SK 81/06
-
Data orzeczenia:
-
Organ orzekający:
Powołane przepisy:
Dodatkowe informacje:
Pełny tekst orzeczenia
116/6/A/2008
POSTANOWIENIE
z dnia 16 lipca 2008 r.
Sygn. akt SK 81/06
Trybunał Konstytucyjny w składzie:
Marek Kotlinowski – przewodniczący
Maria Gintowt-Jankowicz
Wojciech Hermeliński
Teresa Liszcz
Mirosław Wyrzykowski – sprawozdawca,
po rozpoznaniu, na posiedzeniu niejawnym w dniu 16 lipca 2008 r., skargi konstytucyjnej WHB MARKTFRUCHT Landwirtschafserzeugnisse und Dienstleistungen GmbH i Gennosenschaft WACHOWER LANDWIRTE (GWL) e.G. o zbadanie zgodności:
art. 3701 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.):
1) w zakresie, w jakim dopuszcza możliwość odrzucania przez sąd pierwszej instancji apelacji sporządzonej przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego, niespełniajacej wymagań określonych w art. 368 § 1 pkt 1-3 i pkt 5 cytowanej ustawy, bez uprzedniego wezwania przez sąd do usunięcia tych braków, z art. 32 ust. 1, art. 45 ust. 1 oraz art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 Konstytucji,
2) w zakresie, w jakim dopuszcza możliwość odrzucenia przez sąd drugiej instancji apelacji sporządzonej przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego, niespełniającej wymagań określonych w art. 368 § 1 pkt 1-3 i pkt 5 cytowanej ustawy, jeżeli uległa ona odrzuceniu przez sąd pierwszej instancji, a sąd drugiej instancji dostrzeże braki, do których uzupełnienia strona nie była wezwana, bez uprzedniego wezwania przez sąd drugiej instancji do uzupełnienia tych braków na podstawie art. 373 ww. ustawy, z art. 32 ust. 1, art. 45 ust. 1 oraz art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 Konstytucji,
p o s t a n a w i a:
na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, z 2000 r. Nr 48, poz. 552 i Nr 53, poz. 638, z 2001 r. Nr 98, poz. 1070 oraz z 2005 r. Nr 169, poz. 1417) umorzyć postępowanie w sprawie ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.
UZASADNIENIE
I
1. Pismem z 16 czerwca 2006 r. WHB MARKTFRUCHT Landwirtschafserzeugnisse und Dienstleistungen GmbH i Gennosenschaft WACHOWER LANDWIRTE (GWL) e.G. (dalej: skarżący) wystąpili ze skargą konstytucyjną, wnosząc o stwierdzenie, że art. 3701 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: kodeks postępowania cywilnego albo k.p.c.) jest niezgodny z art. 32 ust. 1 oraz art. 45 ust. 1 oraz art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 Konstytucji w dwóch zakresach, tj.:
1) w zakresie, w jakim dopuszcza możliwość odrzucania przez sąd pierwszej instancji apelacji sporządzonej przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego, niespełniajacej wymagań określonych w art. 368 § 1 pkt 1-3 i 5 k.p.c., bez uprzedniego wezwania przez sąd do usunięcia tych braków, oraz
2) w zakresie, w jakim dopuszcza możliwość odrzucania przez sąd drugiej instancji apelacji sporządzonej przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego, niespełniającej wymagań określonych w art. 368 § 1 pkt 1-3 i 5 k.p.c., jeżeli uległa ona odrzuceniu przez sąd pierwszej instancji, a sąd drugiej instancji dostrzeże braki, do których uzupełnienia strona nie była wezwana, bez uprzedniego wezwania przez sąd drugiej instancji do uzupełnienia tych braków na podstawie art. 373 k.p.c.
1.1. Skarga powstała na gruncie następującego stanu faktycznego:
Wyrokiem z 17 listopada 2005 r. (sygn. akt XII C 2892/2004) Sądu Okręgowego w Poznaniu, Wydziału XII Cywilnego oddalone zostało powództwo skarżących, którzy następnie apelacją z 4 stycznia 2006 r. (mylnie datowaną na 4 stycznia 2005 r.) zaskarżyli ów wyrok, wnosząc o jego uchylenie i zasądzenie zgodnie z żądaniem pozwu. Sąd Okręgowy w Poznaniu 16 stycznia 2006 r. wezwał skarżących do uzupełnienia opłaty sądowej od apelacji, po czym – po jej uiszczeniu – przekazał akta sprawy Sądowi Apelacyjnemu w Poznaniu.
Postanowieniem z 15 marca 2006 r. (sygn. akt I ACa 175/06) Sąd Apelacyjny w Poznaniu odrzucił apelację na podstawie art. 373 w związku z art. 3701 k.p.c., stwierdziwszy, że apelacja skarżących, sporządzona przez pełnomocnika, dotknięta jest brakiem formalnym, gdyż nie zawiera jednego z koniecznych elementów, w postaci wskazania czy wyrok sądu pierwszej instancji zaskarżony jest w całości, czy w części.
Na postanowienie Sądu Apelacyjnego Poznaniu nie przysługiwał żaden środek odwoławczy, albowiem podana przez skarżących w apelacji wartość przedmiotu zaskarżenia wynosiła 30 882,75 zł. Zgodnie zaś z dyspozycją art. 3941 k.p.c. zażalenie na postanowienie sądu drugiej instancji, kończące postępowanie w sprawie, dopuszczalne jest jedynie w sprawach, w których przysługuje skarga kasacyjna, czyli w wypadku spraw o prawa majątkowe, gdy wartość przedmiotu zaskarżenia nie jest niższa niż pięćdziesiąt tysięcy złotych.
1.2. We wstępie uzasadnienia skargi skarżący przedstawili zasady dotyczące wnoszenia apelacji w postępowaniu cywilnym, obowiązujące do dnia wejścia w życie zakwestionowanego art. 3701 k.p.c., zgodnie z którym: „Apelację sporządzoną przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego, niespełniającą wymagań określonych w art. 368 § 1 pkt 1-3 i 5, sąd pierwszej instancji odrzuca bez wzywania do usunięcia tych braków, zawiadamiając o tym właściwy organ samorządu zawodowego, do którego należy pełnomocnik”.
W świetle cytowanego przepisu zachodzi wyraźny dysonans pomiędzy pozycją procesową stron reprezentowanych i niereprezentowanych przez profesjonalnych pełnomocników. Wynikający z art. 3701 k.p.c. brak równouprawnienia stron w procesie pozostaje – w opinii skarżących – w rażącej sprzeczności z konstytucyjną zasadą równości wobec prawa (art. 32 ust. 1 Konstytucji). Odrzucenie apelacji z przyczyn formalnych i – co za tym idzie – zamknięcie drogi sądowej do merytorycznego rozpoznania sprawy stanowi swoistą sankcję dotykającą w istocie nie pełnomocnika procesowego, a stronę, na którą de facto ustawodawca przerzucił całe ryzyko procesowe, i której to strony (a nie jej pełnomocnika) interesów dotyczy bezpośrednio rozstrzygnięcie sądu.
1.3. Zakwestionowany przepis narusza w ocenie skarżących również wyrażone w art. 45 ust. 1 Konstytucji prawo do sądu. Odwołując się do orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego skarżący podkreślili, że wspomniane prawo nie może ograniczać się jedynie do formalnego zapewnienia stronie przez ustawodawcę możliwości wystąpienia do sądu, ale powinno również oznaczać możliwość merytorycznego rozpoznania sprawy przez niezawisły sąd, prawo do przedstawienia sadowi swej argumentacji oraz tzw. prawo do wysłuchania.
W wypadku odrzucania apelacji na podstawie art. 3701 k.p.c. przez sąd pierwszej instancji lub na podstawie art. 3701 w związku z art. 373 k.p.c. przez sąd drugiej instancji nie może być mowy o merytorycznym rozpoznaniu sprawy, a zatem – zdaniem skarżących – uznać należy, że stosowanie wymienionych przepisów „w sposób oczywisty stoi w sprzeczności z art. 45 ust. 1 Konstytucji”, pozbawiając stronę zagwarantowanego jej przez Konstytucję prawa do sądu.
1.4. Sprzeczność art. 3701 k.p.c. z art. 45 Konstytucji skutkuje także według skarżących naruszeniem art. 78 i art. 176 ust. 1 Konstytucji. Zakwestionowany przepis godzi w konstytucyjną zasadę dwuinstancyjności postępowania oraz w prawo do zaskarżenia orzeczeń sądów pierwszej instancji, albowiem w sytuacji odrzucenia apelacji z powodu braków formalnych strona wnosząca środek odwoławczy traci możliwość merytorycznego rozpoznania sprawy przez sąd drugiej instancji.
Zbytni rygoryzm regulacji zawartej w art. 3701 k.p.c. prowadzi do kuriozalnej – w opinii skarżących – sytuacji, w której (co potwierdza praktyka) strony coraz częściej zlecają przygotowanie apelacji profesjonalnym pełnomocnikom, po czym składają ją w imieniu własnym, dla uniknięcia ryzyka odrzucenia tego pisma procesowego przez sąd.
1.5. Niezależnie od sformułowanych zarzutów i przytoczonych na ich poparcie argumentów, skarżący wyrazili wątpliwość co do samego stosowania przez sądy drugiej instancji art. 3701 k.p.c., z którego literalnego brzmienia wynika – ich zdaniem – jednoznacznie, że do odrzucania apelacji sporządzonej przez profesjonalnego pełnomocnika, bez uprzedniego wzywania do uzupełniania jej braków, uprawniony jest wyłącznie sąd pierwszej instancji.
2. Pismem z 7 grudnia 2006 r. stanowisko w sprawie przedstawił Prokurator Generalny, stwierdzając, że art. 3701 k.p.c. zarówno w zakresie, w jakim dopuszcza możliwość odrzucania przez sąd pierwszej instancji apelacji sporządzonej przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego, niespełniajacej wymagań określonych w art. 368 § 1 pkt 1-3 i 5 k.p.c., bez uprzedniego wezwania przez sąd do usunięcia tych braków, jak i w zakresie, w jakim dopuszcza możliwość odrzucania przez sąd drugiej instancji apelacji sporządzonej przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego, niespełniającej wymagań określonych w art. 368 § 1 pkt 1-3 i 5 k.p.c., jeżeli uległa ona odrzuceniu przez sąd pierwszej instancji, a sąd drugiej instancji dostrzeże braki do których uzupełnienia strona nie była wezwana, bez uprzedniego wezwania przez sąd drugiej instancji do uzupełnienia tych braków na podstawie art. 373 k.p.c., jest zgodny z art. 32 ust. 1, art. 45 ust. 1 oraz art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 Konstytucji.
2.1. Na wstępie Prokurator Generalny zastrzegł, że pominie w rozważaniach te przedstawione w skardze konstytucyjnej argumenty, które – w jego ocenie – sprowadzają się do oceny stosowania prawa, a w szczególności wykładni przepisów kodeksu postępowania cywilnego przez sądy orzekające w sprawie leżącej u podstaw skargi. Powołując się na dotychczasowe orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego przypomniał, że kontrola ustaleń sądów nie należy do kompetencji tego organu.
2.2. Zgodnie z art. 176 ust. 2 Konstytucji ustrój i właściwość sądów oraz postępowanie przed sądami określają ustawy. Tym samym ustrojodawca pozostawił ustawodawcy zwykłemu znaczny zakres swobody w kształtowaniu poszczególnych instytucji postępowania sądowego. Dopełnieniem tej zasady jest norma zawarta w zdaniu drugim art. 78 Konstytucji, wskazującym ustawodawcę jako organ właściwy do określenia również trybu zaskarżania orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji. Korzystając z możliwości pozostawionej przez Konstytucję, ustawodawca zwykły unormował m.in. postępowanie odwoławcze w ramach procedury cywilnej, w tym instytucję apelacji, a także zakwestionowany w niniejszym postępowaniu przepis.
Art. 3701 k.p.c., który zwalnia sąd od wzywania do usunięcia braków apelacji sporządzonej przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego przed jej odrzuceniem, ustanawia wyjątek od art. 370 k.p.c. Z mocy odesłania sformułowanego w art. 397 § 2 k.p.c. przepis ten stosuje się odpowiednio do postępowania zażaleniowego.
Odwołując się do poglądów prezentowanych w doktrynie, Prokurator Generalny wskazał, że dodany w następstwie nowelizacji art. 3701 k.p.c. ma w założeniu motywować profesjonalnych pełnomocników procesowych do tego, aby wypełniali swoje funkcje w zakresie sporządzania apelacji z należytą starannością. Przepis ten ma służyć również racjonalizacji postępowania cywilnego, a w szczególności przeciwdziałać jego przewlekłości.
2.3. Prokurator Generalny zgodził się z poglądem, że prawo strony do rozpatrzenia sprawy przed sądem drugiej instancji może być naruszone nie tylko bezpośrednio – poprzez wyłączenie możliwości wniesienia apelacji, ale i pośrednio – poprzez ustanowienie takich formalnych warunków wniesienia tego środka odwoławczego, które czynność tę nadmiernie by utrudniały. Jednakże ocena wymogów postępowania odwoławczego określonych w art. 368 k.p.c. daje – zdaniem Prokuratora Generalnego – podstawę do stwierdzenia, że w ich konstrukcji trudno dopatrzyć się elementów, które nadmiernie utrudniałyby prezentację i obronę interesów strony reprezentowanej przez pełnomocnika. Tym samym przepis zakwestionowany w skardze konstytucyjnej jest zgodny z art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 Konstytucji.
2.4. Przystępując do oceny art. 3701 k.p.c. w kontekście prawa do sądu, Prokurator Generalny przytoczył dotychczasowe ustalenia Trybunału Konstytucyjnego dotyczące treści tego prawa oraz dopuszczalnych w świetle art. 31 ust. 3 Konstytucji ram jego ograniczania w demokratycznym państwie (zob. wyroki Trybunału Konstytucyjnego z: 9 czerwca 1998, sygn. K 28/97, OTK ZU nr 4/1998, poz. 50; 10 lipca 2000 r., sygn. SK 12/99, OTK ZU nr 5/2000, poz. 143; 11 czerwca 2002 r., sygn. SK 5/02, OTK ZU nr 4/A/2002, poz. 41; 6 grudnia 2004 r., sygn. SK 29/04, OTK ZU nr 11/A/2004, poz. 114 oraz 12 stycznia 1999 r., sygn. P. 2/98, OTK ZU nr 1/1999, poz. 2). Ponadto odwołał się również do poglądów Sądu Najwyższego, zgodnie z orzecznictwem którego, jeżeli strona korzysta nieprawidłowo z przysługującego jej prawa do zaskarżenia orzeczenia sądowego i w związku z tym spotka się z zasadnym odrzuceniem wniesionego przez nią środka, to nie może skutecznie odwoływać się do art. 45 ust. 1 Konstytucji, jak też do art. 6 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności dla wykazania, że została pozbawiona możliwości sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy przez wyższą instancję sądową. Prawo do sądu powinno być bowiem, w odniesieniu do procedur, wykonywane w sposób liczący się z obowiązującym porządkiem ustawowym (zob. postanowienia Sądu Najwyższego z: 10 września 1998 r., sygn. akt III CZ 114/98, OSNC nr 2/1999, poz. 42 oraz 29 lipca 1999 r., sygn. akt I CZ 87/99, niepubl.).
Prokurator Generalny podkreślił, że na ustawodawcy zwykłym ciąży obowiązek takiego ukształtowania przepisów proceduralnych, by zapewniały one realizację zasady ekonomii procesowej i niezbędnej szybkości postępowania, co z kolei pozwala na rozpatrzenie sprawy – zgodnie z art. 45 Konstytucji – bez nieuzasadnionej zwłoki. Prawidłowe uregulowanie procedury sądowej wydaje się nadto istotne również dla porządku publicznego, o którym mowa w art. 31 ust. 3 Konstytucji.
Odwołując się do dorobku orzeczniczego Trybunału Konstytucyjnego (zob. wyroki z: 8 maja 2006 r., sygn. SK 32/05, OTK ZU nr 5/A/2006, poz. 54; 7 marca 2006 r., sygn. SK 11/05, OTK ZU nr 3/A/2006, poz. 27 oraz 12 września 2006 r., sygn. SK 21/05, OTK ZU nr 8/A/2006, poz. 103), Prokurator Generalny stwierdził, że za przyjęciem surowszego rygoru (dla przyspieszenia postępowania) w odniesieniu do pism procesowych zawierających braki formalne (w tym fiskalne), wnoszonych przez adwokatów i radców prawnych przemawia założenie, że podmiotom tym – jako profesjonalistom – znany jest zakres i wysokość opłat stałych. Korzystanie przez stronę postępowania z fachowej pomocy prawnej powinno wykluczyć możliwość popełnienia jakichkolwiek błędów formalnych prowadzących do odrzucenia pisma procesowego (zob. wyrok z 12 marca 2002 r., sygn. P 9/01, OTK ZU nr 2/A/2002, poz. 14).
Konstatując ten fragment rozważań, Prokurator Generalny stwierdził, że od pełnomocnika strony, który posiada nie tylko wyższe wykształcenie prawnicze, ale również odpowiednie kwalifikacje zawodowe, potwierdzone przynależnością do określonej korporacji, można oczekiwać prawidłowego sporządzenia pisma procesowego (w tym apelacji), złożonego do sądu z zachowaniem niezbyt – w ocenie Prokuratora Generalnego – skomplikowanych wymogów określonych w art. 368 § 1 k.p.c. Tym samym zakwestionowany przepis jest zgodny z art. 45 ust. 1 Konstytucji.
2.5. Odnosząc się do zarzutu naruszenia przez art. 3701 k.p.c. konstytucyjnej zasady równości, Prokurator Generalny przypomniał, że odwołanie się w skardze konstytucyjnej do naruszenia przez określoną regulację zasady równości musi być poprzedzone wskazaniem, w zakresie jakiego konstytucyjnie chronionego prawa lub wolności przysługującego skarżącemu równość ta powinna być zachowana. W tych okolicznościach, wyniki dokonanego wyżej ustalenia, że zakwestionowany przepis k.p.c. nie narusza art. 45 ust. 1 oraz art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 Konstytucji, determinują ocenę art. 3701 k.p.c. z punktu widzenia zgodności z art. 32 ust. 1 Konstytucji.
Prokurator Generalny wskazał nadto, że Trybunał Konstytucyjny uznaje w swym orzecznictwie za konstytucyjnie dopuszczalne różnicowanie sytuacji prawnej podmiotów na podstawie – uznanego za relewantne – kryterium korzystania przez stronę postępowania z fachowej pomocy prawnej (zob. powołany wyżej wyrok o sygn. P 9/01).
W tych okolicznościach Prokurator Generalny stwierdził, że art. 3701 k.p.c. w zakresie określonym w skardze konstytucyjnej jest zgodny z art. 32 ust. 1 Konstytucji.
3. W odpowiedzi na prośbę Trybunału Konstytucyjnego, pismem z 22 marca 2007 r., Minister Sprawiedliwości przedstawił informację dotyczącą praktyki stosowania art. 373 k.p.c. przez sądy drugiej instancji.
Wskazał, że z materiału przedstawionego przez prezesów wszystkich sądów apelacyjnych wynika, iż generalnie wykładnia i stosowanie art. 373 k.p.c. są jednolite i nie budzą w praktyce orzeczniczej wątpliwości. Sądy drugiej instancji odrzucają bez wzywania do usunięcia braków również te apelacje, które podlegają odrzuceniu (a ściślej: powinny były zostać odrzucone) przez sąd pierwszej instancji na podstawie art. 3701 k.p.c. W ocenie sądów brak jest zatem podstaw do przyjęcia, że błędy sądów pierwszej instancji (które – mimo istnienia ku temu przesłanek – nie zastosowały art. 3701 k.p.c.) prowadzą do polepszenia sytuacji procesowej stron, których profesjonalni pełnomocnicy nie sporządzili poprawnych pod względem formalnym apelacji.
Prezesi Sądów Apelacyjnych w Krakowie i Gdańsku podkreślili, że wypracowana praktyka orzecznicza polegająca na stosowaniu art. 373 k.p.c. jako podstawy odrzucania apelacji sporządzanych przez adwokatów, radców prawnych lub rzeczników patentowych, znajduje oparcie także w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego (zob. powołany wyżej wyrok o sygn. SK 32/05).
Dodatkowo Prezes Sądu Apelacyjnego w Lublinie powołał się na stanowisko Sądu Najwyższego, wyrażone w orzeczeniu z 27 października 2005 r. (sygn. akt III CZ 78/05, Biuletyn Sądu Najwyższego 2006, nr 2, poz. 9), w którym odrzucanie apelacji przez sąd odwoławczy na podstawie art. 3701 k.p.c. uznano za zasadne.
Minister Sprawiedliwości zakończył informację zastrzeżeniem, że nie można wykluczyć sytuacji, gdy sędziowie, realizując zasadę niezawisłości określoną w art. 178 Konstytucji, w jednostkowych sprawach dokonywać będą (bądź już dokonali) odmiennej niż wyżej przedstawiona interpretacji art. 373 k.p.c.
4. W imieniu Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej Marszałek Sejmu wniósł w pisemnym stanowisku z 20 lipca 2007 r. o stwierdzenie, że art. 3701 k.p.c. jest zgodny z art. 32 ust. 1, art. 45 ust. 1 oraz art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 Konstytucji.
4.1. Na wstępie Marszałek Sejmu zauważył, że wskazany w skardze wzorzec kontroli ma charakter ustrojowy. Dopełnieniem zasady dwuinstancyjności, wyrażonej w art. 176 ust. 1 Konstytucji, jest art. 78, który wymienia ustawodawcę jako organ właściwy do określenia trybu zaskarżania orzeczeń i decyzji wydawanych w pierwszej instancji.
4.2. Przystępując do oceny zakwestionowanego przepisu, odwoławszy się do ustaleń Trybunału Konstytucyjnego, dokonanych w sprawie o sygn. SK 62/03, Marszałek Sejmu stwierdził, że nałożonego na profesjonalnego pełnomocnika obowiązku dochowania określonych wymogów formalnych apelacji, pod rygorem jej odrzucenia bez dodatkowego wzywania do uzupełnienia braków, nie można uznać za nadmierne utrudnienie w korzystaniu z tego środka odwoławczego.
Marszałek Sejmu wskazał ponadto, że w myśl art. 394 § 1 k.p.c. na postanowienie sądu pierwszej instancji kończące postępowanie w sprawie (a takim jest postanowienie o odrzuceniu apelacji) przysługuje zażalenie, o ile – jak wskazuje art. 3941 § 2 k.p.c. – w danej sprawie przysługuje skarga kasacyjna. Surowszy rygor wobec braków pism procesowych wnoszonych przez podmioty profesjonalne w ocenie Marszałka Sejmu jest zaś – w świetle wyroku Trybunału Konstytucyjnego o sygn. SK 32/05 – usprawiedliwiony.
Ponadto, zgodnie z ustalonym orzecznictwem Trybunału Konstytucyjnego, na ustawodawcy spoczywa obowiązek takiego ukształtowania procedury sądowej, aby zapewniała ona realizację wymogu ekonomii procesowej i niezbędnej szybkości postępowania. Ratio legis rozwiązania ujętego w zaskarżonym art. 3701 k.p.c. odnosi się właśnie do realizacji postulatu racjonalizacji i ekonomii procedury, w celu ochrony interesów strony biorącej udział w procesie. Zdaniem Sejmu obligatoryjne odrzucenie apelacji dotkniętej nieusuwalnymi brakami formalnymi, bez wzywania do ich uzupełnienia, ma na celu zwiększenie profesjonalizmu w sporządzaniu środków zaskarżenia przez fachowych pełnomocników procesowych, czyli osób, które posiadają kwalifikacje i wiedzę prawniczą, pozwalające na sprostanie wymaganiom określonym w art. 368 § 1 pkt 1-3 i 5 k.p.c. Sporządzenie poprawnej pod względem formalnym apelacji odpowiada definicji profesjonalizmu i jest zbieżne z interesem strony, w imieniu której ten środek odwoławczy jest wnoszony.
Aby wyeliminować przypadki zachowań nieprofesjonalnych, ustawodawca postanowił zastosować pewne sankcje, które mają wpłynąć na postawę zawodowych pełnomocników. Wymienić należy wśród nich po pierwsze – w obrębie skutków procesowych – obligatoryjne odrzucenie apelacji, a po drugie, obligatoryjne zawiadomienie o odrzuceniu apelacji właściwego organu samorządu zawodowego, do którego należy dany pełnomocnik (okręgowej izby radców prawnych, okręgowej rady adwokackiej lub Krajowej Rady Rzeczników Patentowych), co skutkuje wszczęciem postępowania dyscyplinarnego. Marszałek Sejmu przypomniał nadto, że na profesjonalnych pełnomocnikach ciąży obowiązek ubezpieczania się od odpowiedzialności cywilnej za szkody wyrządzone w następstwie działania lub zaniechania przy wykonywaniu czynności wchodzących w zakres ich działalności zawodowej. Rozwiązanie to zapewnia stronie, która poniosła szkodę na skutek odrzucenia apelacji dotkniętej nieusuwalnymi brakami formalnymi, możliwość zwrócenia się z roszczeniem o wypłatę odszkodowania bezpośrednio do zakładu ubezpieczeń.
Co więcej, Marszałek Sejmu wskazał, że zakwestionowany przepis ma również na celu wzmocnienie ochrony interesów osoby biorącej udział w procesie jako strona przeciwna wobec wnoszącej apelację, albowiem służy zagwarantowaniu prawa do rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki poprzez zapobieganie przewlekłości postępowania. Zdarzają się bowiem takie sytuacje, że nieprawidłowe środki odwoławcze składane są po to, aby opóźnić realizację obowiązku orzeczonego w zaskarżonym wyroku.
4.3. Marszałek Sejmu nie zgodził się także ze stwierdzeniem skarżących, że nakładanie na stronę reprezentowaną przez pełnomocnika, w wypadku gdy taka reprezentacja jest dobrowolna, dodatkowych obowiązków lub odbieranie uprawnień (w tym prawa do uzupełnienia albo wyjaśnienia apelacji) godzi w konstytucyjną zasadę równości.
Strona działająca w procesie samodzielnie nie posiada tej samej cechy relewantnej co strona działająca przy pomocy pełnomocnika, nie sposób zatem ich sytuacji analizować z punktu widzenia art. 32 Konstytucji. Profesjonalni pełnomocnicy stron (adwokaci, radcy prawni i rzecznicy patentowi) mają obowiązek znać wymogi pism procesowych. Biorąc pod uwagę ich przygotowanie zawodowe (nie tylko wyższe wykształcenie prawnicze, ale również odpowiednie kwalifikacje potwierdzone przynależnością do określonej korporacji) nie można dostrzec cechy relewantnej pozwalającej porównywać ich z nieprofesjonalnymi uczestnikami postępowania.
W konkluzji Marszałek Sejmu stwierdził, że art. 3701 kodeksu postępowania cywilnego jest zgodny z art. 32 ust. 1 Konstytucji.
II
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
1. Abstrahując od wątpliwości dotyczących dopuszczalnych w tym postępowaniu granic zaskarżenia art. 3701 k.p.c. (zwłaszcza gdy chodzi o zakres, w jakim wyznacza on sposób działania sądów pierwszej instancji, oraz sposób, w jaki jest stosowany przez sądy drugiej instancji) należy zauważyć, że na temat zakwestionowanego w skardze konstytucyjnej przepisu wypowiedział się już Trybunał Konstytucyjny we wcześniej rozstrzygniętej sprawie. W wyroku z 20 maja 2008 r. (sygn. P 18/07, OTK ZU nr 4/A/2008, poz. 61) Trybunał orzekł, że: „Art. 3701 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.) jest niezgodny z art. 45 ust. 1 oraz art. 78 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej”.
Sentencja wskazanego wyżej wyroku została ogłoszona 5 czerwca 2008 r. w Dzienniku Ustaw Nr 96, pod poz. 619. Z tą chwilą – ponieważ TK nie odroczył na podstawie art. 190 ust. 3 Konstytucji terminu utraty mocy obowiązującej przepisu – art. 3701 k.p.c. został wyeliminowany z systemu prawnego, pociągając za sobą również skutki określone w art. 190 ust. 4 Konstytucji.
2. Trybunał Konstytucyjny zwraca uwagę, że w wyniku wyroku wydanego w sprawie o sygn. P 18/07 uchylony został cały art. 370¹ k.p.c., który został w niniejszej sprawie zakwestionowany przez skarżących jedynie zakresowo.
Wyrok w sprawie o sygn. P 18/07 zapadł po rozpoznaniu pytania prawnego Sądu Okręgowego w Poznaniu, w którym zarzucono niezgodność art. 3701 k.p.c. z konstytucyjnym prawem do sądu, prawem do zaskarżania orzeczeń wydanych w pierwszej instancji oraz zasadą równości. Warto zauważyć, że przepisy Konstytucji, stanowiące podstawę kontroli art. 3701 k.p.c., były tożsame z przytoczonymi w rozpatrywanej tu skardze konstytucyjnej (pominąwszy ujęcie art. 78 w związku z art. 176 ust. 1, co jednak pozostało bez istotnego wpływu na treść normatywną wywodzoną przez skarżących z pierwszego z wymienionych przepisów). W konsekwencji powszechnie obowiązujące i ostateczne rozstrzygnięcie Trybunału z 20 maja 2008 r. podjęte zostało po uprzednim rozważeniu problemu konstytucyjnego, koherentnego z podniesionym w skardze, stanowiącej podstawę niniejszego postępowania.
Rozbieżność dotyczy jedynie uzasadnienia zarzutu naruszenia art. 32 ust. 1 Konstytucji: występujący z pytaniem prawnym sąd kwestionował bowiem katalog pełnomocników, których błędy formalne prowadzić miały do odrzucenia apelacji, zaś skarżący w niniejszej sprawie – zróżnicowanie pozycji procesowej osób korzystających z pomocy prawnej w porównaniu do działających samodzielnie. Pozostaje to jednak całkowicie bez znaczenia i tylko dla porządku dodać można, że w toku rozpatrywania sprawy wszczętej przez wspomniany sąd Trybunał uznał, iż ocena zgodności art. 370¹ k.p.c. z wyrażoną w art. 32 ust. 1 Konstytucji zasadą równości jest zbędna (co skutkowało umorzeniem postępowania w tym zakresie), albowiem w sytuacji, gdy wystąpi niezgodność badanego przepisu z jednym ze wskazanych jako wzorce kontroli przepisów Konstytucji, można zaniechać dalszej jego oceny merytorycznej.
Ponieważ przed wydaniem wyroku w niniejszej sprawie zakwestionowany przez skarżących przepis utracił moc obowiązującą, w następstwie czego doszło do tzw. całkowitej derogacji art. 370¹ k.p.c., norma, która była z niego wywodzona, nie może być już w żadnym zakresie (temporalnym, podmiotowym czy przedmiotowym) stosowana. Tym samym nie istnieje „przedmiot”, który mógłby zostać poddany weryfikacji Trybunału Konstytucyjnego, co uzasadnia umorzenie postępowania ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.
3. Jak już powiedziano, konsekwencją stwierdzenia niekonstytucyjności art. 3701 k.p.c. była utrata mocy obowiązującej tego przepisu. Derogacja odnosiła się w tym wypadku do regulacji stanowiącej element szczególnego trybu rozpoznawania apelacji sporządzonych przez profesjonalnych pełnomocników.
Wynikająca z zakwestionowanego przepisu dyrektywa odrzucania apelacji bez wzywania do uzupełnienia stwierdzonych w niej braków stanowiła odstępstwo (wyjątek) od zasady wyrażonej w art. 130 oraz art. 373 k.p.c. Derogowanie normy szczególnej, wyrażonej w art. 3701 k.p.c., spowodowało zatem powrót do uregulowania o charakterze ogólnym. Innymi słowy, jeżeli w stanie prawnym ukształtowanym orzeczeniem Trybunału w sprawie o sygn. P 18/07 sąd pierwszej lub drugiej instancji dostrzeże, że apelacja nie spełnia wymagań określonych w art. 368 § 1 pkt 1-3 i 5 k.p.c., od których zależy nadanie biegu temu pismu procesowemu, to zobowiązany będzie (na podstawie art. 130 § 1 albo art. 373 k.p.c.) wezwać stronę do usunięcia braków także wtedy, gdy apelację sporządził adwokat, radca prawny lub rzecznik patentowy.
Na marginesie należy zauważyć, że w świetle poglądów wyrażanych w teorii i praktyce (tak np. uchwała SN z 22 lutego 2006 r., sygn. akt III CZP 6/2006, OSNC nr 1/2007, poz. 5 oraz M. Wyrwiński, Komentarz do art. 370(1) kodeksu postępowania cywilnego (Dz. U. z 1964 r. Nr 43, poz. 296), [w:] M. Wyrwiński, Komentarz do ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2004 r. Nr 172, poz. 1804), Lex/el. 2005) zakwestionowany w pytaniu prawnym przepis odpowiednio odnosi się również do zażaleń, co wprawdzie nie mieściło się w zakresie kontroli ani w sprawie o sygn. P 18/07, ani niniejszej, ale będzie musiało zostać uwzględnione przez wszystkich uczestników obrotu prawnego przy ustalaniu skutków prawnych wyroku Trybunału dotyczącego art. 3701 k.p.c.
Ze względu na powyższe Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.
POSTANOWIENIE
z dnia 16 lipca 2008 r.
Sygn. akt SK 81/06
Trybunał Konstytucyjny w składzie:
Marek Kotlinowski – przewodniczący
Maria Gintowt-Jankowicz
Wojciech Hermeliński
Teresa Liszcz
Mirosław Wyrzykowski – sprawozdawca,
po rozpoznaniu, na posiedzeniu niejawnym w dniu 16 lipca 2008 r., skargi konstytucyjnej WHB MARKTFRUCHT Landwirtschafserzeugnisse und Dienstleistungen GmbH i Gennosenschaft WACHOWER LANDWIRTE (GWL) e.G. o zbadanie zgodności:
art. 3701 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.):
1) w zakresie, w jakim dopuszcza możliwość odrzucania przez sąd pierwszej instancji apelacji sporządzonej przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego, niespełniajacej wymagań określonych w art. 368 § 1 pkt 1-3 i pkt 5 cytowanej ustawy, bez uprzedniego wezwania przez sąd do usunięcia tych braków, z art. 32 ust. 1, art. 45 ust. 1 oraz art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 Konstytucji,
2) w zakresie, w jakim dopuszcza możliwość odrzucenia przez sąd drugiej instancji apelacji sporządzonej przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego, niespełniającej wymagań określonych w art. 368 § 1 pkt 1-3 i pkt 5 cytowanej ustawy, jeżeli uległa ona odrzuceniu przez sąd pierwszej instancji, a sąd drugiej instancji dostrzeże braki, do których uzupełnienia strona nie była wezwana, bez uprzedniego wezwania przez sąd drugiej instancji do uzupełnienia tych braków na podstawie art. 373 ww. ustawy, z art. 32 ust. 1, art. 45 ust. 1 oraz art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 Konstytucji,
p o s t a n a w i a:
na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, z 2000 r. Nr 48, poz. 552 i Nr 53, poz. 638, z 2001 r. Nr 98, poz. 1070 oraz z 2005 r. Nr 169, poz. 1417) umorzyć postępowanie w sprawie ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.
UZASADNIENIE
I
1. Pismem z 16 czerwca 2006 r. WHB MARKTFRUCHT Landwirtschafserzeugnisse und Dienstleistungen GmbH i Gennosenschaft WACHOWER LANDWIRTE (GWL) e.G. (dalej: skarżący) wystąpili ze skargą konstytucyjną, wnosząc o stwierdzenie, że art. 3701 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: kodeks postępowania cywilnego albo k.p.c.) jest niezgodny z art. 32 ust. 1 oraz art. 45 ust. 1 oraz art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 Konstytucji w dwóch zakresach, tj.:
1) w zakresie, w jakim dopuszcza możliwość odrzucania przez sąd pierwszej instancji apelacji sporządzonej przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego, niespełniajacej wymagań określonych w art. 368 § 1 pkt 1-3 i 5 k.p.c., bez uprzedniego wezwania przez sąd do usunięcia tych braków, oraz
2) w zakresie, w jakim dopuszcza możliwość odrzucania przez sąd drugiej instancji apelacji sporządzonej przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego, niespełniającej wymagań określonych w art. 368 § 1 pkt 1-3 i 5 k.p.c., jeżeli uległa ona odrzuceniu przez sąd pierwszej instancji, a sąd drugiej instancji dostrzeże braki, do których uzupełnienia strona nie była wezwana, bez uprzedniego wezwania przez sąd drugiej instancji do uzupełnienia tych braków na podstawie art. 373 k.p.c.
1.1. Skarga powstała na gruncie następującego stanu faktycznego:
Wyrokiem z 17 listopada 2005 r. (sygn. akt XII C 2892/2004) Sądu Okręgowego w Poznaniu, Wydziału XII Cywilnego oddalone zostało powództwo skarżących, którzy następnie apelacją z 4 stycznia 2006 r. (mylnie datowaną na 4 stycznia 2005 r.) zaskarżyli ów wyrok, wnosząc o jego uchylenie i zasądzenie zgodnie z żądaniem pozwu. Sąd Okręgowy w Poznaniu 16 stycznia 2006 r. wezwał skarżących do uzupełnienia opłaty sądowej od apelacji, po czym – po jej uiszczeniu – przekazał akta sprawy Sądowi Apelacyjnemu w Poznaniu.
Postanowieniem z 15 marca 2006 r. (sygn. akt I ACa 175/06) Sąd Apelacyjny w Poznaniu odrzucił apelację na podstawie art. 373 w związku z art. 3701 k.p.c., stwierdziwszy, że apelacja skarżących, sporządzona przez pełnomocnika, dotknięta jest brakiem formalnym, gdyż nie zawiera jednego z koniecznych elementów, w postaci wskazania czy wyrok sądu pierwszej instancji zaskarżony jest w całości, czy w części.
Na postanowienie Sądu Apelacyjnego Poznaniu nie przysługiwał żaden środek odwoławczy, albowiem podana przez skarżących w apelacji wartość przedmiotu zaskarżenia wynosiła 30 882,75 zł. Zgodnie zaś z dyspozycją art. 3941 k.p.c. zażalenie na postanowienie sądu drugiej instancji, kończące postępowanie w sprawie, dopuszczalne jest jedynie w sprawach, w których przysługuje skarga kasacyjna, czyli w wypadku spraw o prawa majątkowe, gdy wartość przedmiotu zaskarżenia nie jest niższa niż pięćdziesiąt tysięcy złotych.
1.2. We wstępie uzasadnienia skargi skarżący przedstawili zasady dotyczące wnoszenia apelacji w postępowaniu cywilnym, obowiązujące do dnia wejścia w życie zakwestionowanego art. 3701 k.p.c., zgodnie z którym: „Apelację sporządzoną przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego, niespełniającą wymagań określonych w art. 368 § 1 pkt 1-3 i 5, sąd pierwszej instancji odrzuca bez wzywania do usunięcia tych braków, zawiadamiając o tym właściwy organ samorządu zawodowego, do którego należy pełnomocnik”.
W świetle cytowanego przepisu zachodzi wyraźny dysonans pomiędzy pozycją procesową stron reprezentowanych i niereprezentowanych przez profesjonalnych pełnomocników. Wynikający z art. 3701 k.p.c. brak równouprawnienia stron w procesie pozostaje – w opinii skarżących – w rażącej sprzeczności z konstytucyjną zasadą równości wobec prawa (art. 32 ust. 1 Konstytucji). Odrzucenie apelacji z przyczyn formalnych i – co za tym idzie – zamknięcie drogi sądowej do merytorycznego rozpoznania sprawy stanowi swoistą sankcję dotykającą w istocie nie pełnomocnika procesowego, a stronę, na którą de facto ustawodawca przerzucił całe ryzyko procesowe, i której to strony (a nie jej pełnomocnika) interesów dotyczy bezpośrednio rozstrzygnięcie sądu.
1.3. Zakwestionowany przepis narusza w ocenie skarżących również wyrażone w art. 45 ust. 1 Konstytucji prawo do sądu. Odwołując się do orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego skarżący podkreślili, że wspomniane prawo nie może ograniczać się jedynie do formalnego zapewnienia stronie przez ustawodawcę możliwości wystąpienia do sądu, ale powinno również oznaczać możliwość merytorycznego rozpoznania sprawy przez niezawisły sąd, prawo do przedstawienia sadowi swej argumentacji oraz tzw. prawo do wysłuchania.
W wypadku odrzucania apelacji na podstawie art. 3701 k.p.c. przez sąd pierwszej instancji lub na podstawie art. 3701 w związku z art. 373 k.p.c. przez sąd drugiej instancji nie może być mowy o merytorycznym rozpoznaniu sprawy, a zatem – zdaniem skarżących – uznać należy, że stosowanie wymienionych przepisów „w sposób oczywisty stoi w sprzeczności z art. 45 ust. 1 Konstytucji”, pozbawiając stronę zagwarantowanego jej przez Konstytucję prawa do sądu.
1.4. Sprzeczność art. 3701 k.p.c. z art. 45 Konstytucji skutkuje także według skarżących naruszeniem art. 78 i art. 176 ust. 1 Konstytucji. Zakwestionowany przepis godzi w konstytucyjną zasadę dwuinstancyjności postępowania oraz w prawo do zaskarżenia orzeczeń sądów pierwszej instancji, albowiem w sytuacji odrzucenia apelacji z powodu braków formalnych strona wnosząca środek odwoławczy traci możliwość merytorycznego rozpoznania sprawy przez sąd drugiej instancji.
Zbytni rygoryzm regulacji zawartej w art. 3701 k.p.c. prowadzi do kuriozalnej – w opinii skarżących – sytuacji, w której (co potwierdza praktyka) strony coraz częściej zlecają przygotowanie apelacji profesjonalnym pełnomocnikom, po czym składają ją w imieniu własnym, dla uniknięcia ryzyka odrzucenia tego pisma procesowego przez sąd.
1.5. Niezależnie od sformułowanych zarzutów i przytoczonych na ich poparcie argumentów, skarżący wyrazili wątpliwość co do samego stosowania przez sądy drugiej instancji art. 3701 k.p.c., z którego literalnego brzmienia wynika – ich zdaniem – jednoznacznie, że do odrzucania apelacji sporządzonej przez profesjonalnego pełnomocnika, bez uprzedniego wzywania do uzupełniania jej braków, uprawniony jest wyłącznie sąd pierwszej instancji.
2. Pismem z 7 grudnia 2006 r. stanowisko w sprawie przedstawił Prokurator Generalny, stwierdzając, że art. 3701 k.p.c. zarówno w zakresie, w jakim dopuszcza możliwość odrzucania przez sąd pierwszej instancji apelacji sporządzonej przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego, niespełniajacej wymagań określonych w art. 368 § 1 pkt 1-3 i 5 k.p.c., bez uprzedniego wezwania przez sąd do usunięcia tych braków, jak i w zakresie, w jakim dopuszcza możliwość odrzucania przez sąd drugiej instancji apelacji sporządzonej przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego, niespełniającej wymagań określonych w art. 368 § 1 pkt 1-3 i 5 k.p.c., jeżeli uległa ona odrzuceniu przez sąd pierwszej instancji, a sąd drugiej instancji dostrzeże braki do których uzupełnienia strona nie była wezwana, bez uprzedniego wezwania przez sąd drugiej instancji do uzupełnienia tych braków na podstawie art. 373 k.p.c., jest zgodny z art. 32 ust. 1, art. 45 ust. 1 oraz art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 Konstytucji.
2.1. Na wstępie Prokurator Generalny zastrzegł, że pominie w rozważaniach te przedstawione w skardze konstytucyjnej argumenty, które – w jego ocenie – sprowadzają się do oceny stosowania prawa, a w szczególności wykładni przepisów kodeksu postępowania cywilnego przez sądy orzekające w sprawie leżącej u podstaw skargi. Powołując się na dotychczasowe orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego przypomniał, że kontrola ustaleń sądów nie należy do kompetencji tego organu.
2.2. Zgodnie z art. 176 ust. 2 Konstytucji ustrój i właściwość sądów oraz postępowanie przed sądami określają ustawy. Tym samym ustrojodawca pozostawił ustawodawcy zwykłemu znaczny zakres swobody w kształtowaniu poszczególnych instytucji postępowania sądowego. Dopełnieniem tej zasady jest norma zawarta w zdaniu drugim art. 78 Konstytucji, wskazującym ustawodawcę jako organ właściwy do określenia również trybu zaskarżania orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji. Korzystając z możliwości pozostawionej przez Konstytucję, ustawodawca zwykły unormował m.in. postępowanie odwoławcze w ramach procedury cywilnej, w tym instytucję apelacji, a także zakwestionowany w niniejszym postępowaniu przepis.
Art. 3701 k.p.c., który zwalnia sąd od wzywania do usunięcia braków apelacji sporządzonej przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego przed jej odrzuceniem, ustanawia wyjątek od art. 370 k.p.c. Z mocy odesłania sformułowanego w art. 397 § 2 k.p.c. przepis ten stosuje się odpowiednio do postępowania zażaleniowego.
Odwołując się do poglądów prezentowanych w doktrynie, Prokurator Generalny wskazał, że dodany w następstwie nowelizacji art. 3701 k.p.c. ma w założeniu motywować profesjonalnych pełnomocników procesowych do tego, aby wypełniali swoje funkcje w zakresie sporządzania apelacji z należytą starannością. Przepis ten ma służyć również racjonalizacji postępowania cywilnego, a w szczególności przeciwdziałać jego przewlekłości.
2.3. Prokurator Generalny zgodził się z poglądem, że prawo strony do rozpatrzenia sprawy przed sądem drugiej instancji może być naruszone nie tylko bezpośrednio – poprzez wyłączenie możliwości wniesienia apelacji, ale i pośrednio – poprzez ustanowienie takich formalnych warunków wniesienia tego środka odwoławczego, które czynność tę nadmiernie by utrudniały. Jednakże ocena wymogów postępowania odwoławczego określonych w art. 368 k.p.c. daje – zdaniem Prokuratora Generalnego – podstawę do stwierdzenia, że w ich konstrukcji trudno dopatrzyć się elementów, które nadmiernie utrudniałyby prezentację i obronę interesów strony reprezentowanej przez pełnomocnika. Tym samym przepis zakwestionowany w skardze konstytucyjnej jest zgodny z art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 Konstytucji.
2.4. Przystępując do oceny art. 3701 k.p.c. w kontekście prawa do sądu, Prokurator Generalny przytoczył dotychczasowe ustalenia Trybunału Konstytucyjnego dotyczące treści tego prawa oraz dopuszczalnych w świetle art. 31 ust. 3 Konstytucji ram jego ograniczania w demokratycznym państwie (zob. wyroki Trybunału Konstytucyjnego z: 9 czerwca 1998, sygn. K 28/97, OTK ZU nr 4/1998, poz. 50; 10 lipca 2000 r., sygn. SK 12/99, OTK ZU nr 5/2000, poz. 143; 11 czerwca 2002 r., sygn. SK 5/02, OTK ZU nr 4/A/2002, poz. 41; 6 grudnia 2004 r., sygn. SK 29/04, OTK ZU nr 11/A/2004, poz. 114 oraz 12 stycznia 1999 r., sygn. P. 2/98, OTK ZU nr 1/1999, poz. 2). Ponadto odwołał się również do poglądów Sądu Najwyższego, zgodnie z orzecznictwem którego, jeżeli strona korzysta nieprawidłowo z przysługującego jej prawa do zaskarżenia orzeczenia sądowego i w związku z tym spotka się z zasadnym odrzuceniem wniesionego przez nią środka, to nie może skutecznie odwoływać się do art. 45 ust. 1 Konstytucji, jak też do art. 6 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności dla wykazania, że została pozbawiona możliwości sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy przez wyższą instancję sądową. Prawo do sądu powinno być bowiem, w odniesieniu do procedur, wykonywane w sposób liczący się z obowiązującym porządkiem ustawowym (zob. postanowienia Sądu Najwyższego z: 10 września 1998 r., sygn. akt III CZ 114/98, OSNC nr 2/1999, poz. 42 oraz 29 lipca 1999 r., sygn. akt I CZ 87/99, niepubl.).
Prokurator Generalny podkreślił, że na ustawodawcy zwykłym ciąży obowiązek takiego ukształtowania przepisów proceduralnych, by zapewniały one realizację zasady ekonomii procesowej i niezbędnej szybkości postępowania, co z kolei pozwala na rozpatrzenie sprawy – zgodnie z art. 45 Konstytucji – bez nieuzasadnionej zwłoki. Prawidłowe uregulowanie procedury sądowej wydaje się nadto istotne również dla porządku publicznego, o którym mowa w art. 31 ust. 3 Konstytucji.
Odwołując się do dorobku orzeczniczego Trybunału Konstytucyjnego (zob. wyroki z: 8 maja 2006 r., sygn. SK 32/05, OTK ZU nr 5/A/2006, poz. 54; 7 marca 2006 r., sygn. SK 11/05, OTK ZU nr 3/A/2006, poz. 27 oraz 12 września 2006 r., sygn. SK 21/05, OTK ZU nr 8/A/2006, poz. 103), Prokurator Generalny stwierdził, że za przyjęciem surowszego rygoru (dla przyspieszenia postępowania) w odniesieniu do pism procesowych zawierających braki formalne (w tym fiskalne), wnoszonych przez adwokatów i radców prawnych przemawia założenie, że podmiotom tym – jako profesjonalistom – znany jest zakres i wysokość opłat stałych. Korzystanie przez stronę postępowania z fachowej pomocy prawnej powinno wykluczyć możliwość popełnienia jakichkolwiek błędów formalnych prowadzących do odrzucenia pisma procesowego (zob. wyrok z 12 marca 2002 r., sygn. P 9/01, OTK ZU nr 2/A/2002, poz. 14).
Konstatując ten fragment rozważań, Prokurator Generalny stwierdził, że od pełnomocnika strony, który posiada nie tylko wyższe wykształcenie prawnicze, ale również odpowiednie kwalifikacje zawodowe, potwierdzone przynależnością do określonej korporacji, można oczekiwać prawidłowego sporządzenia pisma procesowego (w tym apelacji), złożonego do sądu z zachowaniem niezbyt – w ocenie Prokuratora Generalnego – skomplikowanych wymogów określonych w art. 368 § 1 k.p.c. Tym samym zakwestionowany przepis jest zgodny z art. 45 ust. 1 Konstytucji.
2.5. Odnosząc się do zarzutu naruszenia przez art. 3701 k.p.c. konstytucyjnej zasady równości, Prokurator Generalny przypomniał, że odwołanie się w skardze konstytucyjnej do naruszenia przez określoną regulację zasady równości musi być poprzedzone wskazaniem, w zakresie jakiego konstytucyjnie chronionego prawa lub wolności przysługującego skarżącemu równość ta powinna być zachowana. W tych okolicznościach, wyniki dokonanego wyżej ustalenia, że zakwestionowany przepis k.p.c. nie narusza art. 45 ust. 1 oraz art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 Konstytucji, determinują ocenę art. 3701 k.p.c. z punktu widzenia zgodności z art. 32 ust. 1 Konstytucji.
Prokurator Generalny wskazał nadto, że Trybunał Konstytucyjny uznaje w swym orzecznictwie za konstytucyjnie dopuszczalne różnicowanie sytuacji prawnej podmiotów na podstawie – uznanego za relewantne – kryterium korzystania przez stronę postępowania z fachowej pomocy prawnej (zob. powołany wyżej wyrok o sygn. P 9/01).
W tych okolicznościach Prokurator Generalny stwierdził, że art. 3701 k.p.c. w zakresie określonym w skardze konstytucyjnej jest zgodny z art. 32 ust. 1 Konstytucji.
3. W odpowiedzi na prośbę Trybunału Konstytucyjnego, pismem z 22 marca 2007 r., Minister Sprawiedliwości przedstawił informację dotyczącą praktyki stosowania art. 373 k.p.c. przez sądy drugiej instancji.
Wskazał, że z materiału przedstawionego przez prezesów wszystkich sądów apelacyjnych wynika, iż generalnie wykładnia i stosowanie art. 373 k.p.c. są jednolite i nie budzą w praktyce orzeczniczej wątpliwości. Sądy drugiej instancji odrzucają bez wzywania do usunięcia braków również te apelacje, które podlegają odrzuceniu (a ściślej: powinny były zostać odrzucone) przez sąd pierwszej instancji na podstawie art. 3701 k.p.c. W ocenie sądów brak jest zatem podstaw do przyjęcia, że błędy sądów pierwszej instancji (które – mimo istnienia ku temu przesłanek – nie zastosowały art. 3701 k.p.c.) prowadzą do polepszenia sytuacji procesowej stron, których profesjonalni pełnomocnicy nie sporządzili poprawnych pod względem formalnym apelacji.
Prezesi Sądów Apelacyjnych w Krakowie i Gdańsku podkreślili, że wypracowana praktyka orzecznicza polegająca na stosowaniu art. 373 k.p.c. jako podstawy odrzucania apelacji sporządzanych przez adwokatów, radców prawnych lub rzeczników patentowych, znajduje oparcie także w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego (zob. powołany wyżej wyrok o sygn. SK 32/05).
Dodatkowo Prezes Sądu Apelacyjnego w Lublinie powołał się na stanowisko Sądu Najwyższego, wyrażone w orzeczeniu z 27 października 2005 r. (sygn. akt III CZ 78/05, Biuletyn Sądu Najwyższego 2006, nr 2, poz. 9), w którym odrzucanie apelacji przez sąd odwoławczy na podstawie art. 3701 k.p.c. uznano za zasadne.
Minister Sprawiedliwości zakończył informację zastrzeżeniem, że nie można wykluczyć sytuacji, gdy sędziowie, realizując zasadę niezawisłości określoną w art. 178 Konstytucji, w jednostkowych sprawach dokonywać będą (bądź już dokonali) odmiennej niż wyżej przedstawiona interpretacji art. 373 k.p.c.
4. W imieniu Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej Marszałek Sejmu wniósł w pisemnym stanowisku z 20 lipca 2007 r. o stwierdzenie, że art. 3701 k.p.c. jest zgodny z art. 32 ust. 1, art. 45 ust. 1 oraz art. 78 w związku z art. 176 ust. 1 Konstytucji.
4.1. Na wstępie Marszałek Sejmu zauważył, że wskazany w skardze wzorzec kontroli ma charakter ustrojowy. Dopełnieniem zasady dwuinstancyjności, wyrażonej w art. 176 ust. 1 Konstytucji, jest art. 78, który wymienia ustawodawcę jako organ właściwy do określenia trybu zaskarżania orzeczeń i decyzji wydawanych w pierwszej instancji.
4.2. Przystępując do oceny zakwestionowanego przepisu, odwoławszy się do ustaleń Trybunału Konstytucyjnego, dokonanych w sprawie o sygn. SK 62/03, Marszałek Sejmu stwierdził, że nałożonego na profesjonalnego pełnomocnika obowiązku dochowania określonych wymogów formalnych apelacji, pod rygorem jej odrzucenia bez dodatkowego wzywania do uzupełnienia braków, nie można uznać za nadmierne utrudnienie w korzystaniu z tego środka odwoławczego.
Marszałek Sejmu wskazał ponadto, że w myśl art. 394 § 1 k.p.c. na postanowienie sądu pierwszej instancji kończące postępowanie w sprawie (a takim jest postanowienie o odrzuceniu apelacji) przysługuje zażalenie, o ile – jak wskazuje art. 3941 § 2 k.p.c. – w danej sprawie przysługuje skarga kasacyjna. Surowszy rygor wobec braków pism procesowych wnoszonych przez podmioty profesjonalne w ocenie Marszałka Sejmu jest zaś – w świetle wyroku Trybunału Konstytucyjnego o sygn. SK 32/05 – usprawiedliwiony.
Ponadto, zgodnie z ustalonym orzecznictwem Trybunału Konstytucyjnego, na ustawodawcy spoczywa obowiązek takiego ukształtowania procedury sądowej, aby zapewniała ona realizację wymogu ekonomii procesowej i niezbędnej szybkości postępowania. Ratio legis rozwiązania ujętego w zaskarżonym art. 3701 k.p.c. odnosi się właśnie do realizacji postulatu racjonalizacji i ekonomii procedury, w celu ochrony interesów strony biorącej udział w procesie. Zdaniem Sejmu obligatoryjne odrzucenie apelacji dotkniętej nieusuwalnymi brakami formalnymi, bez wzywania do ich uzupełnienia, ma na celu zwiększenie profesjonalizmu w sporządzaniu środków zaskarżenia przez fachowych pełnomocników procesowych, czyli osób, które posiadają kwalifikacje i wiedzę prawniczą, pozwalające na sprostanie wymaganiom określonym w art. 368 § 1 pkt 1-3 i 5 k.p.c. Sporządzenie poprawnej pod względem formalnym apelacji odpowiada definicji profesjonalizmu i jest zbieżne z interesem strony, w imieniu której ten środek odwoławczy jest wnoszony.
Aby wyeliminować przypadki zachowań nieprofesjonalnych, ustawodawca postanowił zastosować pewne sankcje, które mają wpłynąć na postawę zawodowych pełnomocników. Wymienić należy wśród nich po pierwsze – w obrębie skutków procesowych – obligatoryjne odrzucenie apelacji, a po drugie, obligatoryjne zawiadomienie o odrzuceniu apelacji właściwego organu samorządu zawodowego, do którego należy dany pełnomocnik (okręgowej izby radców prawnych, okręgowej rady adwokackiej lub Krajowej Rady Rzeczników Patentowych), co skutkuje wszczęciem postępowania dyscyplinarnego. Marszałek Sejmu przypomniał nadto, że na profesjonalnych pełnomocnikach ciąży obowiązek ubezpieczania się od odpowiedzialności cywilnej za szkody wyrządzone w następstwie działania lub zaniechania przy wykonywaniu czynności wchodzących w zakres ich działalności zawodowej. Rozwiązanie to zapewnia stronie, która poniosła szkodę na skutek odrzucenia apelacji dotkniętej nieusuwalnymi brakami formalnymi, możliwość zwrócenia się z roszczeniem o wypłatę odszkodowania bezpośrednio do zakładu ubezpieczeń.
Co więcej, Marszałek Sejmu wskazał, że zakwestionowany przepis ma również na celu wzmocnienie ochrony interesów osoby biorącej udział w procesie jako strona przeciwna wobec wnoszącej apelację, albowiem służy zagwarantowaniu prawa do rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki poprzez zapobieganie przewlekłości postępowania. Zdarzają się bowiem takie sytuacje, że nieprawidłowe środki odwoławcze składane są po to, aby opóźnić realizację obowiązku orzeczonego w zaskarżonym wyroku.
4.3. Marszałek Sejmu nie zgodził się także ze stwierdzeniem skarżących, że nakładanie na stronę reprezentowaną przez pełnomocnika, w wypadku gdy taka reprezentacja jest dobrowolna, dodatkowych obowiązków lub odbieranie uprawnień (w tym prawa do uzupełnienia albo wyjaśnienia apelacji) godzi w konstytucyjną zasadę równości.
Strona działająca w procesie samodzielnie nie posiada tej samej cechy relewantnej co strona działająca przy pomocy pełnomocnika, nie sposób zatem ich sytuacji analizować z punktu widzenia art. 32 Konstytucji. Profesjonalni pełnomocnicy stron (adwokaci, radcy prawni i rzecznicy patentowi) mają obowiązek znać wymogi pism procesowych. Biorąc pod uwagę ich przygotowanie zawodowe (nie tylko wyższe wykształcenie prawnicze, ale również odpowiednie kwalifikacje potwierdzone przynależnością do określonej korporacji) nie można dostrzec cechy relewantnej pozwalającej porównywać ich z nieprofesjonalnymi uczestnikami postępowania.
W konkluzji Marszałek Sejmu stwierdził, że art. 3701 kodeksu postępowania cywilnego jest zgodny z art. 32 ust. 1 Konstytucji.
II
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
1. Abstrahując od wątpliwości dotyczących dopuszczalnych w tym postępowaniu granic zaskarżenia art. 3701 k.p.c. (zwłaszcza gdy chodzi o zakres, w jakim wyznacza on sposób działania sądów pierwszej instancji, oraz sposób, w jaki jest stosowany przez sądy drugiej instancji) należy zauważyć, że na temat zakwestionowanego w skardze konstytucyjnej przepisu wypowiedział się już Trybunał Konstytucyjny we wcześniej rozstrzygniętej sprawie. W wyroku z 20 maja 2008 r. (sygn. P 18/07, OTK ZU nr 4/A/2008, poz. 61) Trybunał orzekł, że: „Art. 3701 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.) jest niezgodny z art. 45 ust. 1 oraz art. 78 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej”.
Sentencja wskazanego wyżej wyroku została ogłoszona 5 czerwca 2008 r. w Dzienniku Ustaw Nr 96, pod poz. 619. Z tą chwilą – ponieważ TK nie odroczył na podstawie art. 190 ust. 3 Konstytucji terminu utraty mocy obowiązującej przepisu – art. 3701 k.p.c. został wyeliminowany z systemu prawnego, pociągając za sobą również skutki określone w art. 190 ust. 4 Konstytucji.
2. Trybunał Konstytucyjny zwraca uwagę, że w wyniku wyroku wydanego w sprawie o sygn. P 18/07 uchylony został cały art. 370¹ k.p.c., który został w niniejszej sprawie zakwestionowany przez skarżących jedynie zakresowo.
Wyrok w sprawie o sygn. P 18/07 zapadł po rozpoznaniu pytania prawnego Sądu Okręgowego w Poznaniu, w którym zarzucono niezgodność art. 3701 k.p.c. z konstytucyjnym prawem do sądu, prawem do zaskarżania orzeczeń wydanych w pierwszej instancji oraz zasadą równości. Warto zauważyć, że przepisy Konstytucji, stanowiące podstawę kontroli art. 3701 k.p.c., były tożsame z przytoczonymi w rozpatrywanej tu skardze konstytucyjnej (pominąwszy ujęcie art. 78 w związku z art. 176 ust. 1, co jednak pozostało bez istotnego wpływu na treść normatywną wywodzoną przez skarżących z pierwszego z wymienionych przepisów). W konsekwencji powszechnie obowiązujące i ostateczne rozstrzygnięcie Trybunału z 20 maja 2008 r. podjęte zostało po uprzednim rozważeniu problemu konstytucyjnego, koherentnego z podniesionym w skardze, stanowiącej podstawę niniejszego postępowania.
Rozbieżność dotyczy jedynie uzasadnienia zarzutu naruszenia art. 32 ust. 1 Konstytucji: występujący z pytaniem prawnym sąd kwestionował bowiem katalog pełnomocników, których błędy formalne prowadzić miały do odrzucenia apelacji, zaś skarżący w niniejszej sprawie – zróżnicowanie pozycji procesowej osób korzystających z pomocy prawnej w porównaniu do działających samodzielnie. Pozostaje to jednak całkowicie bez znaczenia i tylko dla porządku dodać można, że w toku rozpatrywania sprawy wszczętej przez wspomniany sąd Trybunał uznał, iż ocena zgodności art. 370¹ k.p.c. z wyrażoną w art. 32 ust. 1 Konstytucji zasadą równości jest zbędna (co skutkowało umorzeniem postępowania w tym zakresie), albowiem w sytuacji, gdy wystąpi niezgodność badanego przepisu z jednym ze wskazanych jako wzorce kontroli przepisów Konstytucji, można zaniechać dalszej jego oceny merytorycznej.
Ponieważ przed wydaniem wyroku w niniejszej sprawie zakwestionowany przez skarżących przepis utracił moc obowiązującą, w następstwie czego doszło do tzw. całkowitej derogacji art. 370¹ k.p.c., norma, która była z niego wywodzona, nie może być już w żadnym zakresie (temporalnym, podmiotowym czy przedmiotowym) stosowana. Tym samym nie istnieje „przedmiot”, który mógłby zostać poddany weryfikacji Trybunału Konstytucyjnego, co uzasadnia umorzenie postępowania ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.
3. Jak już powiedziano, konsekwencją stwierdzenia niekonstytucyjności art. 3701 k.p.c. była utrata mocy obowiązującej tego przepisu. Derogacja odnosiła się w tym wypadku do regulacji stanowiącej element szczególnego trybu rozpoznawania apelacji sporządzonych przez profesjonalnych pełnomocników.
Wynikająca z zakwestionowanego przepisu dyrektywa odrzucania apelacji bez wzywania do uzupełnienia stwierdzonych w niej braków stanowiła odstępstwo (wyjątek) od zasady wyrażonej w art. 130 oraz art. 373 k.p.c. Derogowanie normy szczególnej, wyrażonej w art. 3701 k.p.c., spowodowało zatem powrót do uregulowania o charakterze ogólnym. Innymi słowy, jeżeli w stanie prawnym ukształtowanym orzeczeniem Trybunału w sprawie o sygn. P 18/07 sąd pierwszej lub drugiej instancji dostrzeże, że apelacja nie spełnia wymagań określonych w art. 368 § 1 pkt 1-3 i 5 k.p.c., od których zależy nadanie biegu temu pismu procesowemu, to zobowiązany będzie (na podstawie art. 130 § 1 albo art. 373 k.p.c.) wezwać stronę do usunięcia braków także wtedy, gdy apelację sporządził adwokat, radca prawny lub rzecznik patentowy.
Na marginesie należy zauważyć, że w świetle poglądów wyrażanych w teorii i praktyce (tak np. uchwała SN z 22 lutego 2006 r., sygn. akt III CZP 6/2006, OSNC nr 1/2007, poz. 5 oraz M. Wyrwiński, Komentarz do art. 370(1) kodeksu postępowania cywilnego (Dz. U. z 1964 r. Nr 43, poz. 296), [w:] M. Wyrwiński, Komentarz do ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2004 r. Nr 172, poz. 1804), Lex/el. 2005) zakwestionowany w pytaniu prawnym przepis odpowiednio odnosi się również do zażaleń, co wprawdzie nie mieściło się w zakresie kontroli ani w sprawie o sygn. P 18/07, ani niniejszej, ale będzie musiało zostać uwzględnione przez wszystkich uczestników obrotu prawnego przy ustalaniu skutków prawnych wyroku Trybunału dotyczącego art. 3701 k.p.c.
Ze względu na powyższe Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.