K 26/07
-
Data orzeczenia:
-
Organ orzekający:
Powołane przepisy:
Dodatkowe informacje:
Pełny tekst orzeczenia
67/4/A/2008
POSTANOWIENIE
z dnia 13 maja 2008 r.
Sygn. akt K 26/07
Trybunał Konstytucyjny w składzie:
Jerzy Stępień – przewodniczący
Zbigniew Cieślak – sprawozdawca
Maria Gintowt-Jankowicz
Marian Grzybowski
Wojciech Hermeliński
Teresa Liszcz
Ewa Łętowska
Marek Mazurkiewicz – sprawozdawca
Janusz Niemcewicz
Mirosław Wyrzykowski
Bohdan Zdziennicki,
po rozpoznaniu, na posiedzeniu niejawnym w dniu 13 maja 2008 r., wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich o zbadanie zgodności:
1) art. 4 ustawy z dnia 18 października 2006 r. o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944-1990 oraz treści tych dokumentów (Dz. U. z 2007 r. Nr 63, poz. 425) w zakresie, w jakim uznaje osoby, które nie wykonują władzy publicznej, za osoby pełniące funkcje publiczne, z art. 2 oraz art. 47 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji rzeczypospolitej Polskiej;
2) art. 52a pkt 5 ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (Dz. U. z 2007 r. Nr 63, poz. 424) z art. 2 oraz art. 51 ust. 4 Konstytucji;
3) art. 4 pkt 52 ustawy powołanej w punkcie 1 z art. 2 Konstytucji;
4) art. 21e ust. 1, art. 21h oraz art. 57 ust. 1 i 2 w związku z art. 4 pkt 52 ustawy powołanej w punkcie 1 z art. 54 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji oraz art. 10 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284, ze zm.);
5) art. 21e ust. 1, art. 21h oraz art. 57 ust. 1 i 2 w związku z art. 4 pkt 44 lit. a ustawy powołanej w punkcie 1 z art. 73 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji;
6) art. 57 ust. 1 i 2 ustawy powołanej w punkcie 1 z art. 65 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji oraz art. 57 ust. 3 ustawy powołanej w punkcie 1 z art. 180 ust. 2 Konstytucji;
7) art. 30 ust. 2 ustawy powołanej w punkcie 2 z art. 47 oraz art. 51 ust. 3 i 4 Konstytucji,
p o s t a n a w i a:
na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, z 2000 r. Nr 48, poz. 552 i Nr 53, poz. 638, z 2001 r. Nr 98, poz. 1070 oraz z 2005 r. Nr 169, poz. 1417) umorzyć postępowanie w zakresie dotyczącym badania zgodności:
1) art. 4 ustawy z dnia 18 października 2006 r. o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944-1990 oraz treści tych dokumentów (Dz. U. z 2007 r. Nr 63, poz. 425, Nr 83, poz. 561, Nr 85, poz. 571, Nr 115, poz. 789, Nr 165, poz. 1171 i Nr 176, poz. 1242) w zakresie, w jakim uznaje osoby, które nie wykonują władzy publicznej, za osoby pełniące funkcje publiczne, z art. 2 oraz art. 47 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji,
2) art. 52a pkt 5 ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (Dz. U. z 2007 r. Nr 63, poz. 424, Nr 64, poz. 432, Nr 561, Nr 85, poz. 571 i Nr 140, poz. 983) z art. 2 oraz art. 51 ust. 4 Konstytucji,
3) art. 4 pkt 52 ustawy powołanej w punkcie 1 z art. 2 Konstytucji,
4) art. 21e ust. 1, art. 21h oraz art. 57 ust. 1 i 2 w związku z art. 4 pkt 52 ustawy powołanej w punkcie 1 z art. 54 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji oraz art. 10 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284, ze zm.),
5) art. 21e ust. 1, art. 21h oraz art. 57 ust. 1 i 2 w związku z art. 4 pkt 44 lit. a ustawy powołanej w punkcie 1 z art. 73 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji,
6) art. 57 ust. 1 i 2 ustawy powołanej w punkcie 1 z art. 65 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji oraz art. 57 ust. 3 ustawy powołanej w punkcie 1 z art. 180 ust. 2 Konstytucji,
7) art. 30 ust. 2 pkt 2 ustawy powołanej w punkcie 2 z art. 47 oraz art. 51 ust. 3 i 4 Konstytucji,
ze względu na zbędność wydania wyroku.
UZASADNIENIE
I
1. Rzecznik Praw Obywatelskich wnioskiem z 20 kwietnia 2007 r. wystąpił do Trybunału Konstytucyjnego o stwierdzenie niezgodności:
1) art. 4 ustawy z dnia 18 października 2006 r. o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944-1990 oraz treści tych dokumentów (Dz. U. z 2007 r. Nr 63, poz. 425; dalej: ustawa lustracyjna) w zakresie, w jakim uznaje osoby, które nie wykonują władzy publicznej, za osoby pełniące funkcje publiczne, z art. 2 oraz art. 47 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji;
2) art. 52a pkt 5 ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (Dz. U. z 2007 r. Nr 63, poz. 424; dalej: ustawa o IPN) z art. 2 oraz art. 51 ust. 4 Konstytucji;
3) art. 4 pkt 52 ustawy lustracyjnej z art. 2 Konstytucji;
4) art. 21e ust. 1, art. 21h oraz art. 57 ust. 1 i 2 w związku z art. 4 pkt 52 ustawy lustracyjnej z art. 54 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji oraz art. 10 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284, ze zm.; dalej: Konwencja lub europejska Konwencja);
5) art. 21e ust. 1, art. 21h oraz art. 57 ust. 1 i 2 w związku z art. 4 pkt 44 lit. a ustawy lustracyjnej z art. 73 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji;
6) art. 57 ust. 1 i 2 ustawy lustracyjnej z art. 65 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji oraz art. 57 ust. 3 ustawy lustracyjnej z art. 180 ust. 2 Konstytucji;
7) art. 30 ust. 2 ustawy o IPN z art. 47 oraz art. 51 ust. 3 i 4 Konstytucji.
W uzasadnieniu Rzecznik Praw Obywatelskich wskazał, że ustawodawca w art. 4 ustawy lustracyjnej objął zakresem podmiotowym bardzo szeroki krąg osób (53 kategorie), które w myśl jej art. 7 ust. 1 podlegają obowiązkowi składania oświadczeń dotyczących pracy lub służby w organach bezpieczeństwa państwa lub współpracy z tymi organami od 22 lipca 1944 r. do 31 lipca 1990 r. Ustawodawca, określając zakres podmiotowy ustawy, wprowadził do systemu prawnego nową definicję, w której szczegółowo wyliczył, kogo – specjalnie dla potrzeb postępowania lustracyjnego – należy uznać za osoby pełniące funkcje publiczne. Katalog określony w art. 4 ustawy lustracyjnej jest – zdaniem RPO – zbyt szeroki, jako że do osób pełniących funkcje publiczne zaliczone zostały podmioty prywatne, które nie wykonują w rzeczywistości żadnego „imperium”, czy „władztwa publicznego”. W tym wypadku dochodzi zatem do nieproporcjonalnej ingerencji w prawo do prywatności tej kategorii podmiotów. Ustawodawca zakresem podmiotowym działania ustawy lustracyjnej objął bardzo szeroki krąg osób, który nie daje się precyzyjnie i jednoznacznie ustalić z uwagi na użycie pojęć niedookreślonych. Niektóre kategorie osób zostały wskazane w taki sposób, że powstają wątpliwości, kogo do danej kategorii zaliczyć (np. art. 4 pkt 12).
Na potrzeby ustawy lustracyjnej ustawodawca stworzył definicję, która wprowadza zupełnie autonomiczne znaczenie pojęcia „osoby pełniącej funkcję publiczną”, która jest niezgodna z dotychczasową jego wykładnią i orzecznictwem Trybunału Konstytucyjnego. Katalog podmiotowy zawarty w art. 4 ustawy lustracyjnej w takiej samej sytuacji prawnej stawia zarówno funkcjonariuszy publicznych, jak i podmioty prywatne sporadycznie uczestniczące lub wcale nieuczestniczące w życiu publicznym. Tym samym doszło do naruszenia statuowanej przez art. 2 Konstytucji zasady demokratycznego państwa i wynikającej z niej reguły przyzwoitej legislacji, a także do naruszenia zasady zaufania do państwa i stanowionego przez nie prawa
W ocenie Rzecznika Praw Obywatelskich art. 4 ustawy lustracyjnej w zakresie, w jakim uznaje osoby, które nie wykonują władzy publicznej, za osoby pełniące funkcje publiczne, jest niezgodny z art. 47 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji przez to, że narusza prawo do ochrony życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz decydowania o swoim życiu osobistym. Prawo do prywatności (art. 47 Konstytucji) i utożsamiana z nim autonomia informacyjna (art. 51 Konstytucji) nie mają charakteru absolutnego. Dopuszczalne jest ustanowienie ograniczeń tego prawa, jednakże tylko w zakresie ustalonym art. 31 ust. 3 Konstytucji, a ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw. Przewidziany w art. 31 ust. 3 Konstytucji warunek „konieczności w demokratycznym państwie prawa” nie został spełniony.
Ponadto objęcie obowiązkiem złożenia oświadczenia lustracyjnego tak szerokiego kręgu podmiotów powoduje, że ewentualna obrona ich prawa na drodze postępowania sądowego, nie daje możliwości rozpoznania spraw przez sąd w rozsądnym terminie. To zaś powodować będzie naruszenie art. 45 ust. 1 Konstytucji, gwarantującego prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki, przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd.
Zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich, ustawodawca naruszył art. 2 oraz art. 51 ust. 4 Konstytucji także w art. 52a pkt 5 ustawy o IPN, przyznającym IPN kompetencję do publikowania katalogów zawierających dane osobowe osób wymienionych w tym przepisie. Jeżeli osoba, której informacje zawarte w opublikowanym katalogu dotyczą, nie zgadza się z nim, może złożyć oświadczenie lustracyjne. Postępowanie lustracyjne oraz procedura postępowania przed sądem toczą się według, stosowanych odpowiednio, przepisów ustawy lustracyjnej.
Rzecznik Praw Obywatelskich zaznacza jednocześnie, że jedyną przesłanką opublikowania przez Biuro Lustracyjne katalogów zawierających dane osobowe współpracowników organów bezpieczeństwa państwa są dokumenty, z których treści, według oceny IPN, wynika, że dana osoba była traktowana przez organy bezpieczeństwa jako tajny informator lub pomocnik przy operacyjnym zdobywaniu informacji, zobowiązała się do dostarczania informacji organowi bezpieczeństwa państwa lub świadczenia takiemu organowi jakiejkolwiek pomocy w działaniach operacyjnych, realizowała zadania zlecone przez organ bezpieczeństwa państwa, a w szczególności dostarczała temu organowi informacji.
Zważywszy na szeroki krąg osób podlegających lustracji oraz tych, których dane mogą zostać umieszczone i opublikowane przez IPN w katalogu współpracowników organów bezpieczeństwa, niejasne pozostają reguły i procedury, według których Biuro Lustracyjne IPN będzie podejmowało decyzję o kolejności publikacji tych katalogów. Przy tym ustawodawca, posługując się w art. 52a pkt 5 ustawy o IPN sformułowaniem „była traktowana przez organy bezpieczeństwa jako tajny informator lub pomocnik przy operacyjnym zdobywaniu informacji”, ponownie wprowadził pojęcie niedookreślone i nieprecyzyjne, które stwarza możliwości jego swobodnej interpretacji. Biuro Lustracyjne IPN, dokonując samodzielnej oceny oraz interpretacji treści zachowanych dokumentów, nie musi brać pod uwagę, czy zostały spełnione ustawowe kryteria „współpracy” z organami bezpieczeństwa państwa, określone w art. 3a ustawy lustracyjnej, czy też sprecyzowane w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego. Oznacza to istnienie możliwości, że w katalogu opublikowanym przez IPN zostaną umieszczone osoby, które nie miały świadomości, że są wykorzystywane przez służby bezpieczeństwa (a były przez nie traktowane jako np. tajni informatorzy), a także takie, które nie współpracowały z takimi organami. Stwarza to sytuację niepewności obywateli co do obowiązującego prawa.
W ocenie Rzecznika Praw Obywatelskich, Biuro Lustracyjne IPN zostało na gruncie ustawy o IPN wyposażone w dyskrecjonalną kompetencję do podejmowania decyzji co do umieszczania danych osobowych osób, wobec których zachowały się dokumenty świadczące o traktowaniu danej osoby przez organy bezpieczeństwa państwa jako np. tajnego informatora. Decyzje te podejmowane są bez uprzedniego wysłuchania osób zainteresowanych.
Art. 52a pkt 5 ustawy o IPN narusza art. 2 Konstytucji i wynikającą z niego zasadę przyzwoitej legislacji i zasadę zaufania obywateli do państwa i stanowionego przez nie prawa. Naruszenie art. 51 ust. 4 Konstytucji polega na niezapewnieniu możliwości, w wypadku uzyskania korzystnego orzeczenia sądu lustracyjnego, żądania usunięcia z opublikowanych katalogów danych osobowych oraz informacji tam umieszczonych, przez osoby, których one dotyczą.
Rzecznik Praw Obywatelskich wskazuje na naruszenie standardów konstytucyjnych określonych w art. 2 oraz w art. 54 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji przez art. 4 pkt 52 oraz art. 21e ust. 1, art. 21h oraz art. 57 ust. 1 i 2 w związku z art. 4 pkt 52 ustawy lustracyjnej.
Wieloznaczna i niedookreślona definicja ustawowa dziennikarza zawarta w art. 4 pkt 52 ustawy lustracyjnej, a także definicje materiału prasowego, materiału redakcyjnego powodują, że mogą być one stosowane do wielu stanów faktycznych i wielu osób. Taka regulacja, poprzez swoją niedookreśloność, powoduje naruszenie standardów demokratycznego państwa prawnego (art. 2 Konstytucji).
Zarzucając naruszenie standardów konstytucyjnych przez art. 21e ust. 1, art. 21h oraz art. 57 ust. 1 i 2 w związku z art. 4 pkt 52 ustawy lustracyjnej, Rzecznik Praw Obywatelskich podnosi, że przepisy te w odniesieniu do dziennikarzy oznaczają wprowadzenie bezwarunkowego zakazu wykonywania tego zawodu i publikowania przez 10 lat, będącego sankcją w wypadku stwierdzenia przez sąd tzw. kłamstwa lustracyjnego lub niezłożenia oświadczenia lustracyjnego w ustawowym terminie jednego miesiąca. W ten sposób ustawodawca stworzył specyficzną kategorię podmiotów, do której należeć będą m.in. ci dziennikarze, którzy nie złożyli oświadczenia lustracyjnego, bądź złożyli niezgodne z prawdą oświadczenie, i ustanowił tym samym, ex lege, wyłączenia o charakterze podmiotowym w zakresie korzystania z konstytucyjnej wolności wypowiedzi. W ocenie Rzecznika Praw Obywatelskich jest to niedopuszczalne w demokratycznym państwie prawnym i stanowi naruszenie art. 54 ust. 1 Konstytucji.
Przepisy art. 21e ust. 1, art. 21h oraz art. 57 ust. 1 i 2 ustawy lustracyjnej w zakresie, w jakim dotyczą dziennikarzy, stanowią tak głęboką ingerencję w wolność wypowiedzi, że naruszają one istotę tej wolności i tym samym wykraczają poza zakres ograniczeń dopuszczanych przez art. 31 ust. 3 Konstytucji.
Rzecznik Praw Obywatelskich podniósł także, że art. 21e ust. 1, art. 21h oraz art. 57 ust. 1 i 2 w związku z art. 4 pkt 44 lit. a ustawy lustracyjnej są niezgodne z art. 73 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji.
Art. 21e ust. 1, art. 21h oraz art. 57 ust. 1 i 2 ustawy lustracyjnej w zakresie, w jakim pozbawiają z mocy prawa pełnionej funkcji pracowników naukowych, naukowo-dydaktycznych lub dydaktycznych zatrudnionych na stanowisku profesora zwyczajnego, profesora nadzwyczajnego, profesora wizytującego, docenta, adiunkta lub starszego wykładowcy (art. 4 pkt 44 lit. a ustawy lustracyjnej), którzy złożyli niezgodne z prawdą oświadczenie lustracyjne, bądź nie złożyli oświadczenia w terminie, oznaczają wprowadzenie przez ustawodawcę niedających się zaakceptować wyłączeń o charakterze podmiotowym w zakresie korzystania z konstytucyjnej wolności badań naukowych (art. 73 Konstytucji), co jest nie do pogodzenia ze standardami demokratycznego państwa prawa. W sposób szczególny zwrócił uwagę na wynikającą ze wspomnianego wzorca konstytucyjnego wolność badań naukowych, czyli procesu gromadzenia danych dających podstawę powstaniu dzieła naukowego, tworzenia tego dzieła i jego publicznej prezentacji. Zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich, treścią wolności badań naukowych jest zapewnienie swobody prowadzenia takich badań, czyli swobody wyboru przedmiotu badań, metody badawczej oraz sposobu prezentacji dokonanych ustaleń.
Rzecznik po raz kolejny zakwestionował rygoryzm rozwiązania zastosowanego przez ustawodawcę w art. 57 ust. 1 i 2 ustawy lustracyjnej. Ustalony bowiem przez ustawodawcę termin do złożenia oświadczenia jest nieprzywracalny, niezależnie od przyczyn, które spowodowały jego niedochowanie przez osobę zobowiązaną do złożenia oświadczenia. Zastosowana przez ustawodawcę sankcja jest nieproporcjonalna do popełnionego przez osobę zobowiązaną uchybienia i nie uwzględnia stopnia jej zawinienia; ustawodawca nie zachował zasady proporcjonalności, jeśli chodzi o relację celów, którym ma służyć ustawa, i wprowadzonych sankcji. Prawo nie może, zgodnie z zasadą impossibilium nulla obligatio, nakładać na obywateli obowiązków niemożliwych do spełnienia i jednocześnie obwarowanych sankcjami dotykającymi podstawowych praw i wolności konstytucyjnych jednostki.
Zgodnie z art. 57 ust. 3 ustawy lustracyjnej, przepisy art. 57 ust. 1 i 2 nie mają zastosowania do sędziego, który w wypadku niezłożenia oświadczenia w terminie, podlega w tym zakresie sądownictwu dyscyplinarnemu. Rzecznik Praw Obywatelskich zarzucił jednakże, że wynik tego postępowania został z góry przesądzony przez ustawodawcę. Niezależnie bowiem od stopnia zawinienia sąd dyscyplinarny obowiązany jest orzec karę złożenia sędziego z urzędu. Taka regulacja skutkuje, w ocenie Rzecznika Praw Obywatelskich, powstaniem wątpliwości co do jej zgodności z art. 180 ust. 2 Konstytucji. Na tle art. 57 ust. 3 ustawy lustracyjnej wymóg złożenia z urzędu sędziego na mocy orzeczenia sądu nie został spełniony. Prawo do sądu nie może być zapewnione tylko w sposób formalny, lecz jego elementy treściowe muszą ponadto odpowiadać wymogom zawartym w art. 45 ust. 1 Konstytucji. W zakresie postępowań dyscyplinarnych postulat sprawiedliwości proceduralnej w sposób oczywisty musi uwzględniać konstytucyjną zasadę domniemania niewinności (art. 42 ust. 3 Konstytucji). Tymczasem zgodnie z art. 57 ust. 3 ustawy lustracyjnej, sam fakt niezłożenia oświadczenia lustracyjnego, niezależnie od powodów, które do tego doprowadziły (w tym w szczególności obiektywnej niemożliwości złożenia takiego oświadczenia), zobowiązuje sąd dyscyplinarny do orzeczenia kary złożenia sędziego z urzędu.
W ocenie Rzecznika Praw Obywatelskich, zarzut naruszenia art. 47 i art. 51 ust. 3 i 4 Konstytucji należy postawić art. 30 ust. 2 ustawy o IPN. Przepis ten zawiera istotne ograniczenia w zakresie dostępu obywateli do zgromadzonych w archiwach IPN dokumentów ich dotyczących. Rozwiązania pozwalające wyłączyć prawo jednostki dostępu do dotyczących jej danych zgromadzonych w IPN – były już przedmiotem negatywnej oceny Trybunału Konstytucyjnego (zob. wyrok TK z 26 października 2005 r., sygn. K 31/04, OTK ZU nr 9/A/2005, poz. 103). Zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich, poglądy Trybunału Konstytucyjnego zachowały aktualność również na gruncie znowelizowanej ustawy o IPN. Mają one szczególne znaczenie z uwagi na powierzenie przez ustawodawcę IPN nowych zadań w postaci przygotowywania i publikowania katalogów zawierających dane osobowe współpracowników organów bezpieczeństwa państwa (art. 52a pkt 5 ustawy o IPN). Żaden interes państwa nie może też stać na przeszkodzie realizacji konstytucyjnego prawa do żądania sprostowania oraz usunięcia informacji nieprawdziwych, niepełnych lub zebranych w sposób sprzeczny z ustawą (art. 51 ust. 4 Konstytucji). Przy tym realizacja tego prawa możliwa jest tylko w wypadku dostępu jednostki do dotyczących jej urzędowych zbiorów danych.
2. Zarządzeniem wiceprezesa Trybunału Konstytucyjnego z 23 kwietnia 2007 r. wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich został dołączony, ze względu na tożsamość przedmiotową, celem łącznego rozpoznania pod wspólną sygnaturą akt K 2/07, do wniosku grupy posłów na Sejm z 8 stycznia 2007 r. o zbadanie zgodności szeregu przepisów ustawy z dnia 18 października 2006 r. o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944-1990 oraz treści tych dokumentów (Dz. U. Nr 218, poz. 1592, ze zm.), w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 14 lutego 2007 r. o zmianie ustawy o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944-1990 oraz treści tych dokumentów i ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (Dz. U. Nr 25, poz. 162), z Konstytucją oraz Konwencją w związku z Rezolucją nr 1096 (1996) Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy dotyczącą środków demontażu dziedzictwa po byłych totalitarnych ustrojach komunistycznych, przyjętą 27 czerwca 1996 r.
Postanowieniem z 9 maja 2007 r., wydanym na rozprawie w sprawie o sygn. K 2/07, Trybunał Konstytucyjny wyłączył wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich do odrębnego postępowania. Wnioskowi RPO nadano nową sygnaturę akt – K 26/07. Przyczyną wyłączenia tego wniosku było ograniczenie pełnomocnictwa udzielonego przez Marszałka Sejmu przedstawicielowi Sejmu do reprezentowania go w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym, w sprawie o sygn. K 2/07, na rozprawie wyznaczonej na 9, 10 i 11 maja 2007 r., jedynie w zakresie wniosku złożonego przez grupę posłów na Sejm.
3. Pismem z 29 maja 2007 r. stanowisko w sprawie zajął Prokurator Generalny, który wniósł o umorzenie postępowania:
1) w zakresie dotyczącym zgodności przepisów art. 4 pkt 18, 20, 21, 23, 44, 45, 49, 50, 52 i 53, art. 21e ust. 1 i 3, art. 21h oraz art. 57 ust. 1, 2 i 3 ustawy lustracyjnej oraz art. 30 ust. 2 i art. 52a pkt 5 ustawy o IPN z przepisami Konstytucji oraz europejskiej Konwencji – na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.), ze względu na utratę mocy obowiązującej w zakwestionowanym zakresie przez akt normatywny przed wydaniem orzeczenia przez Trybunał Konstytucyjny,
2) w pozostałym zakresie – na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK ze względu na zbędność orzekania.
Prokurator Generalny przypomniał, że wskutek wejścia w życie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 11 maja 2007 r. (sygn. K 2/07, OTK ZU nr 5/A/2007, poz. 48) szereg przepisów ustawy lustracyjnej, ustawy o IPN oraz innych ustaw utraciło moc obowiązującą. Trybunał Konstytucyjny orzekł bowiem, że przepisy te są niezgodne z Konstytucją. Dotyczy to w szczególności: art. 4 pkt 18 , 20, 21, 23, 44, 45, 49, 50, 52 i 53, art. 21e ust. 1 i 3, art. 21h oraz art. 57 ust. 1, 2 i 3 ustawy lustracyjnej, jak również art. 30 ust. 2 pkt 2 i art. 52a pkt 5 ustawy o IPN. Tak więc w tym zakresie postępowanie w niniejszej sprawie podlega umorzeniu na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy o TK, wobec utraty mocy obowiązującej aktu normatywnego przed wydaniem orzeczenia przez Trybunał.
Zdaniem Prokuratora, Trybunał Konstytucyjny w sprawie o sygn. K 2/07 nie uznał za konieczne usunięcie z obowiązującego porządku prawnego innych zakwestionowanych przez wnioskodawców przepisów, które zostały wskazane jako niekonstytucyjne również przez Rzecznika Praw Obywatelskich. Tym samym w pozostałym zakresie postępowanie w niniejszej sprawie podlega umorzeniu na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK ze względu na zbędność orzekania.
4. Pismem z 20 lipca 2007 r. stanowisko w sprawie zajął Marszałek Sejmu, wnosząc o stwierdzenie, że:
1) art. 4 ustawy lustracyjnej jest zgodny z art. 2 oraz art. 47 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji,
2) art. 30 ust. 2 pkt 1 ustawy o IPN jest zgodny z art. 47 oraz art. 51 ust. 3 i 4 Konstytucji.
Marszałek Sejmu wniósł ponadto o umorzenie postępowania w pozostałym zakresie na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 i 3 ustawy o TK.
W uzasadnieniu Marszałek Sejmu odwołał się do wyroku TK z 11 maja 2007 r. (sygn. K 2/07). Unormowania uznane przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodne z Konstytucją, w dniu wejścia w życie wyroku Trybunału utraciły moc obowiązującą. Z tego względu Sejm wniósł, na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy o TK, o umorzenie postępowania w części dotyczącej badania zgodności z Konstytucją przepisów art. 4 pkt 18, 20, 21, 23, 44, 45, 49, 50 i 53, art. 21e ust. 1 i 3, art. 21h oraz art. 57 ust. 1, 2 i 3 ustawy lustracyjnej, jak również art. 30 ust. 2 pkt 2 i art. 52a pkt 5 ustawy o IPN, ze względu na utratę mocy obowiązującej przez akt normatywny przed wydaniem orzeczenia przez Trybunał Konstytucyjny. Jednocześnie w stosunku do tych przepisów, które w sprawie o sygn. K 2/07 Trybunał uznał za zgodne z Konstytucją, Sejm wniósł o umorzenie postępowania na podstawie przepisu art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK.
Odnośnie do zarzutu niekonstytucyjności art. 4 ustawy lustracyjnej Marszałek Sejmu podniósł, że wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich nie jest dostatecznie precyzyjny. Wobec tego Marszałek Sejmu podtrzymuje stanowisko o zgodności art. 4 ustawy lustracyjnej w zakresie, w jakim nie orzekał co do niego Trybunał Konstytucyjny.
Marszałek Sejmu odniósł się jedynie do zarzutu niezgodności art. 30 ust. 2 pkt 1 ustawy o IPN z art. 51 ust. 3 i 4 oraz z art. 47 Konstytucji, uznając że standardy konstytucyjne nie zostały naruszone.
5. Opinię w sprawie przedstawiła, w piśmie z 7 lutego 2008 r., Helsińska Fundacja Praw Człowieka (dalej: Fundacja). Fundacja wskazała na zasadność umorzenia postępowania przez Trybunał w zakresie dotyczącym art. 4, art. 57 ust. 1, 2 i 3 ustawy lustracyjnej oraz art. 30 ust. 2 pkt 2 ustawy o IPN z uwagi na zaistnienie przesłanki powagi rzeczy osądzonej, wynikającej z wyroku o sygn. K 2/07.
Natomiast w ocenie Fundacji, art. 30 ust. 2 pkt 1 ustawy o IPN jest niezgodny z Konstytucją, jako że powoduje powstanie sytuacji, gdy prawa gwarantowane w art. 51 ust. 3 i 4 Konstytucji mają charakter iluzoryczny.
II
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
1. Kwestionowane przez Rzecznika Praw Obywatelskich przepisy: art. 4 ustawy z dnia 18 października 2006 r. o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944-1990 oraz treści tych dokumentów (Dz. U. z 2007 r. Nr 63, poz. 425, ze zm.; dalej: ustawa lustracyjna) w zakresie, w jakim uznaje osoby, które nie wykonują władzy publicznej, za osoby pełniące funkcje publiczne, jak również art. 57 ust. 1, 2 i 3 ustawy lustracyjnej oraz art. 30 ust. 2 pkt 2 i art. 52a pkt 5 ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (Dz. U. z 2007 r. Nr 63, poz. 424, ze zm.; dalej: ustawa o IPN) były już przedmiotem oceny Trybunału Konstytucyjnego pod kątem ich zgodności z Konstytucją.
Wyrokiem z 11 maja 2007 r. (sygn. K 2/07, OTK ZU nr 5/A/2007, poz. 48) Trybunał Konstytucyjny orzekł m.in., że:
1) art. 4 pkt 18 ustawy lustracyjnej w zakresie, w jakim dotyczy rektora i prorektora niepublicznej szkoły wyższej, jest niezgodny z art. 2, art. 22, art. 31 ust. 3, art. 51 ust. 2 i art. 65 ust. 1 Konstytucji w związku z art. 8 i art. 14 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284, ze zm.; dalej: Konwencja lub europejska Konwencja; pkt 9 sentencji wyroku),
2) art. 4 pkt 19 ustawy lustracyjnej jest zgodny z art. 2, art. 31 ust. 3, art. 47, art. 51, art. 54 i art. 65 Konstytucji w związku z art. 8 i art. 14 Konwencji (pkt 10 sentencji wyroku),
3) art. 4 pkt 20, 21, 23 w związku z art. 57a ustawy lustracyjnej jest niezgodny z art. 2, art. 22 i art. 31 ust. 3 Konstytucji w związku z art. 8 i art. 14 Konwencji (pkt 11 sentencji wyroku),
4) art. 4 pkt 38, 39, 40, 41, 42 i 43 ustawy lustracyjnej jest zgodny z art. 2, art. 20, art. 21, art. 31 ust. 3, art. 47, art. 51 i art. 65 Konstytucji w związku z art. 8 i art. 14 Konwencji (pkt 12 sentencji wyroku),
5) art. 4 pkt 44 lit. a ustawy lustracyjnej jest niezgodny z art. 2 i art. 31 ust. 3 Konstytucji w związku z art. 8 i art. 14 Konwencji (pkt 13 sentencji wyroku),
6) art. 4 pkt 44 lit. b i c ustawy lustracyjnej w zakresie, w jakim dotyczy niepublicznej szkoły wyższej, jest niezgodny z art. 2, art. 31 ust. 3, art. 51 ust. 2 i art. 65 ust. 1 Konstytucji w związku z art. 8 i art. 14 Konwencji (pkt 14 sentencji wyroku),
7) art. 4 pkt 45 ustawy lustracyjnej w zakresie, w jakim dotyczy dyrektora szkoły niepublicznej, jest niezgodny z art. 2, art. 22, art. 31 ust. 3, art. 51 ust. 2 i art. 65 ust. 1 Konstytucji w związku z art. 8 i art. 14 Konwencji (pkt 15 sentencji wyroku),
8) art. 4 pkt 47 i 48 ustawy lustracyjnej jest zgodny z art. 2, art. 17, art. 20, art. 21, art. 31 ust. 3, art. 47, art. 51 i art. 65 Konstytucji w związku z art. 8 i art. 14 Konwencji (pkt 16 sentencji wyroku),
9) art. 4 pkt 49 i 50 ustawy lustracyjnej jest niezgodny z art. 2 i art. 31 ust. 3 Konstytucji w związku z art. 8 i art. 14 Konwencji (pkt 17 sentencji wyroku),
10) art. 4 pkt 52 i art. 8 pkt 20 lit. b oraz pkt 49 ustawy lustracyjnej są niezgodne z art. 2 i art. 31 ust. 3 Konstytucji w związku z art. 8 i art. 14 Konwencji (pkt 18 sentencji wyroku),
11) art. 4 pkt 53 ustawy lustracyjnej jest niezgodny z art. 2 i art. 31 ust. 3 Konstytucji w związku z art. 8 i art. 14 Konwencji (pkt 19 sentencji wyroku),
12) art. 57 ust. 1 i 2 ustawy lustracyjnej w zakresie, w jakim dotyczy osób wymienionych w art. 4 pkt 1, 2 i 17, wybranych w wyborach powszechnych przed wejściem w życie ustawy, oraz w zakresie, w jakim dotyczy osób wymienionych w art. 4 pkt 13-16, 47 i 48 oraz art. 57 ust. 3 ustawy lustracyjnej, są niezgodne z art. 2, art. 31 ust. 3, art. 32 ust. 2, art. 65 ust. 1 Konstytucji i art. 10 Konwencji (pkt 40 sentencji wyroku),
13) art. 30 ust. 2 pkt 2 ustawy o IPN jest niezgodny z art. 2, art. 45 i art. 61 Konstytucji (pkt 50 sentencji wyroku),
14) art. 52a pkt 5 ustawy o IPN jest niezgodny z art. 2, art. 30, art. 31 ust. 3, art. 42 ust. 1 i 3 Konstytucji w związku z art. 6 Konwencji (pkt 54 sentencji wyroku).
Wyrok ten został opublikowany w Dzienniku Ustaw Nr 85, pod poz. 571 z dnia 15 maja 2007 r. W tym dniu orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego weszło w życie.
2. Jak wielokrotnie podkreślał w swoim orzecznictwie Trybunał Konstytucyjny, w każdym stadium postępowania należy badać, czy nie zachodzą ujemne przesłanki procesowe, których zaistnienie skutkuje obligatoryjnym umorzeniem całości lub części postępowania (por. m.in. postanowienie z 25 października 1999 r., sygn. SK 22/98, OTK ZU nr 6/1999, poz. 122 oraz wyrok z 12 grudnia 2005 r., sygn. SK 20/04, OTK ZU nr 11/A/2005, poz. 133).
Zgodnie z art. 39 ust. 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK), Trybunał Konstytucyjny umarza na posiedzeniu niejawnym postępowanie, „jeżeli wydanie orzeczenia jest zbędne lub niedopuszczalne” (pkt 1), a także „jeżeli akt normatywny w zakwestionowanym zakresie utracił moc obowiązującą przed wydaniem orzeczenia przez Trybunał” (pkt 3).
W pierwszej kolejności Trybunał Konstytucyjny zajął się określeniem przedmiotu zaskarżenia i zakresu kontroli konstytucyjności. Problemem wymagającym rozważenia w niniejszej sprawie jest ustalenie, jakie przepisy ostatecznie stanowią przedmiot zaskarżenia oraz czy ewentualne późniejsze zmiany normatywne, będące następstwem wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 11 maja 2007 r., sygn. K 2/07, nie wykluczają merytorycznego rozpatrzenia niektórych z zakwestionowanych przepisów. Ustalenie takie możliwe jest przede wszystkim poprzez konfrontację treści wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich z rozstrzygnięciem Trybunału Konstytucyjnego. Pozwoli ono na stwierdzenie, czy w niniejszej sprawie mamy do czynienia z ujemną przesłanką procesową w postaci powagi rzeczy osądzonej (res iudicata), co skutkować winno umorzeniem postępowania ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku, czy też w sprawie mamy do czynienia z zasadą ne bis in idem, co skutkuje umorzeniem postępowania ze względu na zbędność wydania wyroku.
Jak podkreślił Trybunał Konstytucyjny w postanowieniu z 21 grudnia 1999 r., sygn. K. 29/98 „O ile nie ulega wątpliwości identyczność treści zakwestionowanej (…) normy z normami, jakie były przedmiotem rozpoznania (…), to jednak trudno byłoby przyjąć powstanie ujemnej przesłanki procesowej w postaci powagi rzeczy osądzonej (res iudicata). O takiej przesłance można mówić wówczas, gdy zachodzi tożsamość zarówno podmiotowa, jak i przedmiotowa” (OTK ZU nr 7/1999, poz. 172).
W sprawie o sygn. K 2/07 wnioskodawcą była grupa posłów na Sejm. Pierwotnie wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich został dołączony do wniosku grupy posłów, ze względu na tożsamość przedmiotu obu spraw. Brak umocowania przedstawiciela Sejmu do wypowiadania się na rozprawie w sprawie kontroli przepisów objętych wnioskiem Rzecznika Praw Obywatelskich spowodował podjęcie przez Trybunał Konstytucyjny postanowienia o wyłączeniu do osobnego rozpoznania wniosku RPO.
Skoro więc dla zaistnienia przesłanki res iudicata, jako podstawy umorzenia postępowania, konieczne jest, aby te same przepisy ponownie zostały zaskarżone przez ten sam podmiot inicjujący postępowanie, z całą pewnością można przyjąć, że nie występuje ona pomiędzy obu sprawami, sygn. K 2/07 i sygn. K 26/07. Bezsporny jest natomiast fakt tożsamości przedmiotowej zaskarżonych norm prawnych.
O ile w wypadku zaistnienia przesłanki powagi rzeczy osądzonej Trybunał Konstytucyjny musiałby na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK umorzyć postępowanie jako niedopuszczalne, to w wypadku przesłanki ne bis in idem posłużenie się formułą niedopuszczalności merytorycznego orzekania mogłoby budzić wątpliwości. W takiej sytuacji bowiem Trybunał dokonuje oceny w kategoriach pragmatycznych, ocenia celowość prowadzenia postępowania i orzekania w kwestii, która została już jednoznacznie i ostatecznie rozstrzygnięta przez ten organ. Stąd też w wypadku stwierdzenia istnienia przesłanki ne bis in idem Trybunał powinien umorzyć postępowanie w sprawie, na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK, ze względu na zbędność wydania wyroku (por. postanowienia TK: z 21 stycznia 1998 r., sygn. K. 33/97, OTK ZU nr 1/1998, poz. 8, z 4 maja 2006 r., sygn. SK 53/05, OTK ZU nr 5/A/2006, poz. 60 oraz powołane tam orzeczenia).
Trybunał Konstytucyjny jednocześnie zauważa, że w odniesieniu do tych przepisów ustawy lustracyjnej i ustawy o IPN, które wyrokiem o sygn. K 2/07 uznane zostały za niekonstytucyjne, nie ma znaczenia fakt przywołania przez Rzecznika Praw Obywatelskich dodatkowo innych wzorców kontroli niż te, względem których Trybunał dokonał już oceny. Wskazanie nowych wzorców kontroli konstytucyjności mogłoby mieć znaczenie jedynie w sytuacji, gdyby w uprzednim orzeczeniu Trybunał Konstytucyjny uznał, że nie zachodzi brak zgodności z Konstytucją zakwestionowanych przepisów (por. postanowienie TK z 3 października 2001 r., sygn. SK 3/01, OTK ZU nr 7/2001, poz. 218). Trybunał, stwierdzając niekonstytucyjność przepisu prawnego na podstawie jednego z wzorców kontroli, dokonuje – w zakresie określonym w orzeczeniu – jego eliminacji z porządku prawnego, bądź też wskazuje brak unormowania, bez którego, ze względu na naturę objętej aktem regulacji, powstaje stan budzący wątpliwości natury konstytucyjnej. W takim stanie rzeczy nie ma znaczenia to, czy mogły istnieć jeszcze inne podstawy do stwierdzenia jego niekonstytucyjności. Osiągnięty został bowiem podstawowy cel, będący także celem skarżących, polegający na wyeliminowaniu z porządku prawnego stanu niezgodności z Konstytucją (por. postanowienie o sygn. SK 3/01).
W odniesieniu do tych przepisów ustawy lustracyjnej i ustawy o IPN, które wyrokiem o sygn. K 2/07 uznane zostały za niekonstytucyjne, istotne jest to, że przepisy te w wyniku uznania przez Trybunał Konstytucyjny zostały, z dniem ogłoszenia wyroku w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, wyeliminowane z porządku prawnego. Tak więc orzekanie w stosunku do niech staje się zbędne, a postępowanie podlega umorzeniu.
3. Rzecznik Praw Obywatelskich wniósł o stwierdzenie, że art. 4 ustawy lustracyjnej „w zakresie, w jakim uznaje osoby, które nie wykonują władzy publicznej, za osoby pełniące funkcje publiczne”, jest niezgodny z art. 2 oraz art. 47 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji.
W sentencji wyroku o sygn. K 2/07, Trybunał Konstytucyjny orzekł, że przepisy ustawy lustracyjnej: art. 4 pkt 18 w zakresie, w jakim dotyczy rektora i prorektora niepublicznej szkoły wyższej, art. 4 pkt 20, 21 i 23, 44 lit. a, art. 4 pkt 44 lit. b i c w zakresie, w jakim dotyczy niepublicznej szkoły wyższej, art. 4 pkt 45 w zakresie, w jakim dotyczy dyrektora szkoły niepublicznej, art. 4 pkt 49 i 50, 52 i 53 są niezgodne z Konstytucją. Tym samym przepisy te, bez względu na wzorzec konstytucyjny, z którym zostały skonfrontowane, zostały usunięte z porządku prawnego, a postępowanie w tym zakresie podlega umorzeniu ze względu na zbędność wydania wyroku.
W wyroku K 2/07, w stosunku do przepisów ustawy lustracyjnej, Trybunał Konstytucyjny orzekł także, że: art. 4 pkt 19, 38, 39, 40, 41, 42 i 43, 47 i 48 są zgodne z art. 2, art. 47 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji. Odpowiada to zakresowi zaskarżenia, zarówno co do przedmiotu, jak i co do wzorca konstytucyjnego, wskazanemu we wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich. Tym samym, zważywszy na ziszczenie się przesłanki procesowej ne bis in idem, w tym zakresie postępowanie także podlega umorzeniu ze względu na zbędność wydania wyroku.
W uzasadnieniu wyroku o sygn. K 2/07 Trybunał Konstytucyjny odniósł się do pojęcia „osób pełniących funkcje publiczne”. Trybunał stwierdził, co następuje: „nie może być wątpliwości, że kategoria osób pełniących funkcje publiczne nie może obejmować funkcji, stanowisk i zawodów, które nie mają żadnego związku z władztwem publicznym (imperium) ani z gospodarowaniem mieniem komunalnym lub majątkiem Skarbu Państwa (dominium)”. A także, że „podejmując próbę wskazania ogólnych cech, jakie będą przesądzały o tym, że określony podmiot sprawuje funkcję publiczną, można bez większego ryzyka błędu uznać, iż chodzi o takie stanowiska i funkcje, których sprawowanie jest równoznaczne z podejmowaniem działań wpływających bezpośrednio na sytuację prawną innych osób lub łączy się co najmniej z przygotowywaniem decyzji dotyczących innych podmiotów. Spod zakresu funkcji publicznej wykluczone są zatem takie stanowiska, choćby pełnione w ramach organów władzy publicznej, które mają charakter usługowy lub techniczny”. Tym samym Trybunał Konstytucyjny skonstruował pojęcie „osób pełniących funkcje publiczne”, które pozostaje w zgodności z Konstytucją i było wzorcem dla oceny konstytucyjności art. 4 ustawy lustracyjnej.
Biorąc pod uwagę powyższe, należy stwierdzić, że Trybunał Konstytucyjny w uzasadnieniu wyroku o sygn. K 2/07 odniósł się do zarzutów stawianych przez Rzecznika Praw Obywatelskich w niniejszej sprawie, a art. 4 ustawy lustracyjnej w istocie został oceniony przez Trybunał kompleksowo. Wobec powyższego negatywna przesłanka ne bis in idem, skutkująca zbędnością orzekania przez Trybunał Konstytucyjny, ma zastosowanie w stosunku do całego art. 4 ustawy lustracyjnej. Jak bowiem wynika z postanowienia TK z 12 grudnia 2005 r. (sygn. SK 4/03, OTK ZU nr 11/A/2005, poz. 143), zasada ne bis in idem może dotyczyć zarówno sentencji wyroku, jak i jego uzasadnienia.
4. Rzecznik Praw Obywatelskich podniósł zarzut braku zgodności z art. 65 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji również w stosunku do art. 57 ust. 1 i 2 ustawy lustracyjnej. Przepis ten był przedmiotem zaskarżenia przez grupę posłów na Sejm „bezzakresowo”. Wyrokiem w sprawie o sygn. K 2/07, Trybunał Konstytucyjny uznał ten przepis ustawy za niezgodny z art. 2, art. 31 ust. 3, art. 32 ust. 2, art. 65 ust. 1 Konstytucji i art. 10 europejskiej Konwencji, w zakresie, w jakim dotyczy osób wymienionych w art. 4 pkt 1, 2 i 17 ustawy lustracyjnej, wybranych w wyborach powszechnych przed wejściem w życie ustawy, oraz w zakresie, w jakim dotyczy osób wymienionych w art. 4 pkt 13-16, 47 i 48 ustawy lustracyjnej (punkt 40 sentencji wyroku).
Z uzasadnienia wyroku wynika jednak, że Trybunał zakwestionował zgodność z Konstytucją art. 57 ust. 1 i 2 ustawy lustracyjnej w odniesieniu do wszystkich osób objętych katalogiem zawartym w art. 4 ustawy lustracyjnej (por. wyrok o sygn. K 2/07, s. 574).
Powyższe powoduje, że w świetle reguły, zgodnie z którą zasada ne bis in idem może dotyczyć zarówno sentencji wyroku, jak i jego uzasadnienia (por. postanowienie TK o sygn. SK 4/03), postępowanie w zakresie dotyczącym badania zgodności art. 57 ust. 1 i 2 ustawy lustracyjnej z art. 65 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji należało umorzyć ze względu na zbędność wydania wyroku.
5. Rzecznik Praw Obywatelskich zakwestionował nadmierną restrykcyjność sankcji określonych w art. 21e ust. 1, art. 21h oraz art. 57 ust. 1 i 2 ustawy lustracyjnej w odniesieniu do pracowników nauki szkolnictwa wyższego, o których mowa w art. 4 pkt 44 lit. a, oraz w stosunku do dziennikarzy w rozumieniu ustawy z dnia 26 stycznia 1984 r. – Prawo prasowe (Dz. U. Nr 5, poz. 24, ze zm.), o których mowa w art. 4 pkt 52 ustawy lustracyjnej, a tym samym podniósł zarzut naruszenia odpowiednio art. 73 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji oraz art. 54 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji i art. 10 Konwencji. W związku z zakwestionowaniem, w wyroku o sygn. K 2/07, konstytucyjności art. 4 pkt 44 lit. a i art. 4 pkt 52, do zarzutów Rzecznika Praw Obywatelskich dotyczących niezgodności art. 21e ust. 1, art. 21h i art. 57 ust. 1 i 2 w związku z art. 4 pkt 44 lit. a ustawy lustracyjnej z art. 73 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji, jak również niezgodności art. 21e ust. 1, art. 21h i art. 57 ust. 1 i 2 w związku z art. 4 pkt 52 ustawy lustracyjnej z art. 54 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji oraz art. 10 europejskiej Konwencji odnosi się zasada ne bis in idem, a prowadzenie postępowania przez Trybunał Konstytucyjny jest zbędne i podlega umorzeniu.
6. Rzecznik Praw Obywatelskich sformułował zarzut niezgodności art. 57 ust. 3 ustawy lustracyjnej z art. 180 ust. 2 Konstytucji, a także art. 52a pkt 5 ustawy o IPN z art. 2 i art. 51 ust. 4 Konstytucji oraz art. 30 ust. 2 ustawy o IPN z art. 47 oraz art. 51 ust. 3 i 4 Konstytucji.
Wyrokiem w sprawie o sygn. K 2/07, Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 57 ust. 3 ustawy lustracyjnej jest niezgodny z art. 2, art. 31 ust. 3, art. 32 ust. 2 i art. 65 ust. 1 Konstytucji i art. 10 Konwencji (punkt 40 sentencji wyroku). Uznał także, że art. 52a pkt 5 ustawy o IPN jest niezgodny z art. 2, art. 30, art. 31 ust. 3, art. 42 ust. 1 i 3 Konstytucji w związku z art. 6 Konwencji (punkt 54 sentencji wyroku).
W stosunku do objętego wnioskiem RPO przepisu art. 30 ust. 2 ustawy o IPN, Trybunał Konstytucyjny w wyroku w sprawie o sygn. K 2/07, uznał, że niezgodny z art. 2, art. 45 i art. 61 Konstytucji jest pkt 2 ust. 2 art. 30 ustawy o IPN.
W powyższym zakresie postępowanie podlega umorzeniu ze względu na zbędność wydania wyroku.
7. Mając na względzie powyższe ustalenia, Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że prowadzenie dalszego postępowania jest dopuszczalne jedynie w stosunku do przepisu art. 30 ust. 2 pkt 1 ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (Dz. U. z 2007 r. Nr 63, poz. 424, ze zm.) Przepisowi temu Rzecznik Praw Obywatelskich postawił zarzut naruszenia art. 47 oraz art. 51 ust. 3 i 4 Konstytucji. Wniosek w tej części zostanie rozpoznany na rozprawie.
Z tych wszystkich względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.
POSTANOWIENIE
z dnia 13 maja 2008 r.
Sygn. akt K 26/07
Trybunał Konstytucyjny w składzie:
Jerzy Stępień – przewodniczący
Zbigniew Cieślak – sprawozdawca
Maria Gintowt-Jankowicz
Marian Grzybowski
Wojciech Hermeliński
Teresa Liszcz
Ewa Łętowska
Marek Mazurkiewicz – sprawozdawca
Janusz Niemcewicz
Mirosław Wyrzykowski
Bohdan Zdziennicki,
po rozpoznaniu, na posiedzeniu niejawnym w dniu 13 maja 2008 r., wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich o zbadanie zgodności:
1) art. 4 ustawy z dnia 18 października 2006 r. o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944-1990 oraz treści tych dokumentów (Dz. U. z 2007 r. Nr 63, poz. 425) w zakresie, w jakim uznaje osoby, które nie wykonują władzy publicznej, za osoby pełniące funkcje publiczne, z art. 2 oraz art. 47 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji rzeczypospolitej Polskiej;
2) art. 52a pkt 5 ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (Dz. U. z 2007 r. Nr 63, poz. 424) z art. 2 oraz art. 51 ust. 4 Konstytucji;
3) art. 4 pkt 52 ustawy powołanej w punkcie 1 z art. 2 Konstytucji;
4) art. 21e ust. 1, art. 21h oraz art. 57 ust. 1 i 2 w związku z art. 4 pkt 52 ustawy powołanej w punkcie 1 z art. 54 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji oraz art. 10 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284, ze zm.);
5) art. 21e ust. 1, art. 21h oraz art. 57 ust. 1 i 2 w związku z art. 4 pkt 44 lit. a ustawy powołanej w punkcie 1 z art. 73 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji;
6) art. 57 ust. 1 i 2 ustawy powołanej w punkcie 1 z art. 65 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji oraz art. 57 ust. 3 ustawy powołanej w punkcie 1 z art. 180 ust. 2 Konstytucji;
7) art. 30 ust. 2 ustawy powołanej w punkcie 2 z art. 47 oraz art. 51 ust. 3 i 4 Konstytucji,
p o s t a n a w i a:
na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, z 2000 r. Nr 48, poz. 552 i Nr 53, poz. 638, z 2001 r. Nr 98, poz. 1070 oraz z 2005 r. Nr 169, poz. 1417) umorzyć postępowanie w zakresie dotyczącym badania zgodności:
1) art. 4 ustawy z dnia 18 października 2006 r. o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944-1990 oraz treści tych dokumentów (Dz. U. z 2007 r. Nr 63, poz. 425, Nr 83, poz. 561, Nr 85, poz. 571, Nr 115, poz. 789, Nr 165, poz. 1171 i Nr 176, poz. 1242) w zakresie, w jakim uznaje osoby, które nie wykonują władzy publicznej, za osoby pełniące funkcje publiczne, z art. 2 oraz art. 47 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji,
2) art. 52a pkt 5 ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (Dz. U. z 2007 r. Nr 63, poz. 424, Nr 64, poz. 432, Nr 561, Nr 85, poz. 571 i Nr 140, poz. 983) z art. 2 oraz art. 51 ust. 4 Konstytucji,
3) art. 4 pkt 52 ustawy powołanej w punkcie 1 z art. 2 Konstytucji,
4) art. 21e ust. 1, art. 21h oraz art. 57 ust. 1 i 2 w związku z art. 4 pkt 52 ustawy powołanej w punkcie 1 z art. 54 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji oraz art. 10 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284, ze zm.),
5) art. 21e ust. 1, art. 21h oraz art. 57 ust. 1 i 2 w związku z art. 4 pkt 44 lit. a ustawy powołanej w punkcie 1 z art. 73 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji,
6) art. 57 ust. 1 i 2 ustawy powołanej w punkcie 1 z art. 65 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji oraz art. 57 ust. 3 ustawy powołanej w punkcie 1 z art. 180 ust. 2 Konstytucji,
7) art. 30 ust. 2 pkt 2 ustawy powołanej w punkcie 2 z art. 47 oraz art. 51 ust. 3 i 4 Konstytucji,
ze względu na zbędność wydania wyroku.
UZASADNIENIE
I
1. Rzecznik Praw Obywatelskich wnioskiem z 20 kwietnia 2007 r. wystąpił do Trybunału Konstytucyjnego o stwierdzenie niezgodności:
1) art. 4 ustawy z dnia 18 października 2006 r. o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944-1990 oraz treści tych dokumentów (Dz. U. z 2007 r. Nr 63, poz. 425; dalej: ustawa lustracyjna) w zakresie, w jakim uznaje osoby, które nie wykonują władzy publicznej, za osoby pełniące funkcje publiczne, z art. 2 oraz art. 47 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji;
2) art. 52a pkt 5 ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (Dz. U. z 2007 r. Nr 63, poz. 424; dalej: ustawa o IPN) z art. 2 oraz art. 51 ust. 4 Konstytucji;
3) art. 4 pkt 52 ustawy lustracyjnej z art. 2 Konstytucji;
4) art. 21e ust. 1, art. 21h oraz art. 57 ust. 1 i 2 w związku z art. 4 pkt 52 ustawy lustracyjnej z art. 54 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji oraz art. 10 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284, ze zm.; dalej: Konwencja lub europejska Konwencja);
5) art. 21e ust. 1, art. 21h oraz art. 57 ust. 1 i 2 w związku z art. 4 pkt 44 lit. a ustawy lustracyjnej z art. 73 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji;
6) art. 57 ust. 1 i 2 ustawy lustracyjnej z art. 65 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji oraz art. 57 ust. 3 ustawy lustracyjnej z art. 180 ust. 2 Konstytucji;
7) art. 30 ust. 2 ustawy o IPN z art. 47 oraz art. 51 ust. 3 i 4 Konstytucji.
W uzasadnieniu Rzecznik Praw Obywatelskich wskazał, że ustawodawca w art. 4 ustawy lustracyjnej objął zakresem podmiotowym bardzo szeroki krąg osób (53 kategorie), które w myśl jej art. 7 ust. 1 podlegają obowiązkowi składania oświadczeń dotyczących pracy lub służby w organach bezpieczeństwa państwa lub współpracy z tymi organami od 22 lipca 1944 r. do 31 lipca 1990 r. Ustawodawca, określając zakres podmiotowy ustawy, wprowadził do systemu prawnego nową definicję, w której szczegółowo wyliczył, kogo – specjalnie dla potrzeb postępowania lustracyjnego – należy uznać za osoby pełniące funkcje publiczne. Katalog określony w art. 4 ustawy lustracyjnej jest – zdaniem RPO – zbyt szeroki, jako że do osób pełniących funkcje publiczne zaliczone zostały podmioty prywatne, które nie wykonują w rzeczywistości żadnego „imperium”, czy „władztwa publicznego”. W tym wypadku dochodzi zatem do nieproporcjonalnej ingerencji w prawo do prywatności tej kategorii podmiotów. Ustawodawca zakresem podmiotowym działania ustawy lustracyjnej objął bardzo szeroki krąg osób, który nie daje się precyzyjnie i jednoznacznie ustalić z uwagi na użycie pojęć niedookreślonych. Niektóre kategorie osób zostały wskazane w taki sposób, że powstają wątpliwości, kogo do danej kategorii zaliczyć (np. art. 4 pkt 12).
Na potrzeby ustawy lustracyjnej ustawodawca stworzył definicję, która wprowadza zupełnie autonomiczne znaczenie pojęcia „osoby pełniącej funkcję publiczną”, która jest niezgodna z dotychczasową jego wykładnią i orzecznictwem Trybunału Konstytucyjnego. Katalog podmiotowy zawarty w art. 4 ustawy lustracyjnej w takiej samej sytuacji prawnej stawia zarówno funkcjonariuszy publicznych, jak i podmioty prywatne sporadycznie uczestniczące lub wcale nieuczestniczące w życiu publicznym. Tym samym doszło do naruszenia statuowanej przez art. 2 Konstytucji zasady demokratycznego państwa i wynikającej z niej reguły przyzwoitej legislacji, a także do naruszenia zasady zaufania do państwa i stanowionego przez nie prawa
W ocenie Rzecznika Praw Obywatelskich art. 4 ustawy lustracyjnej w zakresie, w jakim uznaje osoby, które nie wykonują władzy publicznej, za osoby pełniące funkcje publiczne, jest niezgodny z art. 47 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji przez to, że narusza prawo do ochrony życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz decydowania o swoim życiu osobistym. Prawo do prywatności (art. 47 Konstytucji) i utożsamiana z nim autonomia informacyjna (art. 51 Konstytucji) nie mają charakteru absolutnego. Dopuszczalne jest ustanowienie ograniczeń tego prawa, jednakże tylko w zakresie ustalonym art. 31 ust. 3 Konstytucji, a ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw. Przewidziany w art. 31 ust. 3 Konstytucji warunek „konieczności w demokratycznym państwie prawa” nie został spełniony.
Ponadto objęcie obowiązkiem złożenia oświadczenia lustracyjnego tak szerokiego kręgu podmiotów powoduje, że ewentualna obrona ich prawa na drodze postępowania sądowego, nie daje możliwości rozpoznania spraw przez sąd w rozsądnym terminie. To zaś powodować będzie naruszenie art. 45 ust. 1 Konstytucji, gwarantującego prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki, przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd.
Zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich, ustawodawca naruszył art. 2 oraz art. 51 ust. 4 Konstytucji także w art. 52a pkt 5 ustawy o IPN, przyznającym IPN kompetencję do publikowania katalogów zawierających dane osobowe osób wymienionych w tym przepisie. Jeżeli osoba, której informacje zawarte w opublikowanym katalogu dotyczą, nie zgadza się z nim, może złożyć oświadczenie lustracyjne. Postępowanie lustracyjne oraz procedura postępowania przed sądem toczą się według, stosowanych odpowiednio, przepisów ustawy lustracyjnej.
Rzecznik Praw Obywatelskich zaznacza jednocześnie, że jedyną przesłanką opublikowania przez Biuro Lustracyjne katalogów zawierających dane osobowe współpracowników organów bezpieczeństwa państwa są dokumenty, z których treści, według oceny IPN, wynika, że dana osoba była traktowana przez organy bezpieczeństwa jako tajny informator lub pomocnik przy operacyjnym zdobywaniu informacji, zobowiązała się do dostarczania informacji organowi bezpieczeństwa państwa lub świadczenia takiemu organowi jakiejkolwiek pomocy w działaniach operacyjnych, realizowała zadania zlecone przez organ bezpieczeństwa państwa, a w szczególności dostarczała temu organowi informacji.
Zważywszy na szeroki krąg osób podlegających lustracji oraz tych, których dane mogą zostać umieszczone i opublikowane przez IPN w katalogu współpracowników organów bezpieczeństwa, niejasne pozostają reguły i procedury, według których Biuro Lustracyjne IPN będzie podejmowało decyzję o kolejności publikacji tych katalogów. Przy tym ustawodawca, posługując się w art. 52a pkt 5 ustawy o IPN sformułowaniem „była traktowana przez organy bezpieczeństwa jako tajny informator lub pomocnik przy operacyjnym zdobywaniu informacji”, ponownie wprowadził pojęcie niedookreślone i nieprecyzyjne, które stwarza możliwości jego swobodnej interpretacji. Biuro Lustracyjne IPN, dokonując samodzielnej oceny oraz interpretacji treści zachowanych dokumentów, nie musi brać pod uwagę, czy zostały spełnione ustawowe kryteria „współpracy” z organami bezpieczeństwa państwa, określone w art. 3a ustawy lustracyjnej, czy też sprecyzowane w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego. Oznacza to istnienie możliwości, że w katalogu opublikowanym przez IPN zostaną umieszczone osoby, które nie miały świadomości, że są wykorzystywane przez służby bezpieczeństwa (a były przez nie traktowane jako np. tajni informatorzy), a także takie, które nie współpracowały z takimi organami. Stwarza to sytuację niepewności obywateli co do obowiązującego prawa.
W ocenie Rzecznika Praw Obywatelskich, Biuro Lustracyjne IPN zostało na gruncie ustawy o IPN wyposażone w dyskrecjonalną kompetencję do podejmowania decyzji co do umieszczania danych osobowych osób, wobec których zachowały się dokumenty świadczące o traktowaniu danej osoby przez organy bezpieczeństwa państwa jako np. tajnego informatora. Decyzje te podejmowane są bez uprzedniego wysłuchania osób zainteresowanych.
Art. 52a pkt 5 ustawy o IPN narusza art. 2 Konstytucji i wynikającą z niego zasadę przyzwoitej legislacji i zasadę zaufania obywateli do państwa i stanowionego przez nie prawa. Naruszenie art. 51 ust. 4 Konstytucji polega na niezapewnieniu możliwości, w wypadku uzyskania korzystnego orzeczenia sądu lustracyjnego, żądania usunięcia z opublikowanych katalogów danych osobowych oraz informacji tam umieszczonych, przez osoby, których one dotyczą.
Rzecznik Praw Obywatelskich wskazuje na naruszenie standardów konstytucyjnych określonych w art. 2 oraz w art. 54 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji przez art. 4 pkt 52 oraz art. 21e ust. 1, art. 21h oraz art. 57 ust. 1 i 2 w związku z art. 4 pkt 52 ustawy lustracyjnej.
Wieloznaczna i niedookreślona definicja ustawowa dziennikarza zawarta w art. 4 pkt 52 ustawy lustracyjnej, a także definicje materiału prasowego, materiału redakcyjnego powodują, że mogą być one stosowane do wielu stanów faktycznych i wielu osób. Taka regulacja, poprzez swoją niedookreśloność, powoduje naruszenie standardów demokratycznego państwa prawnego (art. 2 Konstytucji).
Zarzucając naruszenie standardów konstytucyjnych przez art. 21e ust. 1, art. 21h oraz art. 57 ust. 1 i 2 w związku z art. 4 pkt 52 ustawy lustracyjnej, Rzecznik Praw Obywatelskich podnosi, że przepisy te w odniesieniu do dziennikarzy oznaczają wprowadzenie bezwarunkowego zakazu wykonywania tego zawodu i publikowania przez 10 lat, będącego sankcją w wypadku stwierdzenia przez sąd tzw. kłamstwa lustracyjnego lub niezłożenia oświadczenia lustracyjnego w ustawowym terminie jednego miesiąca. W ten sposób ustawodawca stworzył specyficzną kategorię podmiotów, do której należeć będą m.in. ci dziennikarze, którzy nie złożyli oświadczenia lustracyjnego, bądź złożyli niezgodne z prawdą oświadczenie, i ustanowił tym samym, ex lege, wyłączenia o charakterze podmiotowym w zakresie korzystania z konstytucyjnej wolności wypowiedzi. W ocenie Rzecznika Praw Obywatelskich jest to niedopuszczalne w demokratycznym państwie prawnym i stanowi naruszenie art. 54 ust. 1 Konstytucji.
Przepisy art. 21e ust. 1, art. 21h oraz art. 57 ust. 1 i 2 ustawy lustracyjnej w zakresie, w jakim dotyczą dziennikarzy, stanowią tak głęboką ingerencję w wolność wypowiedzi, że naruszają one istotę tej wolności i tym samym wykraczają poza zakres ograniczeń dopuszczanych przez art. 31 ust. 3 Konstytucji.
Rzecznik Praw Obywatelskich podniósł także, że art. 21e ust. 1, art. 21h oraz art. 57 ust. 1 i 2 w związku z art. 4 pkt 44 lit. a ustawy lustracyjnej są niezgodne z art. 73 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji.
Art. 21e ust. 1, art. 21h oraz art. 57 ust. 1 i 2 ustawy lustracyjnej w zakresie, w jakim pozbawiają z mocy prawa pełnionej funkcji pracowników naukowych, naukowo-dydaktycznych lub dydaktycznych zatrudnionych na stanowisku profesora zwyczajnego, profesora nadzwyczajnego, profesora wizytującego, docenta, adiunkta lub starszego wykładowcy (art. 4 pkt 44 lit. a ustawy lustracyjnej), którzy złożyli niezgodne z prawdą oświadczenie lustracyjne, bądź nie złożyli oświadczenia w terminie, oznaczają wprowadzenie przez ustawodawcę niedających się zaakceptować wyłączeń o charakterze podmiotowym w zakresie korzystania z konstytucyjnej wolności badań naukowych (art. 73 Konstytucji), co jest nie do pogodzenia ze standardami demokratycznego państwa prawa. W sposób szczególny zwrócił uwagę na wynikającą ze wspomnianego wzorca konstytucyjnego wolność badań naukowych, czyli procesu gromadzenia danych dających podstawę powstaniu dzieła naukowego, tworzenia tego dzieła i jego publicznej prezentacji. Zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich, treścią wolności badań naukowych jest zapewnienie swobody prowadzenia takich badań, czyli swobody wyboru przedmiotu badań, metody badawczej oraz sposobu prezentacji dokonanych ustaleń.
Rzecznik po raz kolejny zakwestionował rygoryzm rozwiązania zastosowanego przez ustawodawcę w art. 57 ust. 1 i 2 ustawy lustracyjnej. Ustalony bowiem przez ustawodawcę termin do złożenia oświadczenia jest nieprzywracalny, niezależnie od przyczyn, które spowodowały jego niedochowanie przez osobę zobowiązaną do złożenia oświadczenia. Zastosowana przez ustawodawcę sankcja jest nieproporcjonalna do popełnionego przez osobę zobowiązaną uchybienia i nie uwzględnia stopnia jej zawinienia; ustawodawca nie zachował zasady proporcjonalności, jeśli chodzi o relację celów, którym ma służyć ustawa, i wprowadzonych sankcji. Prawo nie może, zgodnie z zasadą impossibilium nulla obligatio, nakładać na obywateli obowiązków niemożliwych do spełnienia i jednocześnie obwarowanych sankcjami dotykającymi podstawowych praw i wolności konstytucyjnych jednostki.
Zgodnie z art. 57 ust. 3 ustawy lustracyjnej, przepisy art. 57 ust. 1 i 2 nie mają zastosowania do sędziego, który w wypadku niezłożenia oświadczenia w terminie, podlega w tym zakresie sądownictwu dyscyplinarnemu. Rzecznik Praw Obywatelskich zarzucił jednakże, że wynik tego postępowania został z góry przesądzony przez ustawodawcę. Niezależnie bowiem od stopnia zawinienia sąd dyscyplinarny obowiązany jest orzec karę złożenia sędziego z urzędu. Taka regulacja skutkuje, w ocenie Rzecznika Praw Obywatelskich, powstaniem wątpliwości co do jej zgodności z art. 180 ust. 2 Konstytucji. Na tle art. 57 ust. 3 ustawy lustracyjnej wymóg złożenia z urzędu sędziego na mocy orzeczenia sądu nie został spełniony. Prawo do sądu nie może być zapewnione tylko w sposób formalny, lecz jego elementy treściowe muszą ponadto odpowiadać wymogom zawartym w art. 45 ust. 1 Konstytucji. W zakresie postępowań dyscyplinarnych postulat sprawiedliwości proceduralnej w sposób oczywisty musi uwzględniać konstytucyjną zasadę domniemania niewinności (art. 42 ust. 3 Konstytucji). Tymczasem zgodnie z art. 57 ust. 3 ustawy lustracyjnej, sam fakt niezłożenia oświadczenia lustracyjnego, niezależnie od powodów, które do tego doprowadziły (w tym w szczególności obiektywnej niemożliwości złożenia takiego oświadczenia), zobowiązuje sąd dyscyplinarny do orzeczenia kary złożenia sędziego z urzędu.
W ocenie Rzecznika Praw Obywatelskich, zarzut naruszenia art. 47 i art. 51 ust. 3 i 4 Konstytucji należy postawić art. 30 ust. 2 ustawy o IPN. Przepis ten zawiera istotne ograniczenia w zakresie dostępu obywateli do zgromadzonych w archiwach IPN dokumentów ich dotyczących. Rozwiązania pozwalające wyłączyć prawo jednostki dostępu do dotyczących jej danych zgromadzonych w IPN – były już przedmiotem negatywnej oceny Trybunału Konstytucyjnego (zob. wyrok TK z 26 października 2005 r., sygn. K 31/04, OTK ZU nr 9/A/2005, poz. 103). Zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich, poglądy Trybunału Konstytucyjnego zachowały aktualność również na gruncie znowelizowanej ustawy o IPN. Mają one szczególne znaczenie z uwagi na powierzenie przez ustawodawcę IPN nowych zadań w postaci przygotowywania i publikowania katalogów zawierających dane osobowe współpracowników organów bezpieczeństwa państwa (art. 52a pkt 5 ustawy o IPN). Żaden interes państwa nie może też stać na przeszkodzie realizacji konstytucyjnego prawa do żądania sprostowania oraz usunięcia informacji nieprawdziwych, niepełnych lub zebranych w sposób sprzeczny z ustawą (art. 51 ust. 4 Konstytucji). Przy tym realizacja tego prawa możliwa jest tylko w wypadku dostępu jednostki do dotyczących jej urzędowych zbiorów danych.
2. Zarządzeniem wiceprezesa Trybunału Konstytucyjnego z 23 kwietnia 2007 r. wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich został dołączony, ze względu na tożsamość przedmiotową, celem łącznego rozpoznania pod wspólną sygnaturą akt K 2/07, do wniosku grupy posłów na Sejm z 8 stycznia 2007 r. o zbadanie zgodności szeregu przepisów ustawy z dnia 18 października 2006 r. o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944-1990 oraz treści tych dokumentów (Dz. U. Nr 218, poz. 1592, ze zm.), w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 14 lutego 2007 r. o zmianie ustawy o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944-1990 oraz treści tych dokumentów i ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (Dz. U. Nr 25, poz. 162), z Konstytucją oraz Konwencją w związku z Rezolucją nr 1096 (1996) Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy dotyczącą środków demontażu dziedzictwa po byłych totalitarnych ustrojach komunistycznych, przyjętą 27 czerwca 1996 r.
Postanowieniem z 9 maja 2007 r., wydanym na rozprawie w sprawie o sygn. K 2/07, Trybunał Konstytucyjny wyłączył wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich do odrębnego postępowania. Wnioskowi RPO nadano nową sygnaturę akt – K 26/07. Przyczyną wyłączenia tego wniosku było ograniczenie pełnomocnictwa udzielonego przez Marszałka Sejmu przedstawicielowi Sejmu do reprezentowania go w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym, w sprawie o sygn. K 2/07, na rozprawie wyznaczonej na 9, 10 i 11 maja 2007 r., jedynie w zakresie wniosku złożonego przez grupę posłów na Sejm.
3. Pismem z 29 maja 2007 r. stanowisko w sprawie zajął Prokurator Generalny, który wniósł o umorzenie postępowania:
1) w zakresie dotyczącym zgodności przepisów art. 4 pkt 18, 20, 21, 23, 44, 45, 49, 50, 52 i 53, art. 21e ust. 1 i 3, art. 21h oraz art. 57 ust. 1, 2 i 3 ustawy lustracyjnej oraz art. 30 ust. 2 i art. 52a pkt 5 ustawy o IPN z przepisami Konstytucji oraz europejskiej Konwencji – na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.), ze względu na utratę mocy obowiązującej w zakwestionowanym zakresie przez akt normatywny przed wydaniem orzeczenia przez Trybunał Konstytucyjny,
2) w pozostałym zakresie – na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK ze względu na zbędność orzekania.
Prokurator Generalny przypomniał, że wskutek wejścia w życie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 11 maja 2007 r. (sygn. K 2/07, OTK ZU nr 5/A/2007, poz. 48) szereg przepisów ustawy lustracyjnej, ustawy o IPN oraz innych ustaw utraciło moc obowiązującą. Trybunał Konstytucyjny orzekł bowiem, że przepisy te są niezgodne z Konstytucją. Dotyczy to w szczególności: art. 4 pkt 18 , 20, 21, 23, 44, 45, 49, 50, 52 i 53, art. 21e ust. 1 i 3, art. 21h oraz art. 57 ust. 1, 2 i 3 ustawy lustracyjnej, jak również art. 30 ust. 2 pkt 2 i art. 52a pkt 5 ustawy o IPN. Tak więc w tym zakresie postępowanie w niniejszej sprawie podlega umorzeniu na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy o TK, wobec utraty mocy obowiązującej aktu normatywnego przed wydaniem orzeczenia przez Trybunał.
Zdaniem Prokuratora, Trybunał Konstytucyjny w sprawie o sygn. K 2/07 nie uznał za konieczne usunięcie z obowiązującego porządku prawnego innych zakwestionowanych przez wnioskodawców przepisów, które zostały wskazane jako niekonstytucyjne również przez Rzecznika Praw Obywatelskich. Tym samym w pozostałym zakresie postępowanie w niniejszej sprawie podlega umorzeniu na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK ze względu na zbędność orzekania.
4. Pismem z 20 lipca 2007 r. stanowisko w sprawie zajął Marszałek Sejmu, wnosząc o stwierdzenie, że:
1) art. 4 ustawy lustracyjnej jest zgodny z art. 2 oraz art. 47 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji,
2) art. 30 ust. 2 pkt 1 ustawy o IPN jest zgodny z art. 47 oraz art. 51 ust. 3 i 4 Konstytucji.
Marszałek Sejmu wniósł ponadto o umorzenie postępowania w pozostałym zakresie na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 i 3 ustawy o TK.
W uzasadnieniu Marszałek Sejmu odwołał się do wyroku TK z 11 maja 2007 r. (sygn. K 2/07). Unormowania uznane przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodne z Konstytucją, w dniu wejścia w życie wyroku Trybunału utraciły moc obowiązującą. Z tego względu Sejm wniósł, na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy o TK, o umorzenie postępowania w części dotyczącej badania zgodności z Konstytucją przepisów art. 4 pkt 18, 20, 21, 23, 44, 45, 49, 50 i 53, art. 21e ust. 1 i 3, art. 21h oraz art. 57 ust. 1, 2 i 3 ustawy lustracyjnej, jak również art. 30 ust. 2 pkt 2 i art. 52a pkt 5 ustawy o IPN, ze względu na utratę mocy obowiązującej przez akt normatywny przed wydaniem orzeczenia przez Trybunał Konstytucyjny. Jednocześnie w stosunku do tych przepisów, które w sprawie o sygn. K 2/07 Trybunał uznał za zgodne z Konstytucją, Sejm wniósł o umorzenie postępowania na podstawie przepisu art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK.
Odnośnie do zarzutu niekonstytucyjności art. 4 ustawy lustracyjnej Marszałek Sejmu podniósł, że wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich nie jest dostatecznie precyzyjny. Wobec tego Marszałek Sejmu podtrzymuje stanowisko o zgodności art. 4 ustawy lustracyjnej w zakresie, w jakim nie orzekał co do niego Trybunał Konstytucyjny.
Marszałek Sejmu odniósł się jedynie do zarzutu niezgodności art. 30 ust. 2 pkt 1 ustawy o IPN z art. 51 ust. 3 i 4 oraz z art. 47 Konstytucji, uznając że standardy konstytucyjne nie zostały naruszone.
5. Opinię w sprawie przedstawiła, w piśmie z 7 lutego 2008 r., Helsińska Fundacja Praw Człowieka (dalej: Fundacja). Fundacja wskazała na zasadność umorzenia postępowania przez Trybunał w zakresie dotyczącym art. 4, art. 57 ust. 1, 2 i 3 ustawy lustracyjnej oraz art. 30 ust. 2 pkt 2 ustawy o IPN z uwagi na zaistnienie przesłanki powagi rzeczy osądzonej, wynikającej z wyroku o sygn. K 2/07.
Natomiast w ocenie Fundacji, art. 30 ust. 2 pkt 1 ustawy o IPN jest niezgodny z Konstytucją, jako że powoduje powstanie sytuacji, gdy prawa gwarantowane w art. 51 ust. 3 i 4 Konstytucji mają charakter iluzoryczny.
II
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
1. Kwestionowane przez Rzecznika Praw Obywatelskich przepisy: art. 4 ustawy z dnia 18 października 2006 r. o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944-1990 oraz treści tych dokumentów (Dz. U. z 2007 r. Nr 63, poz. 425, ze zm.; dalej: ustawa lustracyjna) w zakresie, w jakim uznaje osoby, które nie wykonują władzy publicznej, za osoby pełniące funkcje publiczne, jak również art. 57 ust. 1, 2 i 3 ustawy lustracyjnej oraz art. 30 ust. 2 pkt 2 i art. 52a pkt 5 ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (Dz. U. z 2007 r. Nr 63, poz. 424, ze zm.; dalej: ustawa o IPN) były już przedmiotem oceny Trybunału Konstytucyjnego pod kątem ich zgodności z Konstytucją.
Wyrokiem z 11 maja 2007 r. (sygn. K 2/07, OTK ZU nr 5/A/2007, poz. 48) Trybunał Konstytucyjny orzekł m.in., że:
1) art. 4 pkt 18 ustawy lustracyjnej w zakresie, w jakim dotyczy rektora i prorektora niepublicznej szkoły wyższej, jest niezgodny z art. 2, art. 22, art. 31 ust. 3, art. 51 ust. 2 i art. 65 ust. 1 Konstytucji w związku z art. 8 i art. 14 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284, ze zm.; dalej: Konwencja lub europejska Konwencja; pkt 9 sentencji wyroku),
2) art. 4 pkt 19 ustawy lustracyjnej jest zgodny z art. 2, art. 31 ust. 3, art. 47, art. 51, art. 54 i art. 65 Konstytucji w związku z art. 8 i art. 14 Konwencji (pkt 10 sentencji wyroku),
3) art. 4 pkt 20, 21, 23 w związku z art. 57a ustawy lustracyjnej jest niezgodny z art. 2, art. 22 i art. 31 ust. 3 Konstytucji w związku z art. 8 i art. 14 Konwencji (pkt 11 sentencji wyroku),
4) art. 4 pkt 38, 39, 40, 41, 42 i 43 ustawy lustracyjnej jest zgodny z art. 2, art. 20, art. 21, art. 31 ust. 3, art. 47, art. 51 i art. 65 Konstytucji w związku z art. 8 i art. 14 Konwencji (pkt 12 sentencji wyroku),
5) art. 4 pkt 44 lit. a ustawy lustracyjnej jest niezgodny z art. 2 i art. 31 ust. 3 Konstytucji w związku z art. 8 i art. 14 Konwencji (pkt 13 sentencji wyroku),
6) art. 4 pkt 44 lit. b i c ustawy lustracyjnej w zakresie, w jakim dotyczy niepublicznej szkoły wyższej, jest niezgodny z art. 2, art. 31 ust. 3, art. 51 ust. 2 i art. 65 ust. 1 Konstytucji w związku z art. 8 i art. 14 Konwencji (pkt 14 sentencji wyroku),
7) art. 4 pkt 45 ustawy lustracyjnej w zakresie, w jakim dotyczy dyrektora szkoły niepublicznej, jest niezgodny z art. 2, art. 22, art. 31 ust. 3, art. 51 ust. 2 i art. 65 ust. 1 Konstytucji w związku z art. 8 i art. 14 Konwencji (pkt 15 sentencji wyroku),
8) art. 4 pkt 47 i 48 ustawy lustracyjnej jest zgodny z art. 2, art. 17, art. 20, art. 21, art. 31 ust. 3, art. 47, art. 51 i art. 65 Konstytucji w związku z art. 8 i art. 14 Konwencji (pkt 16 sentencji wyroku),
9) art. 4 pkt 49 i 50 ustawy lustracyjnej jest niezgodny z art. 2 i art. 31 ust. 3 Konstytucji w związku z art. 8 i art. 14 Konwencji (pkt 17 sentencji wyroku),
10) art. 4 pkt 52 i art. 8 pkt 20 lit. b oraz pkt 49 ustawy lustracyjnej są niezgodne z art. 2 i art. 31 ust. 3 Konstytucji w związku z art. 8 i art. 14 Konwencji (pkt 18 sentencji wyroku),
11) art. 4 pkt 53 ustawy lustracyjnej jest niezgodny z art. 2 i art. 31 ust. 3 Konstytucji w związku z art. 8 i art. 14 Konwencji (pkt 19 sentencji wyroku),
12) art. 57 ust. 1 i 2 ustawy lustracyjnej w zakresie, w jakim dotyczy osób wymienionych w art. 4 pkt 1, 2 i 17, wybranych w wyborach powszechnych przed wejściem w życie ustawy, oraz w zakresie, w jakim dotyczy osób wymienionych w art. 4 pkt 13-16, 47 i 48 oraz art. 57 ust. 3 ustawy lustracyjnej, są niezgodne z art. 2, art. 31 ust. 3, art. 32 ust. 2, art. 65 ust. 1 Konstytucji i art. 10 Konwencji (pkt 40 sentencji wyroku),
13) art. 30 ust. 2 pkt 2 ustawy o IPN jest niezgodny z art. 2, art. 45 i art. 61 Konstytucji (pkt 50 sentencji wyroku),
14) art. 52a pkt 5 ustawy o IPN jest niezgodny z art. 2, art. 30, art. 31 ust. 3, art. 42 ust. 1 i 3 Konstytucji w związku z art. 6 Konwencji (pkt 54 sentencji wyroku).
Wyrok ten został opublikowany w Dzienniku Ustaw Nr 85, pod poz. 571 z dnia 15 maja 2007 r. W tym dniu orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego weszło w życie.
2. Jak wielokrotnie podkreślał w swoim orzecznictwie Trybunał Konstytucyjny, w każdym stadium postępowania należy badać, czy nie zachodzą ujemne przesłanki procesowe, których zaistnienie skutkuje obligatoryjnym umorzeniem całości lub części postępowania (por. m.in. postanowienie z 25 października 1999 r., sygn. SK 22/98, OTK ZU nr 6/1999, poz. 122 oraz wyrok z 12 grudnia 2005 r., sygn. SK 20/04, OTK ZU nr 11/A/2005, poz. 133).
Zgodnie z art. 39 ust. 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK), Trybunał Konstytucyjny umarza na posiedzeniu niejawnym postępowanie, „jeżeli wydanie orzeczenia jest zbędne lub niedopuszczalne” (pkt 1), a także „jeżeli akt normatywny w zakwestionowanym zakresie utracił moc obowiązującą przed wydaniem orzeczenia przez Trybunał” (pkt 3).
W pierwszej kolejności Trybunał Konstytucyjny zajął się określeniem przedmiotu zaskarżenia i zakresu kontroli konstytucyjności. Problemem wymagającym rozważenia w niniejszej sprawie jest ustalenie, jakie przepisy ostatecznie stanowią przedmiot zaskarżenia oraz czy ewentualne późniejsze zmiany normatywne, będące następstwem wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 11 maja 2007 r., sygn. K 2/07, nie wykluczają merytorycznego rozpatrzenia niektórych z zakwestionowanych przepisów. Ustalenie takie możliwe jest przede wszystkim poprzez konfrontację treści wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich z rozstrzygnięciem Trybunału Konstytucyjnego. Pozwoli ono na stwierdzenie, czy w niniejszej sprawie mamy do czynienia z ujemną przesłanką procesową w postaci powagi rzeczy osądzonej (res iudicata), co skutkować winno umorzeniem postępowania ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku, czy też w sprawie mamy do czynienia z zasadą ne bis in idem, co skutkuje umorzeniem postępowania ze względu na zbędność wydania wyroku.
Jak podkreślił Trybunał Konstytucyjny w postanowieniu z 21 grudnia 1999 r., sygn. K. 29/98 „O ile nie ulega wątpliwości identyczność treści zakwestionowanej (…) normy z normami, jakie były przedmiotem rozpoznania (…), to jednak trudno byłoby przyjąć powstanie ujemnej przesłanki procesowej w postaci powagi rzeczy osądzonej (res iudicata). O takiej przesłance można mówić wówczas, gdy zachodzi tożsamość zarówno podmiotowa, jak i przedmiotowa” (OTK ZU nr 7/1999, poz. 172).
W sprawie o sygn. K 2/07 wnioskodawcą była grupa posłów na Sejm. Pierwotnie wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich został dołączony do wniosku grupy posłów, ze względu na tożsamość przedmiotu obu spraw. Brak umocowania przedstawiciela Sejmu do wypowiadania się na rozprawie w sprawie kontroli przepisów objętych wnioskiem Rzecznika Praw Obywatelskich spowodował podjęcie przez Trybunał Konstytucyjny postanowienia o wyłączeniu do osobnego rozpoznania wniosku RPO.
Skoro więc dla zaistnienia przesłanki res iudicata, jako podstawy umorzenia postępowania, konieczne jest, aby te same przepisy ponownie zostały zaskarżone przez ten sam podmiot inicjujący postępowanie, z całą pewnością można przyjąć, że nie występuje ona pomiędzy obu sprawami, sygn. K 2/07 i sygn. K 26/07. Bezsporny jest natomiast fakt tożsamości przedmiotowej zaskarżonych norm prawnych.
O ile w wypadku zaistnienia przesłanki powagi rzeczy osądzonej Trybunał Konstytucyjny musiałby na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK umorzyć postępowanie jako niedopuszczalne, to w wypadku przesłanki ne bis in idem posłużenie się formułą niedopuszczalności merytorycznego orzekania mogłoby budzić wątpliwości. W takiej sytuacji bowiem Trybunał dokonuje oceny w kategoriach pragmatycznych, ocenia celowość prowadzenia postępowania i orzekania w kwestii, która została już jednoznacznie i ostatecznie rozstrzygnięta przez ten organ. Stąd też w wypadku stwierdzenia istnienia przesłanki ne bis in idem Trybunał powinien umorzyć postępowanie w sprawie, na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK, ze względu na zbędność wydania wyroku (por. postanowienia TK: z 21 stycznia 1998 r., sygn. K. 33/97, OTK ZU nr 1/1998, poz. 8, z 4 maja 2006 r., sygn. SK 53/05, OTK ZU nr 5/A/2006, poz. 60 oraz powołane tam orzeczenia).
Trybunał Konstytucyjny jednocześnie zauważa, że w odniesieniu do tych przepisów ustawy lustracyjnej i ustawy o IPN, które wyrokiem o sygn. K 2/07 uznane zostały za niekonstytucyjne, nie ma znaczenia fakt przywołania przez Rzecznika Praw Obywatelskich dodatkowo innych wzorców kontroli niż te, względem których Trybunał dokonał już oceny. Wskazanie nowych wzorców kontroli konstytucyjności mogłoby mieć znaczenie jedynie w sytuacji, gdyby w uprzednim orzeczeniu Trybunał Konstytucyjny uznał, że nie zachodzi brak zgodności z Konstytucją zakwestionowanych przepisów (por. postanowienie TK z 3 października 2001 r., sygn. SK 3/01, OTK ZU nr 7/2001, poz. 218). Trybunał, stwierdzając niekonstytucyjność przepisu prawnego na podstawie jednego z wzorców kontroli, dokonuje – w zakresie określonym w orzeczeniu – jego eliminacji z porządku prawnego, bądź też wskazuje brak unormowania, bez którego, ze względu na naturę objętej aktem regulacji, powstaje stan budzący wątpliwości natury konstytucyjnej. W takim stanie rzeczy nie ma znaczenia to, czy mogły istnieć jeszcze inne podstawy do stwierdzenia jego niekonstytucyjności. Osiągnięty został bowiem podstawowy cel, będący także celem skarżących, polegający na wyeliminowaniu z porządku prawnego stanu niezgodności z Konstytucją (por. postanowienie o sygn. SK 3/01).
W odniesieniu do tych przepisów ustawy lustracyjnej i ustawy o IPN, które wyrokiem o sygn. K 2/07 uznane zostały za niekonstytucyjne, istotne jest to, że przepisy te w wyniku uznania przez Trybunał Konstytucyjny zostały, z dniem ogłoszenia wyroku w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, wyeliminowane z porządku prawnego. Tak więc orzekanie w stosunku do niech staje się zbędne, a postępowanie podlega umorzeniu.
3. Rzecznik Praw Obywatelskich wniósł o stwierdzenie, że art. 4 ustawy lustracyjnej „w zakresie, w jakim uznaje osoby, które nie wykonują władzy publicznej, za osoby pełniące funkcje publiczne”, jest niezgodny z art. 2 oraz art. 47 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji.
W sentencji wyroku o sygn. K 2/07, Trybunał Konstytucyjny orzekł, że przepisy ustawy lustracyjnej: art. 4 pkt 18 w zakresie, w jakim dotyczy rektora i prorektora niepublicznej szkoły wyższej, art. 4 pkt 20, 21 i 23, 44 lit. a, art. 4 pkt 44 lit. b i c w zakresie, w jakim dotyczy niepublicznej szkoły wyższej, art. 4 pkt 45 w zakresie, w jakim dotyczy dyrektora szkoły niepublicznej, art. 4 pkt 49 i 50, 52 i 53 są niezgodne z Konstytucją. Tym samym przepisy te, bez względu na wzorzec konstytucyjny, z którym zostały skonfrontowane, zostały usunięte z porządku prawnego, a postępowanie w tym zakresie podlega umorzeniu ze względu na zbędność wydania wyroku.
W wyroku K 2/07, w stosunku do przepisów ustawy lustracyjnej, Trybunał Konstytucyjny orzekł także, że: art. 4 pkt 19, 38, 39, 40, 41, 42 i 43, 47 i 48 są zgodne z art. 2, art. 47 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji. Odpowiada to zakresowi zaskarżenia, zarówno co do przedmiotu, jak i co do wzorca konstytucyjnego, wskazanemu we wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich. Tym samym, zważywszy na ziszczenie się przesłanki procesowej ne bis in idem, w tym zakresie postępowanie także podlega umorzeniu ze względu na zbędność wydania wyroku.
W uzasadnieniu wyroku o sygn. K 2/07 Trybunał Konstytucyjny odniósł się do pojęcia „osób pełniących funkcje publiczne”. Trybunał stwierdził, co następuje: „nie może być wątpliwości, że kategoria osób pełniących funkcje publiczne nie może obejmować funkcji, stanowisk i zawodów, które nie mają żadnego związku z władztwem publicznym (imperium) ani z gospodarowaniem mieniem komunalnym lub majątkiem Skarbu Państwa (dominium)”. A także, że „podejmując próbę wskazania ogólnych cech, jakie będą przesądzały o tym, że określony podmiot sprawuje funkcję publiczną, można bez większego ryzyka błędu uznać, iż chodzi o takie stanowiska i funkcje, których sprawowanie jest równoznaczne z podejmowaniem działań wpływających bezpośrednio na sytuację prawną innych osób lub łączy się co najmniej z przygotowywaniem decyzji dotyczących innych podmiotów. Spod zakresu funkcji publicznej wykluczone są zatem takie stanowiska, choćby pełnione w ramach organów władzy publicznej, które mają charakter usługowy lub techniczny”. Tym samym Trybunał Konstytucyjny skonstruował pojęcie „osób pełniących funkcje publiczne”, które pozostaje w zgodności z Konstytucją i było wzorcem dla oceny konstytucyjności art. 4 ustawy lustracyjnej.
Biorąc pod uwagę powyższe, należy stwierdzić, że Trybunał Konstytucyjny w uzasadnieniu wyroku o sygn. K 2/07 odniósł się do zarzutów stawianych przez Rzecznika Praw Obywatelskich w niniejszej sprawie, a art. 4 ustawy lustracyjnej w istocie został oceniony przez Trybunał kompleksowo. Wobec powyższego negatywna przesłanka ne bis in idem, skutkująca zbędnością orzekania przez Trybunał Konstytucyjny, ma zastosowanie w stosunku do całego art. 4 ustawy lustracyjnej. Jak bowiem wynika z postanowienia TK z 12 grudnia 2005 r. (sygn. SK 4/03, OTK ZU nr 11/A/2005, poz. 143), zasada ne bis in idem może dotyczyć zarówno sentencji wyroku, jak i jego uzasadnienia.
4. Rzecznik Praw Obywatelskich podniósł zarzut braku zgodności z art. 65 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji również w stosunku do art. 57 ust. 1 i 2 ustawy lustracyjnej. Przepis ten był przedmiotem zaskarżenia przez grupę posłów na Sejm „bezzakresowo”. Wyrokiem w sprawie o sygn. K 2/07, Trybunał Konstytucyjny uznał ten przepis ustawy za niezgodny z art. 2, art. 31 ust. 3, art. 32 ust. 2, art. 65 ust. 1 Konstytucji i art. 10 europejskiej Konwencji, w zakresie, w jakim dotyczy osób wymienionych w art. 4 pkt 1, 2 i 17 ustawy lustracyjnej, wybranych w wyborach powszechnych przed wejściem w życie ustawy, oraz w zakresie, w jakim dotyczy osób wymienionych w art. 4 pkt 13-16, 47 i 48 ustawy lustracyjnej (punkt 40 sentencji wyroku).
Z uzasadnienia wyroku wynika jednak, że Trybunał zakwestionował zgodność z Konstytucją art. 57 ust. 1 i 2 ustawy lustracyjnej w odniesieniu do wszystkich osób objętych katalogiem zawartym w art. 4 ustawy lustracyjnej (por. wyrok o sygn. K 2/07, s. 574).
Powyższe powoduje, że w świetle reguły, zgodnie z którą zasada ne bis in idem może dotyczyć zarówno sentencji wyroku, jak i jego uzasadnienia (por. postanowienie TK o sygn. SK 4/03), postępowanie w zakresie dotyczącym badania zgodności art. 57 ust. 1 i 2 ustawy lustracyjnej z art. 65 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji należało umorzyć ze względu na zbędność wydania wyroku.
5. Rzecznik Praw Obywatelskich zakwestionował nadmierną restrykcyjność sankcji określonych w art. 21e ust. 1, art. 21h oraz art. 57 ust. 1 i 2 ustawy lustracyjnej w odniesieniu do pracowników nauki szkolnictwa wyższego, o których mowa w art. 4 pkt 44 lit. a, oraz w stosunku do dziennikarzy w rozumieniu ustawy z dnia 26 stycznia 1984 r. – Prawo prasowe (Dz. U. Nr 5, poz. 24, ze zm.), o których mowa w art. 4 pkt 52 ustawy lustracyjnej, a tym samym podniósł zarzut naruszenia odpowiednio art. 73 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji oraz art. 54 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji i art. 10 Konwencji. W związku z zakwestionowaniem, w wyroku o sygn. K 2/07, konstytucyjności art. 4 pkt 44 lit. a i art. 4 pkt 52, do zarzutów Rzecznika Praw Obywatelskich dotyczących niezgodności art. 21e ust. 1, art. 21h i art. 57 ust. 1 i 2 w związku z art. 4 pkt 44 lit. a ustawy lustracyjnej z art. 73 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji, jak również niezgodności art. 21e ust. 1, art. 21h i art. 57 ust. 1 i 2 w związku z art. 4 pkt 52 ustawy lustracyjnej z art. 54 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji oraz art. 10 europejskiej Konwencji odnosi się zasada ne bis in idem, a prowadzenie postępowania przez Trybunał Konstytucyjny jest zbędne i podlega umorzeniu.
6. Rzecznik Praw Obywatelskich sformułował zarzut niezgodności art. 57 ust. 3 ustawy lustracyjnej z art. 180 ust. 2 Konstytucji, a także art. 52a pkt 5 ustawy o IPN z art. 2 i art. 51 ust. 4 Konstytucji oraz art. 30 ust. 2 ustawy o IPN z art. 47 oraz art. 51 ust. 3 i 4 Konstytucji.
Wyrokiem w sprawie o sygn. K 2/07, Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 57 ust. 3 ustawy lustracyjnej jest niezgodny z art. 2, art. 31 ust. 3, art. 32 ust. 2 i art. 65 ust. 1 Konstytucji i art. 10 Konwencji (punkt 40 sentencji wyroku). Uznał także, że art. 52a pkt 5 ustawy o IPN jest niezgodny z art. 2, art. 30, art. 31 ust. 3, art. 42 ust. 1 i 3 Konstytucji w związku z art. 6 Konwencji (punkt 54 sentencji wyroku).
W stosunku do objętego wnioskiem RPO przepisu art. 30 ust. 2 ustawy o IPN, Trybunał Konstytucyjny w wyroku w sprawie o sygn. K 2/07, uznał, że niezgodny z art. 2, art. 45 i art. 61 Konstytucji jest pkt 2 ust. 2 art. 30 ustawy o IPN.
W powyższym zakresie postępowanie podlega umorzeniu ze względu na zbędność wydania wyroku.
7. Mając na względzie powyższe ustalenia, Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że prowadzenie dalszego postępowania jest dopuszczalne jedynie w stosunku do przepisu art. 30 ust. 2 pkt 1 ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (Dz. U. z 2007 r. Nr 63, poz. 424, ze zm.) Przepisowi temu Rzecznik Praw Obywatelskich postawił zarzut naruszenia art. 47 oraz art. 51 ust. 3 i 4 Konstytucji. Wniosek w tej części zostanie rozpoznany na rozprawie.
Z tych wszystkich względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.