano konkretnych zarzutów, uszczegółowionych wobec omawianego art. 30 ust. 2 pkt 1 ustawy o IPN. Znajdują się one natomiast w poszczególnych akapitach uzasadnienia wniosku i odnoszą się do pełnej jednostki redakcyjnej art. 30 ust. 2, jako zakwestionowanej w całości. Prokurator Generalny nie kwestionuje zapatrywań Trybunału dotyczących zakazu wkraczania przez ustawodawcę zwykłego w sferę konstytucyjnego prawa do kształtowania przez obywatela swego publicznego wizerunku, na tle danych zebranych na jego temat przez władzę publiczną. Uznanie przez Trybunał Konstytucyjny niekonstytucyjności takiej regulacji, która pozbawia osoby zainteresowane – inne niż pokrzywdzony – prawa do uzyskania informacji o posiadanych i dostępnych, dotyczących ich, dokumentach, a także sposobie uzyskania w nie wglądu, nie oznacza jednak, że każdy może mieć ograniczony dostęp do zbiorów.
Prokurator Generalny podnosi także, że wnioskodawca pominął różnice występujące pomiędzy regulacjami ust. 2 art. 30 ustawy o IPN w brzmieniu sprzed i po nowelizacji z 2006 r. Wskazuje przy tym na wyrok w sprawie o sygn. K 2/07. Uznany za niekonstytucyjny art. 30 ust. 2 pkt 2 dotyczył osób, które realizowały zadania zlecone przez organy bezpieczeństwa państwa, zobowiązywały się do współpracy z nimi lub były przez nie tak traktowane. Osoby te nie były jednak funkcjonariuszami tych organów. Tym samym Trybunał wykluczył konstytucyjne gwarancje dostępu do zbiorów IPN osób, które będąc funkcjonariuszem, pracownikiem lub współpracownikiem organów bezpieczeństwa państwa, dokumenty te wytwarzały osobiście lub były one wytworzone przy ich udziale. Z tego względu Prokurator Generalny wnioskuje, że art. 30 ust. 2 pkt 1 ustawy o IPN nie narusza wskazanych wzorców konstytucyjnych. Nie są to bowiem, zdaniem Prokuratora Generalnego, dokumenty dotyczące wnioskodawcy jako obiektu działalności organów bezpieczeństwa państwa, a więc osoby pokrzywdzonej, w rozumieniu przepisów ustawy o IPN. Przy czym zaznacza, że ustawa o IPN wprost nie definiuje pojęcia „pokrzywdzony”; można jedynie ustalić znaczenie tego pojęcia poprzez odczytanie go z preambuły ustawy i innych jej norm. Zdaniem Prokuratora za „pokrzywdzonego” należy uznać każdego, kto był obiektem działań organów bezpieczeństwa państwa, nie zaś podmiot prowadzący takie działania. Jeżeli więc osoba zainteresowana dostępem do dokumentów i zbioru danych pozostających w archiwach IPN nie neguje faktu swojej współpracy z organami bezpieczeństwa państwa czy też służby bądź pracy w tych organach i domaga się dostępu do wszystkich dotyczących jej dokumentów, także tych, które sama wytworzyła, to podstawowym argumentem przemawiającym za odmową tego dostępu jest literalne brzmienie przepisu. Ze sformułowania kopii „dotyczących” go dokumentów wynika, że chodzi o dokumenty i zbiory danych zgromadzone o tej osobie, a nie wytworzone przez tę osobę jako funkcjonariusza bądź pracownika organu władzy publicznej.
W ocenie Prokuratora Generalnego może zaistnieć sytuacja, że pośród dokumentów autentycznych wytworzonych przez byłego funkcjonariusza, pracownika czy współpracownika służb specjalnych mogą znajdować się dokumenty przez te osoby niewytworzone, lecz sfabrykowane, w celu uznania je za autentyczne, w celu skompromitowania określonej osoby. Sprawdzenie ich wiarygodności może nastąpić dopiero po sformułowaniu konkretnego zarzutu przez domniemanego autora, a sprawdzenie ich wiarygodności odbywać się będzie w ramach innych, właściwych procedur. Tak więc ograniczenie zainteresowanemu funkcjonariuszowi dostępu do dokumentów przez niego wytworzonych może znajdować ograniczenie usprawiedliwione ze względu na przesłanki art. 31 ust. 3 Konstytucji. Nie stanowi to, zdaniem Prokuratora Generalnego, uniemożliwienia takiej osobie ochrony jej godności i czci przez pozbawienie prawa do sprostowania informacji, o czym mowa w art. 51 ust. 4 Konstytucji, bo rzekomy autor dokumentu może dochodzić swoich racji na drodze prawnej.
Ograniczenie prawa do dostępu do dokumentów przewidziane w art. 30 ust. 2 pkt 1 ustawy o IPN nie prowadzi, zdaniem Prokuratora Generalnego, do konfliktu pomiędzy prawem do godności osobistej i autonomii informacyjnej a interesem publicznym w demokratycznym państwie prawa.
Co prawda art. 51 ust. 4 Konstytucji nie przewiduje wprost, by prawo do żądania sprostowania lub usunięcia informacji nieprawdziwych, niepełnych lub zebranych w sposób sprzeczny z ustawą, pozostające w związku z prawem do prywatności wyrażonym w art. 47 Konstytucji, mogło być skutecznie ograniczone ustawowo, to jednakże uwzględniając cel ustawy o IPN, należy uznać, iż ustawowe ograniczenie pełnego dostępu do dokumentów i zbiorów IPN, o których mowa w art. 30 ust. 2 pkt 1 ustawy o IPN, nie stanowi naruszenia standardów konstytucyjnych.
5. Pismem z 20 lipca 2007 r. stanowisko w sprawie zajął Marszałek Sejmu, wnosząc o stwierdzenie, że:
1) art. 4 ustawy lustracyjnej jest zgodny z art. 2 oraz art. 47 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji,
2) art. 30 ust. 2 pkt 1 ustawy o IPN jest zgodny z art. 47 oraz art. 51 ust. 3 i 4 Konstytucji.
Marszałek Sejmu wniósł ponadto o umorzenie postępowania w pozostałym zakresie na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 i 3 ustawy o TK.
W uzasadnieniu Marszałek Sejmu odwołał się do wyroku TK z 11 maja 2007 r. (sygn. K 2/07). Unormowania uznane przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodne z Konstytucją, w dniu wejścia w życie wyroku Trybunału utraciły moc obowiązującą. Toteż Marszałek Sejmu wniósł, na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy o TK, o umorzenie postępowania w części dotyczącej badania zgodności z Konstytucją przepisów art. 4 pkt 18, 20, 21, 23, 44, 45, 49, 50 i 53, art. 21e ust. 1 i 3, art. 21h oraz art. 57 ust. 1, 2 i 3 ustawy lustracyjnej, jak również art. 30 ust. 2 pkt 2 i art. 52a pkt 5 ustawy o IPN, ze względu na utratę mocy obowiązującej przez akt normatywny przed wydaniem orzeczenia przez Trybunał Konstytucyjny. Jednocześnie w stosunku do tych przepisów, które w sprawie o sygn. K 2/07 Trybunał uznał za zgodne z Konstytucją, Marszałek Sejmu wniósł o umorzenie postępowania na podstawie przepisu art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK.
Marszałek Sejmu wskazał ponadto, że wyrokiem o sygn. K 2/07 Trybunał uznał za niezgodny z Konstytucją art. 30 ust. 2 pkt 2 ustawy o IPN. Z tego też względu odniósł się jedynie do zarzutu niezgodności art. 30 ust. 2 pkt 1 ustawy o IPN z art. 51 ust. 3 i 4 oraz z art. 47 Konstytucji.
Zdaniem Marszałka wykładnia art. 51 ust. 3 Konstytucji została dokonana przez Trybunał w uzasadnieniu do wyroku w sprawie o sygn. K 31/04. Na tle tej wykładni należy stwierdzić, że art. 30 ust. 2 pkt 1 ustawy o IPN nie narusza art. 51 ust. 3 Konstytucji, bo zasadą określoną w art. 30 ust. 1 ustawy o IPN jest prawo dostępu każdej osoby do kopii dotyczących jej dokumentów zgromadzonych w archiwach IPN. Wyjątkiem od powyższej zasady, jaki po orzeczeniu Trybunału Konstytucyjnego przewiduje ustawa o IPN, jest brak dostępu do dokumentów wytworzonych przez wnioskodawcę lub przy jego udziale w ramach czynności wykonywanych w związku z jego pracą lub służbą w organach bezpieczeństwa państwa albo w związku z czynnościami wykonywanymi w charakterze tajnego informatora lub pomocnika przy operacyjnym zdobywaniu informacji.
Z art. 31 ust. 1 ustawy o IPN wynika, że odmowa udostępnienia informacji, z przyczyn wskazanych w art. 30 ust. 2 pkt 1 ustawy o IPN następuje w drodze decyzji administracyjnej. Wprowadzone ustawą o IPN ograniczenie w dostępie do określonych w art. 30 ust. 2 pkt 1 dokumentów ma – zdaniem Marszałka Sejmu – uniemożliwić powstanie sytuacji, w której osoba kandydująca na określoną funkcję publiczną w pierwszej kolejności występuje o udostępnienie dotyczących jej dokumentów, a następnie, mając już wiedzę o tym, czy dokumenty wytworzone przez nią lub przy jej udziale jako pracownika, funkcjonariusza albo współpracownika organów bezpieczeństwa państwa są zgromadzone w archiwach IPN, składa oświadczenie lustracyjne.
Marszałek Sejmu uważa za bezzasadny zarzut naruszenia przez art. 30 ust. 2 pkt 1 ustawy o IPN art. 51 ust. 4 Konstytucji. W tej kwestii odwołuje się również do wypowiedzi Trybunału Konstytucyjnego zawartej w uzasadnieniu wyroku w sprawie o sygn. K 31/04. W ocenie Marszałka Sejmu prawo wnioskodawcy do żądania sprostowania nieprawdziwych, w jego ocenie, informacji zawartych w dokumentach organów bezpieczeństwa państwa jest w pełni realizowane przez postanowienia ustawy o IPN. Zgodnie bowiem z art. 35b ustawy o IPN, każdy ma prawo załączyć do zbioru dotyczących go dokumentów własne uzupełnienia, sprostowania, uaktualnienia, wyjaśnienia oraz dokumenty lub ich kopie. Ponadto wynikające z art. 35b ustawy o IPN uprawnienie może być – w razie śmierci osoby, której dotyczą dokumenty – wykonywane przez osobę najbliższą zmarłego w rozumieniu art. 115 § 11 kodeksu karnego.
Ze względu na to, że konstytucyjne prawo dostępu do urzędowych dokumentów oraz zbiorów danych oraz prawo do żądania sprostowania oraz usunięcia informacji nieprawdziwych, niepełnych lub zebranych w sposób sprzeczny z ustawą nawiązuje bezpośrednio do ochrony prawa do prywatności, Marszałek Sejmu stwierdził, że art. 30 ust. 2 pkt 1 ustawy o IPN jest zgodny także z art. 47 Konstytucji.
6. Opinię w niniejszej sprawie, w piśmie z 7 lutego 2008 r., przedstawiła Helsińska Fundacja Praw Człowieka (dalej: Fundacja lub Helsińska Fundacja). Przede wszystkim Fundacja wskazała na potrzebę umorzenia postępowania, na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym, w zakresie wyznaczonym pkt 1, 3, 4 i 5 wniosku Rzecznika, tj. dotyczącym art. 4, art. 57 ust. 1, 2 i 3 ustawy lustracyjnej oraz art. 30 ust. 2 pkt 2 ustawy o IPN, ze względu na zbędność orzekania. Wniosek RPO w tym zakresie stał się bezprzedmiotowy ze względu na skutki wywołane wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego w sprawie o sygn. K 2/07. Niezależnie od wniosku o umorzenie postępowania, Fundacja przedstawiła w tym względzie stanowisko merytoryczne, popierając zarzuty podniesione przez Rzecznika Praw Obywatelskich.
W odniesieniu do przepisu – art. 30 ust. 2 pkt 1 ustawy o IPN – który nie był przedmiotem oceny Trybunału Konstytucyjnego w sprawie o sygn. K 2/07, Fundacja zajęła stanowisko, że jest on niezgodny z Konstytucją, jako że powoduje powstanie sytuacji, gdy prawa gwarantowane w art. 51 ust. 3 i 4 Konstytucji mają charakter iluzoryczny. Opinia Fundacji dotyczy jednak całości art. 30 ust. 2 ustawy o IPN.
W opinii Fundacja odniosła się szeroko do wyroku Trybunału w sprawie o sygn. K 31/04 i motywów jego uzasadnienia, w którym TK uznał (na tle ówcześnie obowiązującego stanu prawnego), że konstytucyjne prawo dostępu do urzędowych dokumentów i zbiorów danych odnosi się wyłącznie do dokumentów i zbiorów danych dotyczących danej osoby. Przedmiotem tego prawa nie są zatem dokumenty czy zbiory danych, które były wytworzone przez daną osobę osobiście lub z jej udziałem, w związku z pełnieniem zadań funkcjonariusza, pracownika lub współpracownika organu bezpieczeństwa państwa, ale jej bezpośrednio, jako obiektu działalności organów bezpieczeństwa państwa nie dotyczą. Zdaniem Fundacji takie ujęcie prawa określonego w art. 51 ust. 3 Konstytucji, zbliżone jest do obecnie obowiązującego stanu prawnego. Helsińska Fundacja zwraca jednak uwagę na różnice w ujęciu prezentowanym przez TK w sprawie o sygn. K 31/04 i w nowym stanie prawnym, a także na wskazanie przez RPO odmiennych wzorców konstytucyjnych.
Fundacja podnosi – w związku z treścią zaskarżonego przepisu – że dokument, z którego wynika, iż dana osoba była traktowana przez organ bezpieczeństwa państwa jako tajny informator lub pomocnik przy operacyjnym zdobywaniu informacji, trudno jest nie uznać za dokument dotyczący tej osoby, o którym mowa w art. 51 ust. 3 Konstytucji. Jednakże na gruncie aktualnej regulacji prawnej dostęp do niektórych dokumentów organów bezpieczeństwa państwa doznaje ograniczenia na mocy przepisów art. 30 ust. 2 ustawy o IPN. Pojęcie „współpracy” zostało zastąpione pojęciem „wykonywania czynności”. Ustawodawca dokonał sformalizowania kryteriów oceny ze strony organu administracji publicznej, poprzez uchylenie konieczności badania, czy dana forma kontaktu z organem bezpieczeństwa państwa przyjęła formę materialnej współpracy, stosownie do kryteriów wyznaczonych wcześniejszymi wyrokami Trybunału w sprawach o sygn. K. 39/97 (z 10 listopada 1998 r., OTK ZU nr 6/1998, poz. 99) i sygn. K 2/07. Przewidział także, że odmawia się udostępnienia wszelkich dokumentów spełniających określone w art. 30 ust. 2 ustawy o IPN kryterium – czy określone dokumenty dotyczą danej osoby, czy nie, jako obiektu działalności organów bezpieczeństwa państwa. Niuansowanie konkretnych stanów faktycznych stało się niemożliwe. W konsekwencji, w praktyce oznacza to brak możliwości uzyskania przez jednostkę wglądu w dokumenty, które stanowią podstawę informacji, oraz niemożność zweryfikowania ich zawartości i prawdziwości. Dla konkretnej jednostki jedyna możliwość weryfikacji może mieć miejsce w wyniku wszczęcia postępowania autolustracyjnego, choć w imię prawa do rzetelnego procesu, winno ono gwarantować pełny dostęp do dokumentów.
Helsińska Fundacja wskazuje, że konstytucyjnie gwarantowane prawo do żądania sprostowania oraz usunięcia informacji nieprawdziwych, niepełnych lub zebranych w sposób sprzeczny z ustawą (art. 51 ust. 4 Konstytucji) doznaje ograniczenia na gruncie ustawy o IPN, z uwagi na podwójny charakter gromadzonych zbiorów. Informacje te ze względów historycznych nie mogą być bowiem usunięte. Jednakże w sytuacji gdy wnioskodawca nie może uzyskać dostępu do określonych dokumentów, z uwagi na treść art. 30 ust. 2 ustawy o IPN, możliwość skorzystania z konstytucyjnego prawa jednostki do sprostowania informacji, czyni to prawo iluzorycznym.
Zdaniem Helsińskiej Fundacji za koniecznością zapewnienia jednostce nieograniczonego dostępu do dotyczących jej dokumentów organów bezpieczeństwa państwa przemawia przede wszystkim praktyczny brak instrumentów weryfikacji materialnej zawartości tych dokumentów.
II
1. Pismem, datowanym 9 czerwca 2008 r., złożonym w Trybunale Konstytucyjnym w dniu 10 czerwca 2008 r., Rzecznik Praw Obywatelskich wniósł, na podstawie art. 20 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym w związku z art. 156 k.p.c., o odroczenie rozprawy i wyznaczenie jej ponownie po dniu wydania orzeczenia przez Europejski Trybunał Praw Człowieka w sprawie Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego przeciwko Polsce (nr 31994/03), w której ETPC ma rozpatrzyć (ETPC wyznaczył rozprawę) zarzut naruszenia przez Rzeczpospolitą Polską Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, poprzez zastosowanie zasad wyłączenia sędziego Trybunału Konstytucyjnego. Rzecznik Praw Obywatelskich, „biorąc pod uwagę treść rozpatrywanego wniosku przez Trybunał Konstytucyjny pod sygn. akt K 26/07 oraz zachodzące okoliczności mogące stanowić podstawę wyłączenia niektórych sędziów TK od udziału w rozstrzyganiu tej sprawy (art. 26 ustawy o TK)”, wniósł o odroczenie rozprawy i wyznaczenie jej ponownie po dniu wydania orzeczenia przez Europejski Trybunał Praw Człowieka.
2. Pismem, datowanym 10 czerwca 2008 r., złożonym w Trybunale Konstytucyjnym 11 czerwca 2008 r., przed wyznaczoną na ten dzień rozprawą, Rzecznik Praw Obywatelskich, na podstawie art. 31 ust. 2 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym, wycofał wniosek z 20 kwietnia 2007 r.
W uzasadnieniu Rzecznik Praw Obywatelskich wskazał, że wniosek z 20 kwietnia 2007 r. dotyczył problematyki lustracji jako całości, jego założeniem była kontrola konstytucyjności powiązanych ze sobą mechanizmów prawnych, ujętych w wymienionych w nim aktach normatywnych. W wyniku wyroku Trybunału z 11 maja 2007 r., sygn. akt K 2/07, wyodrębnienia wniosku Rzecznika do odrębnego postępowania oraz – przede wszystkim – postanowienia Trybunału Konstytucyjnego z 13 maja 2008 r. o umorzeniu postępowania w zakresie wskazanym tym postanowieniem, z pierwotnej inicjatywy o dokonanie kontroli konstytucyjności zaskarżonych ustaw pozostał jedynie art. 30 ust. 2 pkt 1 ustawy o IPN. Zdaniem RPO „tak wąsko ujęty przedmiot zaskarżenia deformuje pierwotny sens wniosku”.
Rzecznik Praw Obywatelskich wskazał ponadto, że na decyzję o cofnięciu wniosku wpływ ma również fakt nierozpoznania przed rozprawą wniosku z 9 czerwca 2008 r. dotyczącego okoliczności mogących stanowić podstawę wyłączenia niektórych sędziów TK od udziału w rozstrzyganiu tej sprawy, przed rozpoznaniem przez ETPC wniosku Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego w Polsce, w którym zarzucono naruszenie Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, ze względu na niewyłączenie sędziego TK.
Ponadto RPO poinformował, że w przekonaniu wnioskodawcy zachodzi potrzeba rozszerzenia przedmiotu kontroli o art. 31 ust. 1 ustawy o IPN, jak i wzorców konstytucyjnych o art. 31 ust. 3, a także że w Biurze Rzecznika Praw Obywatelskich toczą się prace nad całością tej problematyki, mające na celu przedstawienie wniosku obejmującego oba te przepisy.
III
Na posiedzeniu jawnym 11 czerwca 2008 r., przewodniczący składu orzekającego poinformował, że wyznaczona na ten dzień rozprawa (o godz. 9.30), w pełnym składzie Trybunału, odbyć się nie może, bo „w dniu dzisiejszym (o godz. 8.35) wpłynął do Trybunału Konstytucyjnego wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich, wnioskodawcy w tej sprawie, cofający wniosek w tej sprawie” (protokół posiedzenia z 11 czerwca 2008 r., k. 290). Przewodniczący poinformował także:
1) o wpłynięciu 10 czerwca 2008 r. pisma RPO datowanego na 9 czerwca 2008 r., zawierającego wniosek o odroczenie rozprawy,
2) o tym, że w związku z wyznaczonym terminem rozprawy do Trybunału Konstytucyjnego stawili się przedstawiciele Prokuratora Generalnego i Sejmu, oraz
3) odczytał treść pism przesłanych do Trybunału Konstytucyjnego przez wnioskodawcę.
IV
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
1. Zgodnie z art. 31 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK), wszczęcie postępowania przed Trybunałem następuje na podstawie wniosku, pytania prawnego albo skargi konstytucyjnej uprawnionego podmiotu (ust. 1); wnioskodawca może – aż do rozpoczęcia rozprawy – wycofać wniosek, pytanie prawne albo skargę (ust. 2).
W orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego przyjmuje się, że prawo do cofnięcia wniosku przed rozpoczęciem rozprawy mieści się w granicach swobodnego uznania wnioskodawcy i jest jednym z przejawów zasady dyspozycyjności, na której opiera się postępowanie przed Trybunałem Konstytucyjnym. Cofnięcie wniosku przed rozpoczęciem rozprawy nie podlega zatem kontroli Trybunału Konstytucyjnego, co w konsekwencji oznacza konieczność umorzenia postępowania stosownie do art. 39 ust. 1 pkt 2 ustawy o TK (zob. Z. Czeszejko-Sochacki, L. Garlicki, J. Trzciński, Komentarz do ustawy o Trybunale Konstytucyjnym, Warszawa 1999, s. 112 oraz por. postanowienia TK: z 4 marca 1999 r., sygn. SK 16/98, OTK ZU nr 2/1999, poz. 26; z 8 marca 2000 r., sygn. K. 32/98, OTK ZU nr 2/2000, poz. 64; z 5 czerwca 2000 r., sygn. P. 1/00, OTK ZU nr 5/2000, poz. 146; z 28 marca 2001 r., sygn. P 14/00, OTK ZU nr 3/2001, poz. 57; z 28 czerwca 2006 r., sygn. P 5/06, OTK ZU nr 6/A/2006, poz. 75; z 27 lutego 2007 r., sygn. P. 44/06, OTK ZU nr 2/A/2007, poz. 19; z 13 marca 2007 r., sygn. K 3/06, OTK ZU nr 3/A/2007, poz. 35 oraz z 9 czerwca 2008 r., sygn. K 8/04, OTK ZU nr 5/A/2008, poz. 89).
Rzecznik Praw Obywatelskich, pismem datowanym 10 czerwca 2008 r., złożonym przed rozprawą wyznaczoną na 11 czerwca 2008 r., wycofał wniosek z 20 kwietnia 2007 r., z powodów wskazanych w tym piśmie. Treść pisma została przytoczona w części II niniejszego postanowienia.
Na marginesie należy jednakże zauważyć, że wnioskodawca nie pozostawił Trybunałowi Konstytucyjnemu, rozpoznającemu sprawę w pełnym składzie, czasu na rozpoznanie wniosku, datowanego na 9 czerwca 2008 r., a złożonego w Biurze Trybunału 10 czerwca 2008 r., o odroczenie rozprawy. Nierozpoznanie tego wniosku jest wskazane jako jeden z powodów wycofania sprawy.
Ponadto wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich, rozpoznawany pod sygn. akt K 26/07, został wyłączony ze sprawy o sygn. K 2/07, zakończonej wyrokiem 11 maja 2007 r. Wyłączenie to miało miejsce na rozprawie 9 maja 2007 r., ze względu na brak pełnomocnictwa przedstawiciela Sejmu do działania w zakresie objętym wnioskiem RPO z 20 kwietnia 2007 r. (protokół rozprawy o sygn. akt K 2/07, t. II, k. 7).
W aktach sprawy o sygn. K 26/07 nie znajdują się jakiekolwiek pisma procesowe, składane przez któregokolwiek z uczestników postępowania, a w szczególności przez Rzecznika Praw Obywatelskich, które zawierałyby wnioski o wyłączenie sędziego lub sędziów Trybunału od udziału w rozstrzyganiu w tej sprawie. Rzecznik Praw Obywatelskich nie złożył takich wniosków także przy piśmie o odroczenie rozprawy, a więc przez cały czas trwania postępowania nie podniósł jakichkolwiek zarzutów procesowych odnośnie do składu sędziowskiego. Przywołana zaś we wniosku Rzecznika sprawa Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego przeciwko Polsce, której rozstrzygnięcie przez Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu mogłoby mieć – w ocenie RPO – wpływ na kwestię wyłączenia niektórych sędziów TK orzekających w sprawie o sygn. K 26/07, pozostaje w rozpoznaniu ETPC od 2003 r. (nr sprawy 31994/03).
Z tych wszystkich względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.
POSTANOWIENIE
z dnia 11 czerwca 2008 r.
Sygn. akt K 26/07
Trybunał Konstytucyjny w składzie:
Jerzy Stępień – przewodniczący
Zbigniew Cieślak – sprawozdawca
Maria Gintowt-Jankowicz
Mirosław Granat
Marian Grzybowski
Wojciech Hermeliński
Adam Jamróz
Teresa Liszcz
Ewa Łętowska
Marek Mazurkiewicz – sprawozdawca
Janusz Niemcewicz
Mirosław Wyrzykowski
Bohdan Zdziennicki,
po rozpoznaniu, z udziałem Sejmu i Prokuratora Generalnego, na posiedzeniu jawnym w dniu 11 czerwca 2008 r., wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich o zbadanie zgodności:
art. 30 ust. 2 pkt 1 ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (Dz. U. z 2007 r. Nr 63, poz. 424) z art. 47 oraz art. 51 ust. 3 i 4 Konstytucji,
p o s t a n a w i a:
na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, z 2000 r. Nr 48, poz. 552 i Nr 53, poz. 638, z 2001 r. Nr 98, poz. 1070 oraz z 2005 r. Nr 169, poz. 1417) umorzyć postępowanie na skutek cofnięcia wniosku.
UZASADNIENIE
I
1. Rzecznik Praw Obywatelskich wnioskiem z 20 kwietnia 2007 r. wystąpił do Trybunału Konstytucyjnego o stwierdzenie niezgodności:
1) art. 4 ustawy z dnia 18 października 2006 r. o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944-1990 oraz treści tych dokumentów (Dz. U. z 2007 r. Nr 63, poz. 425; dalej: ustawa lustracyjna) w zakresie, w jakim uznaje osoby, które nie wykonują władzy publicznej, za osoby pełniące funkcje publiczne, z art. 2 oraz art. 47 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji;
2) art. 52a pkt 5 ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (Dz. U. z 2007 r. Nr 63, poz. 424; dalej: ustawa o IPN) z art. 2 oraz art. 51 ust. 4 Konstytucji;
3) art. 4 pkt 52 ustawy lustracyjnej z art. 2 Konstytucji;
4) art. 21e ust. 1, art. 21h oraz art. 57 ust. 1 i 2 w związku z art. 4 pkt 52 ustawy lustracyjnej z art. 54 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji oraz art. 10 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284, ze zm.; dalej: Konwencja lub europejska Konwencja);
5) art. 21e ust. 1, art. 21h oraz art. 57 ust. 1 i 2 w związku z art. 4 pkt 44 lit. a ustawy lustracyjnej z art. 73 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji;
6) art. 57 ust. 1 i 2 ustawy lustracyjnej z art. 65 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji oraz art. 57 ust. 3 ustawy lustracyjnej z art. 180 ust. 2 Konstytucji;
7) art. 30 ust. 2 ustawy o IPN z art. 47 oraz art. 51 ust. 3 i 4 Konstytucji.
Postanowieniem z dnia 13 maja 2008 r., Trybunał Konstytucyjny, na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o Trybunale Konstytucyjnym) umorzył postępowanie – ze względu na zbędność wydania wyroku – w zakresie dotyczącym badania zgodności:
1) art. 4 ustawy lustracyjnej,
2) art. 52a pkt 5 ustawy o IPN,
3) art. 4 pkt 52 ustawy lustracyjnej,
4) art. 21e ust. 1, art. 21h oraz art. 57 ust. 1 i 2 w związku z art. 4 pkt 52 ustawy lustracyjnej,
5) art. 21e ust. 1, art. 21h oraz art. 57 ust. 1 i 2 w związku z art. 4 pkt 44 lit. a ustawy lustracyjnej,
6) art. 57 ust. 1, 2 i 3 ustawy lustracyjnej,
7) art. 30 ust. 2 pkt 2 ustawy o IPN.
W uzasadnieniu postanowienia Trybunał podniósł, że przepisy te zostały już ocenione w wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 11 maja 2007 r., sygn. K 2/07 (OTK ZU nr 5/A/2007, poz. 48). Wyrok został opublikowany w Dzienniku Ustaw Nr 85, pod poz. 571, z 15 maja 2007 r. i w tym dniu orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego weszło w życie.
W stosunku do objętego wnioskiem RPO przepisu art. 30 ust. 2 ustawy o IPN, Trybunał Konstytucyjny w wyroku K 2/07 uznał, że niezgodny z art. 2, art. 45 i art. 61 Konstytucji jest jego ust. 2 pkt 2.
Mając na względzie powyższe ustalenia, Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że prowadzenie dalszego postępowania możliwe jest jedynie w stosunku do przepisu art. 30 ust. 2 pkt 1 ustawy o IPN. Przepisowi temu Rzecznik Praw Obywatelskich postawił zarzut naruszenia art. 47 oraz art. 51 ust. 3 i 4 Konstytucji.
Rzecznik Praw Obywatelskich sformułował wobec art. 30 ust. 2 ustawy o IPN zarzut naruszenia art. 47 i art. 51 ust. 3 i 4 Konstytucji. Przepis ten zawiera, jego zdaniem, istotne ograniczenia w zakresie dostępu obywateli do zgromadzonych w archiwach IPN dokumentów ich dotyczących. W ocenie RPO przepis ten narusza prawo każdego do dostępu do urzędowych dokumentów i zbiorów danych (art. 51 ust. 3 Konstytucji) i prawo do żądania sprostowania oraz usunięcia informacji nieprawdziwych, niepełnych lub zebranych w sposób sprzeczny z ustawą (art. 51 ust. 4 Konstytucji). W konsekwencji ograniczenie tych praw nawiązuje bezpośrednio do ochrony prawa do prywatności (art. 47 Konstytucji). Rzecznik podkreśla przy tym, że rozwiązania pozwalające wyłączyć prawo jednostki dostępu do dotyczących jej danych zgromadzonych w IPN były już przedmiotem negatywnej oceny Trybunału Konstytucyjnego w wyroku TK, sygn. K 31/04 (z 26 października 2005 r., OTK ZU nr 9/A/2005, poz. 103). Poglądy Trybunału zachowały aktualność również na gruncie znowelizowanej ustawy o IPN. Mają one szczególne znaczenie z uwagi na powierzenie przez ustawodawcę IPN nowych zadań w postaci przygotowywania i publikowania katalogów zawierających dane osobowe współpracowników organów bezpieczeństwa państwa (art. 52a pkt 5 ustawy o IPN). Żaden interes państwa nie może też stać na przeszkodzie realizacji konstytucyjnego prawa do żądania sprostowania oraz usunięcia informacji nieprawdziwych, niepełnych lub zebranych w sposób sprzeczny z ustawą (art. 51 ust. 4 Konstytucji). Przy tym realizacja tego prawa możliwa jest tylko w wypadku dostępu jednostki do dotyczących jej urzędowych zbiorów danych.
2. Zarządzeniem wiceprezesa Trybunału Konstytucyjnego z 23 kwietnia 2007 r. wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich został dołączony, ze względu na tożsamość przedmiotową, celem łącznego rozpoznania pod wspólną sygnaturą akt K 2/07, do wniosku grupy posłów na Sejm z 8 stycznia 2007 r. o zbadanie zgodności szeregu przepisów ustawy z dnia 18 października 2006 r. o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944-1990 oraz treści tych dokumentów (Dz. U. Nr 218, poz. 1592, ze zm.), w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 14 lutego 2007 r. o zmianie ustawy o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944-1990 oraz treści tych dokumentów i ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (Dz. U. Nr 25, poz. 162), z Konstytucją oraz Konwencją w związku z Rezolucją nr 1096 (1996) Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy dotyczącą środków demontażu dziedzictwa po byłych totalitarnych ustrojach komunistycznych, przyjętą w dniu 27 czerwca 1996 r.
Postanowieniem z 9 maja 2007 r., wydanym na rozprawie w sprawie o sygn. K 2/07, Trybunał Konstytucyjny wyłączył wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich do odrębnego postępowania. Wnioskowi RPO nadano nową sygnaturę akt – K 26/07. Przyczyną wyłączenia tego wniosku było ograniczenie pełnomocnictwa udzielonego przez Marszałka Sejmu przedstawicielowi Sejmu do reprezentowania go w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym, w sprawie o sygn. K 2/07, na rozprawie wyznaczonej na 9, 10 i 11 maja 2007 r., jedynie w zakresie wniosku złożonego przez grupę posłów na Sejm.
3. W sprawie stanowisko zajął Prokurator Generalny, który w piśmie z 29 maja 2007 r. wniósł o umorzenie postępowania:
1) w zakresie dotyczącym zgodności przepisów art. 4 pkt 18, 20, 21, 23, 44, 45, 49, 50, 52 i 53, art. 21e ust. 1 i 3, art. 21h oraz art. 57 ust. 1, 2 i 3 ustawy lustracyjnej oraz art. 30 ust. 2 i art. 52a pkt 5 ustawy o IPN z przepisami Konstytucji oraz europejskiej Konwencji – na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym, ze względu na utratę mocy obowiązującej w zakwestionowanym zakresie przez akt normatywny przed wydaniem orzeczenia przez Trybunał Konstytucyjny,
2) w pozostałym zakresie – na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK ze względu na zbędność orzekania.
Prokurator Generalny przypomniał, że wskutek wejścia w życie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 11 maja 2007 r. (sygn. K 2/07) szereg przepisów ustawy lustracyjnej, ustawy o IPN oraz innych ustaw utraciło moc obowiązującą. Trybunał Konstytucyjny orzekł bowiem, że przepisy te są niezgodne z Konstytucją. Dotyczy to w szczególności: art. 4 pkt 18, 20, 21, 23, 44, 45, 49, 50, 52 i 53, art. 21e ust. 1 i 3, art. 21h oraz art. 57 ust. 1, 2 i 3 ustawy lustracyjnej, jak również art. 30 ust. 2 pkt 2 i art. 52a pkt 5 ustawy o IPN. Tak więc, zdaniem Prokuratora Generalnego, w tym zakresie postępowanie w niniejszej sprawie podlega umorzeniu na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy o TK, wobec utraty mocy obowiązującej aktu normatywnego przed wydaniem orzeczenia przez Trybunał.
Zdaniem Prokuratora, Trybunał Konstytucyjny w sprawie o sygn. K 2/07 nie uznał za konieczne usunięcie z obowiązującego porządku prawnego innych zakwestionowanych przez wnioskodawców przepisów, które zostały wskazane jako niekonstytucyjne również przez Rzecznika Praw Obywatelskich. Tym samym w pozostałym zakresie postępowanie w niniejszej sprawie podlega umorzeniu na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK ze względu na zbędność orzekania.
4. W dniu 29 maja 2008 r. do Trybunału Konstytucyjnego wpłynęło pismo Prokuratora Generalnego, w którym – w związku z postanowieniem Trybunału Konstytucyjnego z 13 maja 2008 r. o częściowym umorzeniu postępowania w sprawie – zajął stanowisko uzupełniające do stanowiska z 29 maja 2007 r.
Zdaniem Prokuratora Generalnego przekazany do rozpoznania na rozprawie art. 30 ust. 2 pkt 1 ustawy o IPN jest zgodny z art. 47 oraz z art. 51 ust. 3 i 4 Konstytucji. W motywach uzasadnienia Prokurator Generalny wskazał, że Konstytucja nie zna generalnego prawa „dostępu do informacji”, natomiast przewiduje prawo dostępu każdego do dotyczących go urzędowych dokumentów i zbiorów danych oraz prawo żądania sprostowania oraz usunięcia informacji nieprawdziwych, niepełnych lub zebranych w sposób sprzeczny z ustawą. Prawo to odnosi się wyłącznie do dokumentów będących świadectwem działań władz publicznych, np.: jednostek ochrony zdrowia, pracodawcy oraz zbiorów danych dotyczących danej osoby. Prawo to nie obejmuje wszystkich dokumentów związanych z daną osobą w jakikolwiek sposób; obejmuje wyłącznie takie, których osoba zainteresowana jest obiektem. W niniejszej sprawie prawo to odnosi się w szczególności do dokumentów i zbiorów, o których mowa w art. 7 ustawy o IPN.
Prokurator Generalny podniósł także, że istotne dla oceny poprawności konstytucyjnej kwestionowanego przepisu jest brzmienie zdania drugiego art. 51 ust. 3 Konstytucji upoważniającego do ustawowego wprowadzenia ograniczeń konstytucyjnego prawa dostępu do dokumentów i zbiorów danych. Ograniczenia te nie mogą być jednak kształtowane dowolnie. Muszą następować z poszanowaniem zasady proporcjonalności i znajdować w niej uzasadnienie. Muszą także być zgodne z generalną zasadą wyrażoną w art. 31 ust. 3 Konstytucji.
W uzasadnieniu stanowiska Prokurator Generalny odwołuje się przed wszystkim do wyroku Trybunału Konstytucyjnego o sygn. K 31/04, uznając, że poglądy w nim wyrażone zachowały aktualność także na gruncie ustawy o IPN, znowelizowanej ustawą lustracyjną z 18 października 2006 r., którą wprowadzono nowe brzmienie art. 30, kwestionowane przez Rzecznika Praw Obywatelskich w niniejszej sprawie.
Prokurator Generalny zauważa, że we wniosku nie sformułowano konkretnych zarzutów, uszczegółowionych wobec omawianego art. 30 ust. 2 pkt 1 ustawy o IPN. Znajdują się one natomiast w poszczególnych akapitach uzasadnienia wniosku i odnoszą się do pełnej jednostki redakcyjnej art. 30 ust. 2, jako zakwestionowanej w całości. Prokurator Generalny nie kwestionuje zapatrywań Trybunału dotyczących zakazu wkraczania przez ustawodawcę zwykłego w sferę konstytucyjnego prawa do kształtowania przez obywatela swego publicznego wizerunku, na tle danych zebranych na jego temat przez władzę publiczną. Uznanie przez Trybunał Konstytucyjny niekonstytucyjności takiej regulacji, która pozbawia osoby zainteresowane – inne niż pokrzywdzony – prawa do uzyskania informacji o posiadanych i dostępnych, dotyczących ich, dokumentach, a także sposobie uzyskania w nie wglądu, nie oznacza jednak, że każdy może mieć ograniczony dostęp do zbiorów.
Prokurator Generalny podnosi także, że wnioskodawca pominął różnice występujące pomiędzy regulacjami ust. 2 art. 30 ustawy o IPN w brzmieniu sprzed i po nowelizacji z 2006 r. Wskazuje przy tym na wyrok w sprawie o sygn. K 2/07. Uznany za niekonstytucyjny art. 30 ust. 2 pkt 2 dotyczył osób, które realizowały zadania zlecone przez organy bezpieczeństwa państwa, zobowiązywały się do współpracy z nimi lub były przez nie tak traktowane. Osoby te nie były jednak funkcjonariuszami tych organów. Tym samym Trybunał wykluczył konstytucyjne gwarancje dostępu do zbiorów IPN osób, które będąc funkcjonariuszem, pracownikiem lub współpracownikiem organów bezpieczeństwa państwa, dokumenty te wytwarzały osobiście lub były one wytworzone przy ich udziale. Z tego względu Prokurator Generalny wnioskuje, że art. 30 ust. 2 pkt 1 ustawy o IPN nie narusza wskazanych wzorców konstytucyjnych. Nie są to bowiem, zdaniem Prokuratora Generalnego, dokumenty dotyczące wnioskodawcy jako obiektu działalności organów bezpieczeństwa państwa, a więc osoby pokrzywdzonej, w rozumieniu przepisów ustawy o IPN. Przy czym zaznacza, że ustawa o IPN wprost nie definiuje pojęcia „pokrzywdzony”; można jedynie ustalić znaczenie tego pojęcia poprzez odczytanie go z preambuły ustawy i innych jej norm. Zdaniem Prokuratora za „pokrzywdzonego” należy uznać każdego, kto był obiektem działań organów bezpieczeństwa państwa, nie zaś podmiot prowadzący takie działania. Jeżeli więc osoba zainteresowana dostępem do dokumentów i zbioru danych pozostających w archiwach IPN nie neguje faktu swojej współpracy z organami bezpieczeństwa państwa czy też służby bądź pracy w tych organach i domaga się dostępu do wszystkich dotyczących jej dokumentów, także tych, które sama wytworzyła, to podstawowym argumentem przemawiającym za odmową tego dostępu jest literalne brzmienie przepisu. Ze sformułowania kopii „dotyczących” go dokumentów wynika, że chodzi o dokumenty i zbiory danych zgromadzone o tej osobie, a nie wytworzone przez tę osobę jako funkcjonariusza bądź pracownika organu władzy publicznej.
W ocenie Prokuratora Generalnego może zaistnieć sytuacja, że pośród dokumentów autentycznych wytworzonych przez byłego funkcjonariusza, pracownika czy współpracownika służb specjalnych mogą znajdować się dokumenty przez te osoby niewytworzone, lecz sfabrykowane, w celu uznania je za autentyczne, w celu skompromitowania określonej osoby. Sprawdzenie ich wiarygodności może nastąpić dopiero po sformułowaniu konkretnego zarzutu przez domniemanego autora, a sprawdzenie ich wiarygodności odbywać się będzie w ramach innych, właściwych procedur. Tak więc ograniczenie zainteresowanemu funkcjonariuszowi dostępu do dokumentów przez niego wytworzonych może znajdować ograniczenie usprawiedliwione ze względu na przesłanki art. 31 ust. 3 Konstytucji. Nie stanowi to, zdaniem Prokuratora Generalnego, uniemożliwienia takiej osobie ochrony jej godności i czci przez pozbawienie prawa do sprostowania informacji, o czym mowa w art. 51 ust. 4 Konstytucji, bo rzekomy autor dokumentu może dochodzić swoich racji na drodze prawnej.
Ograniczenie prawa do dostępu do dokumentów przewidziane w art. 30 ust. 2 pkt 1 ustawy o IPN nie prowadzi, zdaniem Prokuratora Generalnego, do konfliktu pomiędzy prawem do godności osobistej i autonomii informacyjnej a interesem publicznym w demokratycznym państwie prawa.
Co prawda art. 51 ust. 4 Konstytucji nie przewiduje wprost, by prawo do żądania sprostowania lub usunięcia informacji nieprawdziwych, niepełnych lub zebranych w sposób sprzeczny z ustawą, pozostające w związku z prawem do prywatności wyrażonym w art. 47 Konstytucji, mogło być skutecznie ograniczone ustawowo, to jednakże uwzględniając cel ustawy o IPN, należy uznać, iż ustawowe ograniczenie pełnego dostępu do dokumentów i zbiorów IPN, o których mowa w art. 30 ust. 2 pkt 1 ustawy o IPN, nie stanowi naruszenia standardów konstytucyjnych.
5. Pismem z 20 lipca 2007 r. stanowisko w sprawie zajął Marszałek Sejmu, wnosząc o stwierdzenie, że:
1) art. 4 ustawy lustracyjnej jest zgodny z art. 2 oraz art. 47 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji,
2) art. 30 ust. 2 pkt 1 ustawy o IPN jest zgodny z art. 47 oraz art. 51 ust. 3 i 4 Konstytucji.
Marszałek Sejmu wniósł ponadto o umorzenie postępowania w pozostałym zakresie na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 i 3 ustawy o TK.
W uzasadnieniu Marszałek Sejmu odwołał się do wyroku TK z 11 maja 2007 r. (sygn. K 2/07). Unormowania uznane przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodne z Konstytucją, w dniu wejścia w życie wyroku Trybunału utraciły moc obowiązującą. Toteż Marszałek Sejmu wniósł, na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy o TK, o umorzenie postępowania w części dotyczącej badania zgodności z Konstytucją przepisów art. 4 pkt 18, 20, 21, 23, 44, 45, 49, 50 i 53, art. 21e ust. 1 i 3, art. 21h oraz art. 57 ust. 1, 2 i 3 ustawy lustracyjnej, jak również art. 30 ust. 2 pkt 2 i art. 52a pkt 5 ustawy o IPN, ze względu na utratę mocy obowiązującej przez akt normatywny przed wydaniem orzeczenia przez Trybunał Konstytucyjny. Jednocześnie w stosunku do tych przepisów, które w sprawie o sygn. K 2/07 Trybunał uznał za zgodne z Konstytucją, Marszałek Sejmu wniósł o umorzenie postępowania na podstawie przepisu art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK.
Marszałek Sejmu wskazał ponadto, że wyrokiem o sygn. K 2/07 Trybunał uznał za niezgodny z Konstytucją art. 30 ust. 2 pkt 2 ustawy o IPN. Z tego też względu odniósł się jedynie do zarzutu niezgodności art. 30 ust. 2 pkt 1 ustawy o IPN z art. 51 ust. 3 i 4 oraz z art. 47 Konstytucji.
Zdaniem Marszałka wykładnia art. 51 ust. 3 Konstytucji została dokonana przez Trybunał w uzasadnieniu do wyroku w sprawie o sygn. K 31/04. Na tle tej wykładni należy stwierdzić, że art. 30 ust. 2 pkt 1 ustawy o IPN nie narusza art. 51 ust. 3 Konstytucji, bo zasadą określoną w art. 30 ust. 1 ustawy o IPN jest prawo dostępu każdej osoby do kopii dotyczących jej dokumentów zgromadzonych w archiwach IPN. Wyjątkiem od powyższej zasady, jaki po orzeczeniu Trybunału Konstytucyjnego przewiduje ustawa o IPN, jest brak dostępu do dokumentów wytworzonych przez wnioskodawcę lub przy jego udziale w ramach czynności wykonywanych w związku z jego pracą lub służbą w organach bezpieczeństwa państwa albo w związku z czynnościami wykonywanymi w charakterze tajnego informatora lub pomocnika przy operacyjnym zdobywaniu informacji.
Z art. 31 ust. 1 ustawy o IPN wynika, że odmowa udostępnienia informacji, z przyczyn wskazanych w art. 30 ust. 2 pkt 1 ustawy o IPN następuje w drodze decyzji administracyjnej. Wprowadzone ustawą o IPN ograniczenie w dostępie do określonych w art. 30 ust. 2 pkt 1 dokumentów ma – zdaniem Marszałka Sejmu – uniemożliwić powstanie sytuacji, w której osoba kandydująca na określoną funkcję publiczną w pierwszej kolejności występuje o udostępnienie dotyczących jej dokumentów, a następnie, mając już wiedzę o tym, czy dokumenty wytworzone przez nią lub przy jej udziale jako pracownika, funkcjonariusza albo współpracownika organów bezpieczeństwa państwa są zgromadzone w archiwach IPN, składa oświadczenie lustracyjne.
Marszałek Sejmu uważa za bezzasadny zarzut naruszenia przez art. 30 ust. 2 pkt 1 ustawy o IPN art. 51 ust. 4 Konstytucji. W tej kwestii odwołuje się również do wypowiedzi Trybunału Konstytucyjnego zawartej w uzasadnieniu wyroku w sprawie o sygn. K 31/04. W ocenie Marszałka Sejmu prawo wnioskodawcy do żądania sprostowania nieprawdziwych, w jego ocenie, informacji zawartych w dokumentach organów bezpieczeństwa państwa jest w pełni realizowane przez postanowienia ustawy o IPN. Zgodnie bowiem z art. 35b ustawy o IPN, każdy ma prawo załączyć do zbioru dotyczących go dokumentów własne uzupełnienia, sprostowania, uaktualnienia, wyjaśnienia oraz dokumenty lub ich kopie. Ponadto wynikające z art. 35b ustawy o IPN uprawnienie może być – w razie śmierci osoby, której dotyczą dokumenty – wykonywane przez osobę najbliższą zmarłego w rozumieniu art. 115 § 11 kodeksu karnego.
Ze względu na to, że konstytucyjne prawo dostępu do urzędowych dokumentów oraz zbiorów danych oraz prawo do żądania sprostowania oraz usunięcia informacji nieprawdziwych, niepełnych lub zebranych w sposób sprzeczny z ustawą nawiązuje bezpośrednio do ochrony prawa do prywatności, Marszałek Sejmu stwierdził, że art. 30 ust. 2 pkt 1 ustawy o IPN jest zgodny także z art. 47 Konstytucji.
6. Opinię w niniejszej sprawie, w piśmie z 7 lutego 2008 r., przedstawiła Helsińska Fundacja Praw Człowieka (dalej: Fundacja lub Helsińska Fundacja). Przede wszystkim Fundacja wskazała na potrzebę umorzenia postępowania, na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym, w zakresie wyznaczonym pkt 1, 3, 4 i 5 wniosku Rzecznika, tj. dotyczącym art. 4, art. 57 ust. 1, 2 i 3 ustawy lustracyjnej oraz art. 30 ust. 2 pkt 2 ustawy o IPN, ze względu na zbędność orzekania. Wniosek RPO w tym zakresie stał się bezprzedmiotowy ze względu na skutki wywołane wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego w sprawie o sygn. K 2/07. Niezależnie od wniosku o umorzenie postępowania, Fundacja przedstawiła w tym względzie stanowisko merytoryczne, popierając zarzuty podniesione przez Rzecznika Praw Obywatelskich.
W odniesieniu do przepisu – art. 30 ust. 2 pkt 1 ustawy o IPN – który nie był przedmiotem oceny Trybunału Konstytucyjnego w sprawie o sygn. K 2/07, Fundacja zajęła stanowisko, że jest on niezgodny z Konstytucją, jako że powoduje powstanie sytuacji, gdy prawa gwarantowane w art. 51 ust. 3 i 4 Konstytucji mają charakter iluzoryczny. Opinia Fundacji dotyczy jednak całości art. 30 ust. 2 ustawy o IPN.
W opinii Fundacja odniosła się szeroko do wyroku Trybunału w sprawie o sygn. K 31/04 i motywów jego uzasadnienia, w którym TK uznał (na tle ówcześnie obowiązującego stanu prawnego), że konstytucyjne prawo dostępu do urzędowych dokumentów i zbiorów danych odnosi się wyłącznie do dokumentów i zbiorów danych dotyczących danej osoby. Przedmiotem tego prawa nie są zatem dokumenty czy zbiory danych, które były wytworzone przez daną osobę osobiście lub z jej udziałem, w związku z pełnieniem zadań funkcjonariusza, pracownika lub współpracownika organu bezpieczeństwa państwa, ale jej bezpośrednio, jako obiektu działalności organów bezpieczeństwa państwa nie dotyczą. Zdaniem Fundacji takie ujęcie prawa określonego w art. 51 ust. 3 Konstytucji, zbliżone jest do obecnie obowiązującego stanu prawnego. Helsińska Fundacja zwraca jednak uwagę na różnice w ujęciu prezentowanym przez TK w sprawie o sygn. K 31/04 i w nowym stanie prawnym, a także na wskazanie przez RPO odmiennych wzorców konstytucyjnych.
Fundacja podnosi – w związku z treścią zaskarżonego przepisu – że dokument, z którego wynika, iż dana osoba była traktowana przez organ bezpieczeństwa państwa jako tajny informator lub pomocnik przy operacyjnym zdobywaniu informacji, trudno jest nie uznać za dokument dotyczący tej osoby, o którym mowa w art. 51 ust. 3 Konstytucji. Jednakże na gruncie aktualnej regulacji prawnej dostęp do niektórych dokumentów organów bezpieczeństwa państwa doznaje ograniczenia na mocy przepisów art. 30 ust. 2 ustawy o IPN. Pojęcie „współpracy” zostało zastąpione pojęciem „wykonywania czynności”. Ustawodawca dokonał sformalizowania kryteriów oceny ze strony organu administracji publicznej, poprzez uchylenie konieczności badania, czy dana forma kontaktu z organem bezpieczeństwa państwa przyjęła formę materialnej współpracy, stosownie do kryteriów wyznaczonych wcześniejszymi wyrokami Trybunału w sprawach o sygn. K. 39/97 (z 10 listopada 1998 r., OTK ZU nr 6/1998, poz. 99) i sygn. K 2/07. Przewidział także, że odmawia się udostępnienia wszelkich dokumentów spełniających określone w art. 30 ust. 2 ustawy o IPN kryterium – czy określone dokumenty dotyczą danej osoby, czy nie, jako obiektu działalności organów bezpieczeństwa państwa. Niuansowanie konkretnych stanów faktycznych stało się niemożliwe. W konsekwencji, w praktyce oznacza to brak możliwości uzyskania przez jednostkę wglądu w dokumenty, które stanowią podstawę informacji, oraz niemożność zweryfikowania ich zawartości i prawdziwości. Dla konkretnej jednostki jedyna możliwość weryfikacji może mieć miejsce w wyniku wszczęcia postępowania autolustracyjnego, choć w imię prawa do rzetelnego procesu, winno ono gwarantować pełny dostęp do dokumentów.
Helsińska Fundacja wskazuje, że konstytucyjnie gwarantowane prawo do żądania sprostowania oraz usunięcia informacji nieprawdziwych, niepełnych lub zebranych w sposób sprzeczny z ustawą (art. 51 ust. 4 Konstytucji) doznaje ograniczenia na gruncie ustawy o IPN, z uwagi na podwójny charakter gromadzonych zbiorów. Informacje te ze względów historycznych nie mogą być bowiem usunięte. Jednakże w sytuacji gdy wnioskodawca nie może uzyskać dostępu do określonych dokumentów, z uwagi na treść art. 30 ust. 2 ustawy o IPN, możliwość skorzystania z konstytucyjnego prawa jednostki do sprostowania informacji, czyni to prawo iluzorycznym.
Zdaniem Helsińskiej Fundacji za koniecznością zapewnienia jednostce nieograniczonego dostępu do dotyczących jej dokumentów organów bezpieczeństwa państwa przemawia przede wszystkim praktyczny brak instrumentów weryfikacji materialnej zawartości tych dokumentów.
II
1. Pismem, datowanym 9 czerwca 2008 r., złożonym w Trybunale Konstytucyjnym w dniu 10 czerwca 2008 r., Rzecznik Praw Obywatelskich wniósł, na podstawie art. 20 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym w związku z art. 156 k.p.c., o odroczenie rozprawy i wyznaczenie jej ponownie po dniu wydania orzeczenia przez Europejski Trybunał Praw Człowieka w sprawie Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego przeciwko Polsce (nr 31994/03), w której ETPC ma rozpatrzyć (ETPC wyznaczył rozprawę) zarzut naruszenia przez Rzeczpospolitą Polską Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, poprzez zastosowanie zasad wyłączenia sędziego Trybunału Konstytucyjnego. Rzecznik Praw Obywatelskich, „biorąc pod uwagę treść rozpatrywanego wniosku przez Trybunał Konstytucyjny pod sygn. akt K 26/07 oraz zachodzące okoliczności mogące stanowić podstawę wyłączenia niektórych sędziów TK od udziału w rozstrzyganiu tej sprawy (art. 26 ustawy o TK)”, wniósł o odroczenie rozprawy i wyznaczenie jej ponownie po dniu wydania orzeczenia przez Europejski Trybunał Praw Człowieka.
2. Pismem, datowanym 10 czerwca 2008 r., złożonym w Trybunale Konstytucyjnym 11 czerwca 2008 r., przed wyznaczoną na ten dzień rozprawą, Rzecznik Praw Obywatelskich, na podstawie art. 31 ust. 2 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym, wycofał wniosek z 20 kwietnia 2007 r.
W uzasadnieniu Rzecznik Praw Obywatelskich wskazał, że wniosek z 20 kwietnia 2007 r. dotyczył problematyki lustracji jako całości, jego założeniem była kontrola konstytucyjności powiązanych ze sobą mechanizmów prawnych, ujętych w wymienionych w nim aktach normatywnych. W wyniku wyroku Trybunału z 11 maja 2007 r., sygn. akt K 2/07, wyodrębnienia wniosku Rzecznika do odrębnego postępowania oraz – przede wszystkim – postanowienia Trybunału Konstytucyjnego z 13 maja 2008 r. o umorzeniu postępowania w zakresie wskazanym tym postanowieniem, z pierwotnej inicjatywy o dokonanie kontroli konstytucyjności zaskarżonych ustaw pozostał jedynie art. 30 ust. 2 pkt 1 ustawy o IPN. Zdaniem RPO „tak wąsko ujęty przedmiot zaskarżenia deformuje pierwotny sens wniosku”.
Rzecznik Praw Obywatelskich wskazał ponadto, że na decyzję o cofnięciu wniosku wpływ ma również fakt nierozpoznania przed rozprawą wniosku z 9 czerwca 2008 r. dotyczącego okoliczności mogących stanowić podstawę wyłączenia niektórych sędziów TK od udziału w rozstrzyganiu tej sprawy, przed rozpoznaniem przez ETPC wniosku Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego w Polsce, w którym zarzucono naruszenie Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, ze względu na niewyłączenie sędziego TK.
Ponadto RPO poinformował, że w przekonaniu wnioskodawcy zachodzi potrzeba rozszerzenia przedmiotu kontroli o art. 31 ust. 1 ustawy o IPN, jak i wzorców konstytucyjnych o art. 31 ust. 3, a także że w Biurze Rzecznika Praw Obywatelskich toczą się prace nad całością tej problematyki, mające na celu przedstawienie wniosku obejmującego oba te przepisy.
III
Na posiedzeniu jawnym 11 czerwca 2008 r., przewodniczący składu orzekającego poinformował, że wyznaczona na ten dzień rozprawa (o godz. 9.30), w pełnym składzie Trybunału, odbyć się nie może, bo „w dniu dzisiejszym (o godz. 8.35) wpłynął do Trybunału Konstytucyjnego wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich, wnioskodawcy w tej sprawie, cofający wniosek w tej sprawie” (protokół posiedzenia z 11 czerwca 2008 r., k. 290). Przewodniczący poinformował także:
1) o wpłynięciu 10 czerwca 2008 r. pisma RPO datowanego na 9 czerwca 2008 r., zawierającego wniosek o odroczenie rozprawy,
2) o tym, że w związku z wyznaczonym terminem rozprawy do Trybunału Konstytucyjnego stawili się przedstawiciele Prokuratora Generalnego i Sejmu, oraz
3) odczytał treść pism przesłanych do Trybunału Konstytucyjnego przez wnioskodawcę.
IV
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
1. Zgodnie z art. 31 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK), wszczęcie postępowania przed Trybunałem następuje na podstawie wniosku, pytania prawnego albo skargi konstytucyjnej uprawnionego podmiotu (ust. 1); wnioskodawca może – aż do rozpoczęcia rozprawy – wycofać wniosek, pytanie prawne albo skargę (ust. 2).
W orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego przyjmuje się, że prawo do cofnięcia wniosku przed rozpoczęciem rozprawy mieści się w granicach swobodnego uznania wnioskodawcy i jest jednym z przejawów zasady dyspozycyjności, na której opiera się postępowanie przed Trybunałem Konstytucyjnym. Cofnięcie wniosku przed rozpoczęciem rozprawy nie podlega zatem kontroli Trybunału Konstytucyjnego, co w konsekwencji oznacza konieczność umorzenia postępowania stosownie do art. 39 ust. 1 pkt 2 ustawy o TK (zob. Z. Czeszejko-Sochacki, L. Garlicki, J. Trzciński, Komentarz do ustawy o Trybunale Konstytucyjnym, Warszawa 1999, s. 112 oraz por. postanowienia TK: z 4 marca 1999 r., sygn. SK 16/98, OTK ZU nr 2/1999, poz. 26; z 8 marca 2000 r., sygn. K. 32/98, OTK ZU nr 2/2000, poz. 64; z 5 czerwca 2000 r., sygn. P. 1/00, OTK ZU nr 5/2000, poz. 146; z 28 marca 2001 r., sygn. P 14/00, OTK ZU nr 3/2001, poz. 57; z 28 czerwca 2006 r., sygn. P 5/06, OTK ZU nr 6/A/2006, poz. 75; z 27 lutego 2007 r., sygn. P. 44/06, OTK ZU nr 2/A/2007, poz. 19; z 13 marca 2007 r., sygn. K 3/06, OTK ZU nr 3/A/2007, poz. 35 oraz z 9 czerwca 2008 r., sygn. K 8/04, OTK ZU nr 5/A/2008, poz. 89).
Rzecznik Praw Obywatelskich, pismem datowanym 10 czerwca 2008 r., złożonym przed rozprawą wyznaczoną na 11 czerwca 2008 r., wycofał wniosek z 20 kwietnia 2007 r., z powodów wskazanych w tym piśmie. Treść pisma została przytoczona w części II niniejszego postanowienia.
Na marginesie należy jednakże zauważyć, że wnioskodawca nie pozostawił Trybunałowi Konstytucyjnemu, rozpoznającemu sprawę w pełnym składzie, czasu na rozpoznanie wniosku, datowanego na 9 czerwca 2008 r., a złożonego w Biurze Trybunału 10 czerwca 2008 r., o odroczenie rozprawy. Nierozpoznanie tego wniosku jest wskazane jako jeden z powodów wycofania sprawy.
Ponadto wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich, rozpoznawany pod sygn. akt K 26/07, został wyłączony ze sprawy o sygn. K 2/07, zakończonej wyrokiem 11 maja 2007 r. Wyłączenie to miało miejsce na rozprawie 9 maja 2007 r., ze względu na brak pełnomocnictwa przedstawiciela Sejmu do działania w zakresie objętym wnioskiem RPO z 20 kwietnia 2007 r. (protokół rozprawy o sygn. akt K 2/07, t. II, k. 7).
W aktach sprawy o sygn. K 26/07 nie znajdują się jakiekolwiek pisma procesowe, składane przez któregokolwiek z uczestników postępowania, a w szczególności przez Rzecznika Praw Obywatelskich, które zawierałyby wnioski o wyłączenie sędziego lub sędziów Trybunału od udziału w rozstrzyganiu w tej sprawie. Rzecznik Praw Obywatelskich nie złożył takich wniosków także przy piśmie o odroczenie rozprawy, a więc przez cały czas trwania postępowania nie podniósł jakichkolwiek zarzutów procesowych odnośnie do składu sędziowskiego. Przywołana zaś we wniosku Rzecznika sprawa Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego przeciwko Polsce, której rozstrzygnięcie przez Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu mogłoby mieć – w ocenie RPO – wpływ na kwestię wyłączenia niektórych sędziów TK orzekających w sprawie o sygn. K 26/07, pozostaje w rozpoznaniu ETPC od 2003 r. (nr sprawy 31994/03).
Z tych wszystkich względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.