Pełny tekst orzeczenia

POSTANOWIENIE
z dnia 15 grudnia 2010 r.
Sygn. akt Ts 108/08

Trybunał Konstytucyjny w składzie:

Maria Gintowt-Jankowicz,

po wstępnym rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym skargi konstytucyjnej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością Przedsiębiorstwo Innowacyjno-Wdrożeniowe Enpol o zbadanie zgodności:
art. 229 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz. U. z 2009 r. Nr 175, poz. 1361, ze zm.) z art. 7 i art. 45 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,

p o s t a n a w i a:

odmówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej.

UZASADNIENIE

W skardze konstytucyjnej wniesionej do Trybunału Konstytucyjnego 9 kwietnia 2008 r. skarżąca wniosła o stwierdzenie niezgodności art. 229 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz. U. z 2009 r. Nr 175, poz. 1361, ze zm.; dalej: p.u.n.) w zakresie, w jakim wyłącza on w postępowaniu upadłościowym stosowanie przepisów ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) o wznowieniu postępowania z przyczyn nieważności wskazanych w art. 401 pkt 1 k.p.c. z art. 7 i art. 45 ust. 1 Konstytucji oraz art. 9 Konstytucji w związku z art. 6 ust. 1 i art. 13 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z dnia 4 listopada 1950 r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284, ze zm.; dalej: Konwencja o ochronie praw człowieka). Zaskarżony przepis przewiduje, że w sprawach nieuregulowanych w p.u.n. do postępowania upadłościowego stosuje się odpowiednio przepisy księgi pierwszej części pierwszej k.p.c., z wyjątkiem przepisów o zawieszeniu i wznowieniu postępowania.
Zaskarżona norma jest – w ocenie skarżącej – niezgodna z wynikającą z art. 7 Konstytucji zasadą działania organów państwowych wyłącznie w oparciu o normy prawne, które określają ich kompetencje, zadania i tryb postępowania. Sankcją wykroczenia przez sąd poza granice przyznanych w oparciu o normy prawne kompetencji i podstaw działania jest nieważność postępowania, uzasadniająca zaskarżenie wydanego orzeczenia. Przepisy procesowe – jak wskazuje skarżąca – zapewniają stronom i uczestnikom postępowania możliwość kontroli orzeczeń pod kątem prawidłowości składu orzekającego w sprawie w trybie zwyczajnych i nadzwyczajnych środków zaskarżenia, w tym – skargi o wznowienie postępowania. Taką możliwość zamyka jednak w postępowaniu upadłościowym zaskarżony art. 229 p.u.n. Skarżąca zwraca przy tym uwagę, że w stosunku do orzeczeń zapadłych w tym postępowaniu wyłączona jest także (z nielicznymi wyjątkami) możliwość wniesienia skargi kasacyjnej. Niezgodność zaskarżonej normy z art. 45 ust. 1 Konstytucji skarżąca upatruje natomiast w niemożliwości wzruszenia orzeczenia, które zapadło w postępowaniu dotkniętym nieważnością ze względu na uczestniczenie w składzie sądu osoby nieuprawnionej do orzekania. Podnosi, że – w jej ocenie – wykluczenie możliwości wniesienia środka odwoławczego, wynikające tylko z potrzeby usprawnienia i przyśpieszenia postępowania upadłościowego, nie może prowadzić do całkowitego zamknięcia drogi do kontroli orzeczenia w razie stwierdzenia nieważności postępowania.
Zarzut naruszenia art. 9 Konstytucji skarżąca uzasadnia, wskazując na nieprzestrzeganie przez Polskę art. 13 Konwencji o ochronie praw człowieka gwarantującej każdemu, czyje prawa lub wolności określone w Konwencji zostały naruszone, wniesienie środka odwoławczego do właściwego organu państwowego także wówczas, gdy naruszenia dokonały osoby wykonujące funkcje urzędowe.
Powyższe zarzuty skarżąca sformułowała w związku z następującym stanem faktycznym. Postanowieniem z 26 marca 2007 r. (sygn. akt XII GUp 10/06) Sąd Rejonowy w Gliwicach umorzył postępowanie upadłościowe skarżącej. Zażalenie skarżącej na to postanowienie oddalił Sąd Okręgowy w Gliwicach postanowieniem z 19 czerwca 2007 r. (sygn. akt X Gz 102/07). W odpowiedzi na pismo skarżącej Prezes Sądu Okręgowego w Gliwicach pismem z 27 sierpnia 2007 r. (nr O. Kdr 1230/396/07) poinformował ją, że uczestnicząca w składzie sądu rozpatrującego zażalenie skarżącej sędzia sądu rejonowego została delegowana do pełnienia funkcji w Sądzie Okręgowym przez podsekretarza stanu, a ponadto została ona odwołana z delegowania do pełnienia obowiązków sędziego w Sądzie Okręgowym w Gliwicach z dniem 31 stycznia 2007 r. Skarżąca wniosła skargę o wznowienie postępowania zakończonego prawomocnym postanowieniem Sądu Okręgowego w Gliwicach, powołując się na wadliwość delegowania sędzi sądu rejonowego prowadzącą do tego, że w składzie sądu uczestniczyła osoba nieuprawniona w rozumieniu art. 401 pkt 1 k.p.c. Postanowieniem z 2 stycznia 2008 r. (sygn. akt X Gz 250/07) Sąd Okręgowy w Gliwicach odrzucił skargę ze względu na treść art. 299 p.u.n. Zażalenie na to postanowienie zostało odrzucone jako niedopuszczalne postanowieniem Sądu Okręgowego w Gliwicach z 31 stycznia 2008 r. (sygn. akt X Gz 250/07).

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Skarga konstytucyjna stanowi – zgodnie z art. 79 ust. 1 Konstytucji szczególny środek ochrony konstytucyjnych praw lub wolności, które zostały naruszone przez wydanie w sprawie skarżącego orzeczenia opartego na zaskarżonej normie. Charakter skargi konstytucyjnej przesądza o tym, że wzorcem kontroli w postępowaniu przez Trybunałem zainicjowanym jej wniesieniem mogą być tylko normy konstytucyjne określające prawa podmiotowe lub wolności. Obowiązek ich wskazania – w myśl art. 47 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) – spoczywa na skarżącym. Stwierdzenie, że w sprawie skarżącego, w związku z którą wniósł on skargę konstytucyjną, nie doszło do naruszenia konstytucyjnych praw lub wolności oznacza, że nie jest dopuszczalne rozpoznanie zarzutów zawartych w skardze konstytucyjnej i musi zostać wydane postanowienie o odmowie nadania jej dalszego biegu.
Określenia praw lub wolności konstytucyjnych nie zawierają wskazane przez skarżącą w niniejszej sprawie art. 7 Konstytucji – statuujący zasadę legalizmu – ani art. 9 Konstytucji, nakazujący państwu przestrzeganie wiążącego prawa międzynarodowego. Z żadnego z tych przepisów nie wynika skonkretyzowane uprawnienie jednostki w stosunku do państwa. Podobnie wadliwe jest powołanie się – w trybie skargi konstytucyjnej – na niezgodność zaskarżonej normy z normami prawa międzynarodowego, w tym – z Konwencją o ochronie praw człowieka (por. postanowienia TK z 18 kwietnia 2000 r., SK 2/99, OTK ZU nr 3/2000, poz. 92 i 31 maja 2005 r., SK 59/03, OTK ZU nr 5/A/2005, poz. 61 oraz wyroki TK z: 8 czerwca 1999 r., SK 12/98, OTK ZU nr 5/1999, poz. 96; 10 lipca 2000 r., SK 21/99, OTK ZU nr 5/2000, poz. 144 i 13 stycznia 2004 r., SK 10/03, OTK ZU nr 1/A/2004, poz. 2). Wbrew tezie postawionej w skardze konstytucyjnej, nawet ich odczytanie w kontekście art. 9 Konstytucji nie powoduje, że uzyskują one rangę konstytucyjną. Jak wyjaśnił Trybunał w wyroku z 10 lipca 2000 r. (SK 21/99, OTK ZU nr 5/2000, poz. 144), prawa lub wolności określone w aktach prawa międzynarodowego mogą podlegać ochronie w trybie skargi konstytucyjnej wówczas, gdy jednocześnie zostały one zagwarantowane także w Konstytucji.
Charakter prawa konstytucyjnego ma niewątpliwie prawo do sądu, określone w art. 45 ust. 1 Konstytucji. Skarżąca upatruje jego naruszenie w wyłączeniu możliwości wniesienia skargi o wznowienie postępowania i poddania prawidłowości składu orzekającego kontroli w tym trybie. Treść prawa do sądu została przez Trybunał wyjaśniona w szeregu orzeczeń (por. wyroki TK z: 9 czerwca 1998 r., K 28/97, OTK ZU nr 4/1998, poz. 50; 2 kwietnia 2001 r., SK 10/00, OTK ZU nr 3/2001, poz. 52; 15 czerwca 2004 r., SK 43/03, OTK ZU nr 6/A/2004, poz. 58). Zgodnie ze stałą linią orzeczniczą Trybunału obejmuje ono: prawo dostępu do sądu, prawo do odpowiedniego ukształtowania procedury sądowej zgodnie z wymogami sprawiedliwości i jawności, prawo do uzyskania wiążącego rozstrzygnięcia sądowego. W tym katalogu nie mieści się implicite prawo do wznowienia postępowania; co więcej środek ten stanowi wyjątek od zasady prawomocności orzeczeń i powagi rzeczy osądzonej kształtujących prawo do uzyskania wiążącego rozstrzygnięcia (por. wyroki TK z 20 maja 2003 r., SK 10/02, OTK ZU nr 5/A/2003, poz. 41 i 1 kwietnia 2008, SK 77/06, OTK ZU nr 3/A/2008, poz. 39). Rozwijając tę myśl, Trybunał stwierdził w postanowieniu z 28 maja 2003 r. (SK 33/02, OTK ZU nr 5/A/2003, poz. 47), że nawet całkowite pominięcie instytucji wznowienia postępowania nie mogłoby naruszać konstytucyjnego prawa do sądu, ponieważ przepisy Konstytucji nie zawierają gwarancji możliwości rewidowania prawomocnych orzeczeń w jakichkolwiek sytuacjach. Podobny pogląd Trybunał wyraził również w wyroku z 28 listopada 2006 r. (SK 19/05, OTK ZU nr 10/A/2006, poz. 154). Regulacje wyłączające możliwość wznowienia postępowania zostały wprawdzie uznane za niezgodne z Konstytucją w wyrokach Trybunału z 13 maja 2002 r. (SK 32/01, OTK ZU nr 3/A/2002, poz. 31) i 21 lipca 2009 r. (K 7/09, OTK ZU nr 7/A/2009, poz. 113). Trybunał wskazał jednak jednocześnie okoliczności, w których konieczność zagwarantowania prawa do sądu wymaga dopuszczenia możliwości wznowienia postępowania. W przypadku obydwu przywołanych powyżej orzeczeń Trybunał oceniał bowiem przepisy dotyczące szczególnego trybu postępowania dotyczącego rozpowszechniania nieprawdziwych informacji w materiałach wyborczych w czasie kampanii wyborczej (przed wyborami samorządowymi, wyborami do Sejmu, Senatu i Parlamentu Europejskiego oraz wyborami prezydenckimi). Postępowanie to – ze względu na swój charakter – jest prowadzone w trybie przyspieszonym (24-godzinnym). Stąd też – w ocenie Trybunału – powinna być zagwarantowana możliwość wznowienia postępowania, niezależnie od kampanii wyborczej, w celu dojścia do prawdy materialnej. Wymóg ukształtowania procedury sądowej zgodnie ze standardami sprawiedliwości proceduralnej obejmuje – w myśl cytowanych orzeczeń Trybunału – nakaz stanowienia rozwiązań, które zapewnią jednostce adekwatną ochronę przed prawomocnymi orzeczeniami, obarczonymi szczególnie poważnymi wadami i naruszającymi wartości konstytucyjne. Wymóg ten dotyczy prawomocnych orzeczeń sądowych opartych na błędnych ustaleniach faktycznych w sytuacji, w której pojawią się nowe dowody, niebrane pod uwagę przez sąd rozpoznający sprawę. Jednocześnie Trybunał zastrzegł, że kształtując prawo do wznowienia postępowania, ustawodawca musi szczególnie starannie wyważyć wszystkie kolidujące ze sobą wartości, uwzględniwszy znaczenie stabilności prawomocnych orzeczeń sądowych jako wartości konstytucyjnej. Rozważając zagadnienie umiejscowienia prawa do wznowienia postępowania w kontekście prawa do sądu, Trybunał zaakcentował, że w przypadku postępowań przedwyborczych wyłączona została nie tylko skarga o wznowienie postępowania, ale także skarga kasacyjna, natomiast – dopuszczona w orzecznictwie Sądu Najwyższego – skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia nie pozwala, co do zasady, na kontrolę ustaleń faktycznych. Możliwość skorzystania z regulacji chroniących dobra osobiste nie zapewnia natomiast należytej ochrony tym osobom, które sformułowały określone zarzuty pod adresem kandydatów i których wolność wypowiedzi została naruszona orzeczeniem wydanym w kwestionowanym trybie. Trybunał zwracał ponadto uwagę, że oceniając przestrzeganie przez ustawodawcę konstytucyjnych standardów sprawiedliwości proceduralnej należy uwzględnić zawsze przedmiot i specyfikę danego postępowania (por. wyrok TK z 28 lipca 2004 r., P 2/04, OTK ZU nr 7/A/2004, poz. 72).
W świetle powyższych ustaleń Trybunał stwierdza, że skarżąca nie uprawdopodobniła, że w sprawie, w związku z którą wniosła skargę konstytucyjną, doszło do naruszenia jej prawa do sądu (art. 47 ust. 1 pkt 2 ustawy o TK). Nie może bowiem przesądzać o tym sama niedopuszczalność wznowienia postępowania. Brak natomiast szczególnych okoliczności, które – w świetle przywołanych wyroków Trybunału w sprawach SK 32/91 i K 7/09 – przesądzałyby o konieczności zagwarantowania prawa do sądu przez wznowienie postępowania. W pierwszej kolejności należy zauważyć, że art. 4241b k.p.c. nie wyklucza dopuszczalności kontroli prawidłowości orzeczeń wydanych w postępowaniu upadłościowym w trybie powództwa o naprawienie szkody wyrządzonej przez niezgodne z prawem orzeczenie. Ma to istotne znaczenie, zważywszy, że nawet stwierdzenie przez sąd okręgowy w tym postępowaniu, że orzeczenie jest niezgodne z prawem nie narusza jego prawomocności. Nie można ponadto pominąć także specyfiki postępowania upadłościowego oraz okoliczności, w związku z którymi skarżąca wniosła skargę konstytucyjną. Orzeczenie, z którym wiąże ona naruszenie swoich praw podmiotowych, dotyczyło umorzenia postępowania upadłościowego z powodu braku środków na zaspokojenie jego kosztów. Ukończenie postępowania upadłościowego w ten sposób nie stoi jednak na przeszkodzie ponownemu złożeniu wniosku o jego wszczęcie i ogłoszeniu upadłości (por. wyrok TK z 20 maja 2003 r., SK 10/02, OTK ZU nr 5/A/2003, poz. 41, w którym Trybunał stwierdził, że możliwość innego zadośćuczynienia interesowi strony [tu: przez ponowne wniesienie pozwu] wyklucza konieczność wznowienia postępowania, nawet w przypadku stwierdzenia niezgodności aktu normatywnego z Konstytucją). Na uwagę zasługują również motywy przemawiające za wyłączeniem możliwości zawieszenia i wznowienia postępowania upadłościowego. W przypadku wyłączenia możliwości wznowienia kluczowe znaczenie ma bowiem – wskazana zresztą przez samą skarżącą, lecz usunięta na drugi plan – nieodwracalność skutków związanych z orzeczeniami wydawanymi w tym szczególnym postępowaniu. Podkreślane przez skarżącą przyspieszenie i usprawnienie postępowania przemawia natomiast za wyłączeniem zawieszenia postępowania (które nie stanowi przedmiotu skargi konstytucyjnej).

Z powyższych względów, działając na podstawie art. 47 ust. 1 pkt 2 oraz art. 36 ust. 3 w zw. z art. 49 ustawy o TK, należało odmówić skardze konstytucyjnej nadania dalszego biegu.