Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 9 maja 2014 r.

Sąd Apelacyjny w Białymstoku I Wydział Cywilny

w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 9 maja 2014 r. w Białymstoku

na rozprawie

sprawy z powództwa K. G. i Ł. G.

przeciwko (...) S.A. w W.

o zadośćuczynienie

na skutek apelacji pozwanego

od wyroku Sądu Okręgowego w Białymstoku

z dnia 8 listopada 2013 r. sygn. akt I C 538/13

I.  oddala apelację;

II.  zasądza od pozwanego na rzecz każdego z powodów kwotę po 2.700 zł tytułem zwrotu kosztów procesu za instancję odwoławczą.

UZASADNIENIE

Wyrokiem z dnia 8.11.2013 r. Sąd Okręgowy w Białymstoku, uwzględniając częściowo żądania K. G. i Ł. G. dotyczące zadośćuczynienia w kwocie po 100 000 zł za naruszenie ich dóbr osobistych, tj. więzi rodzinnej, uczuciowej i emocjonalnej pomiędzy synami a matką, do jakiego doszło wskutek wypadku komunikacyjnego, w wyniku którego poniosła śmierć, a którego sprawca był objęty obowiązkowym ubezpieczeniem odpowiedzialności cywilnej posiadacza pojazdu mechanicznego w pozwanym (...) S.A. w W. (dalej również jako (...)), zasądził od pozwanego:

I  na rzecz K. G. kwotę 60 000 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 8.11.2013 r. do dnia zapłaty;

II  na rzecz Ł. G. kwotę 60 000 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 8.11.2013 r.;

III  oddalił powództwo w pozostałym zakresie (tj. po 40 000 zł dla każdego z powodów);

IV  zasądził na rzecz powodów kwoty po 2.220 zł tytułem zwrotu kosztów procesu (pkt IV i V sentencji);

V  rozstrzygnął o nieuiszczonych kosztach sądowych, dokonując ich stosunkowego rozdzielenia między stronami (pkt VI do VIII sentencji wyroku).

Sąd Okręgowy ustalił, że w dniu 13.04.2006 r. doszło do wypadku drogowego, w wyniku którego śmierć poniosła matka powodów A. G.. Sprawca wypadku - na mocy prawomocnego wyroku Sądu Grodzkiego w S. w Niemczech z dnia 19.06.2007r. został skazany za nieumyślne spowodowanie śmierci na karę jednego roku pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania.

W dniu 10.10.2007 r. pozwany (...) przyznał powodom odszkodowanie z tytułu znacznego pogorszenia ich sytuacji życiowej w wyniku śmierci matki w kwocie po 10 000 zł na rzecz każdego z nich.

Dnia 4.03.2013 r. powodowie zgłosili pozwanemu roszczenie o zadośćuczynienie za naruszenie ich dóbr osobistych, w postaci więzi uczuciowej, emocjonalnej i rodzinnej pomiędzy dziećmi a matką, żądając z tego tytułu wypłaty na rzecz każdego z nich kwot po 100 000 zł. Pozwany odmówił uwzględnienia w/w roszczeń z uwagi na brak podstawy prawnej do przyznania zadośćuczynienia w związku ze wskazanym naruszeniem dóbr osobistych.

W dalszej kolejności Sąd Okręgowy wskazał, że po śmierci matki K. G. korzystał z pomocy medycznej w Poradni Alergologicznej, podczas wizyt często uskarżał się na uporczywy kaszel, zawroty głowy, kołatanie serca i ataki paniki. W wyniku negatywnych przeżyć zachorował na nerwicę wegetatywną i leczył się dwukrotnie, ponieważ po pierwszym zakończonym leczeniu objawy powróciły. Lekarz prowadzący, oprócz leków przeciwalergicznych, zalecił również lek antydepresyjny stosowany w leczeniu zaburzeń obsesyjno – kompulsywnych bądź lęków napadowych.

Ł. G. do dnia dzisiejszego miewa nocne koszmary.

Od czasu śmierci matki żaden z powodów nie obchodzi świąt. Do chwili obecnej nie pogodzili się ze śmiercią matki, nadal podświadomie znajdują się w stanie żałoby i trudno przewidzieć, czy ten stan kiedykolwiek przeminie.

W ocenie Sądu Okręgowego śmierć matki niewątpliwie w sposób widoczny wpłynęła na życie i stan psychiczny powodów. Stali się ludźmi bardziej skrytymi, nieufnymi, zamkniętymi w sobie, a temat matki stanowi tabu. Między powodami a ich matką panowały bardzo silne, dodatnie emocje, matka była dla nich nie tylko rodzicem, ale i prawdziwą przyjaciółką. Sporządzona w toku postępowania opinia psychologiczna potwierdziła, że matka była dla powodów wsparciem, gwarantem bezpieczeństwa i autorytetem. Wzajemne relacje były bardzo silne, sposób, w jaki obecnie ją wspominają, świadczy o ogromnym bólu z powodu jej śmierci. Strata jedynego rodzica miała negatywny wpływ na funkcjonowanie emocjonalne i społeczne powodów, przyczyniła się do ich świadomego odizolowania się od rodziny i znajomych, wycofania się z życia społecznego. Powodowie wciąż tkwią w fazie poczucia smutku i żalu. Ma to przełożenie na stan psychiczny w postaci wyczerpania emocjonalnego, przygnębienia, niechęci do inicjowania i podejmowania wysiłku, jak również zamknięcia się w sobie z uwagi na poczucie osamotnienia i niezrozumienia. Zaburzenia emocjonalne powodów mają charakter długotrwały, jednakże istnieje szansa na ich zniwelowanie w wyniku podjęcia odpowiedniej terapii. U powoda K. G. stwierdzono bardzo niskie poczucie sensu życia, zaniżone poczucie własnej wartości, duże poczucie winy z powodu śmierci matki. U powoda Ł. G. natomiast - umiarkowane poczucie sensu życia i zależność od aprobaty społecznej, świadczącą o niskim poczuciu własnej wartości bądź dominującym poczuciu winy.

W tych okolicznościach faktycznych Sąd Okręgowy wskazał, że podstawę odpowiedzialności pozwanego stanowi przede wszystkim art. 822 § 1 Kodeksu cywilnego (kc) oraz art. 448 kc w zw. z art. 24 § 1 kc. Odwołując się do utrwalonego i obszernie przytoczonego w uzasadnieniu orzecznictwa wskazał, że więź rodzinna łącząca powodów ze zmarłą w wypadku komunikacyjnym matką stanowiła dobro osobiste podlegające ochronie prawnej wynikającej z w/w przepisów, a jej naruszenie może skutkować przyznaniem stosownego zadośćuczynienia za wynikającą stąd krzywdę. Z powołaniem na orzecznictwo Sądu Najwyższego podniósł, że na rozmiar krzywdy mają wpływ przede wszystkim: wstrząs psychiczny i cierpienia moralne wywołane śmiercią osoby bliskiej, poczucie osamotnienia i pustki po jej śmierci, rodzaj i intensywność więzi łączącej pokrzywdzonego ze zmarłym, rola w rodzinie pełniona przez osobę zmarłą, wystąpienie zaburzeń będących skutkiem śmierci osoby bliskiej, stopień, w jakim pokrzywdzony będzie umiał odnaleźć się w nowej rzeczywistości i zdolność do jej zaakceptowania oraz wiek pokrzywdzonego, a każdy przypadek powinien być traktowany indywidualnie z uwzględnieniem wszystkich okoliczności sprawy, przy czym ocena ta powinna opierać się na kryteriach obiektywnych, a nie wyłącznie na subiektywnych odczuciach pokrzywdzonego. Zaznaczył nadto, że zadośćuczynienie jest odzwierciedleniem rozmiaru krzywdy, która nie zależy od statusu materialnego pokrzywdzonego, jego przyznanie jednak nie powinno prowadzić do wzbogacenia osoby uprawnionej, czemu może służyć pośrednie odniesienie do przeciętnej stopy życiowej społeczeństwa.

Mając na uwadze powyższe kryteria Sąd Okręgowy wskazał, że charakter krzywdy doznanej przez powodów, jej długotrwałość oraz wpływ ujemnych przeżyć psychicznych na ich dalsze życie uzasadnia przyznanie im zadośćuczynień w kwocie po 60 000 zł, które zasądzono wraz z odsetkami ustawowymi opartymi na podstawie art. 481 kc, poczynając od dnia wyrokowania. O kosztach procesu orzekł na podstawie art. 100 Kodeksu postępowania cywilnego (kpc), przy uwzględnieniu art. 130 ³ § 2 kpc i art. 83 ust. 2 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych.

Apelację od powyższego wyroku w zakresie pkt I i II, którymi zasądzono zadośćuczynienia w kwocie po 60 000 zł oraz w zakresie pkt IV, V i VI, dotyczących kosztów postępowania, wniósł pozwany, podnosząc zarzuty:

a)  naruszenia prawa materialnego poprzez niewłaściwe zastosowanie art. 448 kc w zw. art. 23 i 24 kc – polegającego na przyjęciu odpowiedzialności pozwanego za skutki śmierci matki powodów i zasądzeniu zadośćuczynienia mimo braku ku temu ustawowej podstawy, z pominięciem okoliczności, że wywołujące krzywdę działanie sprawcy, za którego miałby odpowiadać pozwany, powinno oddziaływać bezpośrednio na sferę chronioną osoby uprawnionej, która winna być osobą bezpośrednio pokrzywdzoną, a nie pośrednio jak to ma miejsce w wypadku powodów;

b)  naruszenia prawa materialnego poprzez błędną interpretację art. 446 kc (w brzmieniu sprzed 3.08.2008 r.) oraz art. 34 ust. 1 ustawy z dnia 22.05.2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych … (Dz. U. z 2003 r., Nr 124, poz. 1152 ze zm.) w zw. z art. 822 kc - polegającego na nieuwzględnieniu, że przepisy te wyczerpująco regulując sytuację osób bliskich po śmierci poszkodowanego oraz zawierają zamknięty katalog dóbr podlegających ochronie w ramach ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych;

c)  naruszenia prawa materialnego, tj. art. 448 kc oraz przepisów postępowania, tj. art. 233 kpc – polegającego na przekroczeniu zasad swobodnej oceny dowodów i przyjęciu, że u powodów zaistniała krzywda uzasadniająca przyznanie im zadośćuczynień w kwocie po 60 000 zł, podczas gdy rozstrój ich zdrowia po śmierci matki był typowy, a powodowie wystąpili z roszczeniem po upływie znacznego czasu.

W konsekwencji tych zarzutów skarżący wnosił o zmianę zaskarżonego wyroku i oddalenie powództwa w całości, względnie o obniżenie zasądzonych zadośćuczynień do kwoty po 20 000 zł na rzecz każdego z powodów i oddalenie powództwa w pozostałym zakresie oraz odpowiednią zmianę w zakresie rozstrzygnięcia o kosztach procesu ze zwrotem tych kosztów pozwanemu za instancję odwoławczą.

Powodowie wnieśli o oddalenie apelacji i zwrot kosztów procesu za instancję odwoławczą, podnosząc, że podniesione zarzuty nie są zasadne.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja pozwanego jest bezzasadna.

W pierwszym rzędzie należy wskazać, że Sąd Apelacyjny podzielił i przyjął za własne ustalenia faktyczne poczynione przez Sąd I instancji, które zresztą nie były kwestionowane przez skarżącego. W dalszej kolejności należy podkreślić, że na akceptację zasługiwały również podjęte przez Sąd I instancji oceny dotyczące zasadności roszczeń powodów w kontekście przywołanych podstaw prawnych, zaś polemiczne wywody apelacji w tym zakresie są nieuzasadnione, zwłaszcza na gruncie utrwalonych poglądów judykatury.

Niemniej, odnosząc się do zawartej w apelacji argumentacji pozwanego zauważyć trzeba, że wobec jego stanowiska istota sporu sprowadzała się do ustalenia, czy na podstawie umowy obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych ubezpieczyciel odpowiada za naruszenie dóbr osobistych osoby trzeciej (powodów) powstałe w wyniku wypadku komunikacyjnego, w którym śmierć poniósł najbliższy takiej osoby, a w przypadku pozytywnej odpowiedzi na to pytanie, wskazania, jakie zadośćuczynienie w realiach sprawy było odpowiednie z punktu widzenia art. 448 kc.

Okoliczności te zostały rozważone przez Sąd I instancji i prawidłowo ocenione. W uzupełnieniu tych rozważań, zważywszy na datę wypadku, w wyniku którego zmarła matka powodów, dodać wypada, że w tej dacie odpowiedzialność z tytułu obowiązkowej umowy ubezpieczenia OC regulował art. 34 ust. 1 ustawy z dnia 22.05.2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (Dz. U. Nr 124, poz. 1152 ze zm.) w brzmieniu sprzed nowelizacji z dnia 11.02.2012 r. Zgodnie z ówczesnym brzmieniem cyt. przepisu z ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych przysługiwało odszkodowanie, jeżeli posiadacz lub kierujący pojazdem mechanicznym byli obowiązani do odszkodowania za wyrządzoną w związku z ruchem tego pojazdu szkodę, której następstwem jest śmierć, uszkodzenie ciała, rozstrój zdrowia bądź też utrata, zniszczenie lub uszkodzenie mienia. Stosownie do aktualnej treści cyt. art. 34 ust. 1 z ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych przysługuje odszkodowanie, jeżeli posiadacz lub kierujący pojazdem mechanicznym są obowiązani do odszkodowania za wyrządzoną w związku z ruchem tego pojazdu szkodę, będącą następstwem śmierci, uszkodzenia ciała, rozstroju zdrowia bądź też utraty, zniszczenia lub uszkodzenia mienia. W ocenie Sądu zmiana treści powołanego przepisu miała naturę wyłącznie redakcyjną i została poczyniona w celu poprawnego językowo określenia źródła szkody i skutków zdarzenia objętego odpowiedzialnością. Jasnym bowiem jest, że szkoda jest następstwem śmierci, uszkodzenia ciała, rozstroju zdrowia, bądź utraty, zniszczenia lub uszkodzenia mienia, a nie odwrotnie, jak mogłoby wynikać z dosłownego brzmienia art. 34 ust. 1 przed w/w zmianą. Nie ma zatem żadnych wątpliwości, że źródłem szkody objętej odpowiedzialnością z tytułu obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadacza pojazdu jest i był czyn niedozwolony, w wyniku którego dochodziło do śmierci, uszkodzenia ciała, rozstroju zdrowia, bądź utraty, zniszczenia lub uszkodzenia mienia. Takie rozumienie przepisu art. 34 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych (…) pozwala przyjąć, że wskutek jednego zdarzenia wywołującego śmierć dochodzi do wyrządzenia szkody różnym osobom – zarówno osobie, która poniosła śmierć, jak i osobie bliskiej zmarłego, która w wyniku śmierci osoby najbliższej odczuwała ból i cierpienie. W obu przypadkach wyrządzona szkoda (krzywda) jest normalnym skutkiem jednego zdarzenia, którego następstwem jest śmierć, a bezpośrednio poszkodowanymi są zmarły i osoba bliska zmarłego. Nie może być bowiem kwestionowane, że ten sam czyn niedozwolony może wyrządzać krzywdę różnym osobom, źródłem krzywdy jest zatem czyn niedozwolony, którego następstwem jest śmierć. Krzywdą wyrządzoną zmarłemu jest utrata życia, dla osób mu bliskich zaś jest to naruszenie dobra osobistego poprzez zerwanie więzi emocjonalnej szczególnie bliskiej w relacjach rodzinnych. Również więc osoba najbliższa zmarłemu w wyniku czynu niedozwolonego może być poszkodowana bezpośrednio i dochodzić naprawienia własnej krzywdy, doznanej poprzez naruszenie jej własnego dobra osobistego.

Takie wnioskowanie zostało przyjęte w orzecznictwie Sądu Najwyższego w sprawach, w których dopuszczono możliwość dochodzenia zadośćuczynienia za śmierć osoby najbliższej zaistniałą przed wprowadzeniem art. 446 § 4 kc, i w których - analogicznie jak w sprawie niniejszej - stroną pozwaną był zakład ubezpieczeń, od którego członkowie rodziny domagali się zasądzenia różnych świadczeń w związku ze śmiercią osoby najbliższej poniesioną w następstwie wypadku komunikacyjnego, w tym także zadośćuczynienia pieniężnego (zob. wyrok z dnia 15.03.2012r., sygn. akt I CSK 314/11, LEX nr 1164718, uchwała z dnia 13.07.2011 r., sygn. akt III CZP 32/11, OSNC 2012/1/10, z dnia 22.10.2010r., sygn. akt III CZP 76/10, LEX nr 604152).

Sąd Apelacyjny w składzie rozpoznającym sprawę niniejszą podziela nadto te poglądy, w myśl których art. 34 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych (…), w zakresie, w jakim przewiduje odszkodowanie, nie ogranicza możliwości domagania się zadośćuczynienia za krzywdę spowodowaną śmiercią osoby najbliższej. Wspomniany przepis, powołując się na szkodę nie dokonuje bowiem rozróżnienia według jej materialnego lub niematerialnego charakteru. Ponieważ nie zawiera w tej kwestii żadnej szczególnej regulacji, zastosowanie znaleźć powinny ogólne reguły dotyczące odpowiedzialności odszkodowawczej, określone w przepisach art. 361 kc oraz art. 444 - 448 kc. Pierwszy z nich nie wskazuje, jaki rodzaj szkody podlega naprawieniu, jednak w doktrynie i judykaturze powszechnie przyjmuje się, że dotyczy zarówno szkody majątkowej, jak i niemajątkowej. W konsekwencji należy przyjąć, że w braku odmiennych, szczególnych uregulowań w ustawie o ubezpieczeniach obowiązkowych (…), na podstawie umowy obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych zakład ubezpieczeń odpowiada za całokształt szkody – tak majątkowej, jak i niemajątkowej - będącej następstwem śmierci, uszkodzenia ciała, rozstroju zdrowia bądź też utraty, zniszczenia lub uszkodzenia mienia, o ile pozostaje ona w adekwatnym związku przyczynowym z wypadkiem komunikacyjnym, w wyniku którego zdarzenia te wystąpiły, a wypadek, w wyniku którego doszło do śmierci, stanowił źródło krzywdy także dla osób bliskich zmarłego.

W takim zaś przypadku podstawę prawną odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń (wynikającej z racji umowy obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadacza pojazdu mechanicznego i art. 34 ust. 1 cyt. ustawy) w zakresie należnego tym osobom zadośćuczynienia za krzywdę wynikłą wskutek śmierci osoby najbliższej, jaka nastąpiła przed dniem 3.08.2008 r. (data wejścia w życie przepisu art. 446 § 4 kc) stanowi przepis art. 448 kc w zw. z art. 24 § 1 kc (por. m.in. uchwały z dnia 13.07.2011r., sygn. akt III CZP 32/11, OSNC 2012/1/10 i z dnia 22.10.2010r., sygn. akt III CZP 76/10, LEX nr 604152, wyrok z dnia 15.03.2012r., sygn. akt I CSK 314/11, LEX nr 116718, z dnia 11.05.2011r., sygn. akt I CSK 621/10, LEX nr 848128, uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 14.01.2010r., IV CK 307/09). Jak przy tym słusznie podkreślono, prawo do życia w pełnej rodzinie i utrzymania więzi emocjonalnej stanowi dobro osobiste podlegające ochronie prawnej. Ponieważ jednak nie każdą więź emocjonalną można zaliczyć do katalogu dóbr osobistych, lecz jedynie taką, której zerwanie powoduje ból, cierpienie i rodzi poczucie krzywdy, ciężar wykazania, że tego rodzaju więź emocjonalna ze zmarłym istniała, spoczywa na osobie dochodzącej roszczenia na podstawie art. 448 kc.

W tym kontekście natomiast prawidłowość i logika wniosków powziętych przez Sąd Okręgowy co do istnienia takiej więzi między powodami a zmarłą matką oraz stopnia krzywdy wywołanej jej śmiercią nie budzi wątpliwości i znajduje uzasadnienie w zebranym i poddanym wszechstronnej analizie materiale dowodowym, zwłaszcza w niekwestionowanej wszakże opinii psychologicznej.

Sąd Okręgowy szczegółowo wskazał także kryteria i motywy, jakimi się kierował przy określaniu należnego powodom zadośćuczynienia. Przytoczona w uzasadnieniu zaskarżonego orzeczenia i przekonująca argumentacja odwołuje się do szczególnej dotkliwości i długotrwałości cierpień doznanych przez powodów, wpływających nadto na ich aktualne funkcjonowanie, a w jej kontekście nie można uznać – wbrew odmiennemu stanowisku skarżącego - aby przyznane powodom kwoty nie były adekwatne do stopnia doznanej przez nich krzywdy i rażąco zawyżone.

W tym miejscu zaznaczyć trzeba, że i w obecnym stanie prawnym, mimo zmiany systemu kontroli instancyjnej z rewizyjnego na apelacyjny, zachował aktualność pogląd Sądu Najwyższego, zgodnie z którym „określenie wysokości zadośćuczynienia za doznaną krzywdę w razie uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia stanowi istotny atrybut sądu merytorycznie rozstrzygającego sprawę w pierwszej instancji”, a korygowanie wysokości zasądzonego już zadośćuczynienia uzasadnione jest tylko wówczas, gdy przy uwzględnieniu wszystkich okoliczności, mających wpływ na jego wysokość, jest ono „niewspółmiernie nieodpowiednie, jako rażąco wygórowane lub rażąco niskie” (por. wyrok z 9 lipca 1970 r., III PRN 39/70, Lex Polonica nr 319824, OSNCP 1971, nr 3, poz. 53). Sąd pierwszej instancji dokonuje oceny dowodów w ramach wyznaczonych treścią art. 233 kpc, a modyfikacja rozstrzygnięcia w tym przedmiocie w postępowaniu apelacyjnym jest wprawdzie możliwa, wymagałaby jednak wykazania, że ocena dokonana przez sąd pierwszej instancji nosiła cechy dowolności lub wyciągnięte przezeń wnioski nie odpowiadają zasadom logicznego rozumowania, względnie konieczne byłoby przytoczenie nowych okoliczności i dowodów, które mogłyby podważyć słuszność tych ocen, wniosków lub zaskarżonego rozstrzygnięcia.

Skarżący, ograniczając się w istocie do polemiki z ocenami i wnioskami Sądu Okręgowego, w żadnej mierze nie wykazał, by zostały one powzięte w sposób dowolny lub pozbawione logiki; nie przedstawił nadto żadnych nowych okoliczności lub faktów, mogących wpłynąć na odmienną ocenę w postępowaniu apelacyjnym.

W konsekwencji, na podstawie art. 385 Kpc, apelacja pozwanego podlegała oddaleniu jako bezzasadna.

Wobec oddalenia apelacji pozwanego, na podstawie art. 98 Kpc na rzecz powodów zasądzono zwrot kosztów procesu za instancję odwoławczą. W przypadku obu powodów obejmowały one wynagrodzenie ich pełnomocnika w wysokości 75% stawki minimalnej wynikającej z § 6 pkt 6 w zw. z § 13 ust. 1 pkt 2 i § 2 ust. 1 i 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28.09.2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie … (Dz. U. z 2013 r., poz. 461).