Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 13 lipca 2011 r., III CZP 32/11
Sędzia SN Jacek Gudowski (przewodniczący)
Sędzia SN Teresa Bielska-Sobkowicz (sprawozdawca)
Sędzia SN Krzysztof Strzelczyk
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Haliny J. przeciwko Powszechnemu
Zakładowi Ubezpieczeń Na Życie S.A. w W. przy uczestnictwie interwenienta
ubocznego po stronie pozwanego - Ireneusza K. o zapłatę, po rozstrzygnięciu w
Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 13 lipca 2011 r. zagadnienia
prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Kaliszu postanowieniem z dnia
31 marca 2011 r.:
"Czy najbliższemu członkowi rodziny zmarłego przysługuje – na podstawie art.
448 k.c. w związku z art. 24 § 1 k.c. – zadośćuczynienie pieniężne za doznaną
krzywdę w sytuacji, gdy śmierć poszkodowanego nastąpiła na skutek deliktu, który
miał miejsce przed dniem 3 sierpnia 2008 r.?"
podjął uchwałę:
Sąd może przyznać najbliższemu członkowi rodziny zmarłego
zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę na podstawie art. 448 w
związku z art. 24 § 1 k.c., także wtedy, gdy śmierć nastąpiła przed dniem 3
sierpnia 2008 r. wskutek uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia.
Uzasadnienie
Sąd Rejonowy w Ostrowie Wielkopolskim wyrokiem z dnia 4 listopada 2010 r.
zasądził od Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń S.A. w W. na rzecz Haliny J.
kwotę 20 000 zł z ustawowymi odsetkami tytułem odszkodowania za znaczne
pogorszenie sytuacji życiowej wskutek śmierci jej córki, oddalając w pozostałej
części powództwo o odszkodowanie oraz o zasądzenie zadośćuczynienia
pieniężnego za naruszenie dobra osobistego powódki.
Z ustaleń wynika, że w dniu 24 września 1999 r. na skutek wypadku
drogowego śmierć poniosła córka powódki Kamila J. Sprawcą wypadku był
Ireneusz K., który prowadził samochód będąc w stanie nietrzeźwości i uciekł z
miejsca zdarzenia. Sprawca został ujęty, a następnie skazany na karę sześciu lat
pozbawienia wolności. Był ubezpieczony od odpowiedzialności cywilnej w
pozwanym Zakładzie.
Ofiara wypadku w chwili zdarzenia miała 12 lat i była najmłodszym z czworga
dzieci powódki, najsilniej emocjonalnie związanym z matką. Pozostałe dzieci w
chwili wypadku były już dorosłe, nadal mieszkały z powódką i jej mężem, wkrótce
jednak założyły własne rodziny i wyprowadziły się. Mąż powódki, który wraz z nią
prowadził niewielkie gospodarstwo rolne będące źródłem utrzymania rodziny, zmarł
w grudniu 2007 r.
Powódka nie była świadkiem wypadku, ale wraz z członkami rodziny znalazła
się szybko na miejscu zdarzenia, a następnie w szpitalu, dokąd przewieziono
ciężko ranne dziecko. Wobec doznanych obrażeń, dziewczynka zmarła w nocy.
Powódka pozostała przy dziecku do chwili zgonu.
Po śmierci córki powódka była w skrajnej rozpaczy, a następnie stała się
apatyczna, przestała zajmować się domem i gospodarstwem, często płakała, źle
sypiała, spędzała dużo czasu na cmentarzu przy grobie córki. Stan ten trwał ponad
rok. Psychiatra, do którego za namową rodziny zwróciła się powódka, stwierdził
stan depresyjny i przepisał leki. Pierwsza wizyta u psychiatry miała miejsce około
trzech lat po śmierci córki. Leczenie u psychiatry nie było systematyczne. Dopiero
od listopada 2003 r. powódka leczyła się systematycznie przez okres około 8
miesięcy, a następnie uznała, że poradzi sobie bez pomocy psychiatry. Po śmierci
córki powódka obwiniała się, że w czasie wypadku pracowała w polu, nie była zaś z
dzieckiem i z tej przyczyny nie chciała zajmować się gospodarstwem. Mąż sam
prowadził gospodarstwo rolne i ostatecznie część gruntów sprzedał. Powódka
otrzymuje rentę rodzinną w kwocie po 550 zł miesięcznie netto.
Utrata dziecka wywołała u powódki trwałą obawę o pozostałe dzieci.
Zmniejszył się jej krąg znajomych, którzy odsunęli się od niej z powodu
prowadzonych przez nią rozmów o zmarłym dziecku. Powódka ma problemy
zdrowotne z tarczycą i żołądkiem; zażywa leki uspokajające. Biegli psychiatrzy
zdiagnozowali zaburzenia adaptacyjno-lękowo-depresyjne, stwierdzając jednak, że
nie mają one bezpośredniego związku ze śmiercią jej córki.
Sąd Rejonowy uznał, że roszczenie o zadośćuczynienie nie podlega
uwzględnieniu, obowiązujący bowiem w czasie zdarzenia stan prawny nie
przewidywał roszczenia osób bliskich o zadośćuczynienie z tytułu własnej szkody
niemajątkowej w następstwie śmierci poszkodowanego. Taką możliwość stwarza
obecnie art. 446 § 4 k.c., jednak wszedł w życie dnia 3 sierpnia 2008 r., a więc już
po śmierci córki powódki. W zakresie żądania odszkodowania Sąd pierwszej
instancji uznał, biorąc pod uwagę już wypłaconą z tego tytułu kwotę, że z tytułu
pogorszenia sytuacji życiowej powódki należy się jej kwota 20 000 zł wraz z
odsetkami.
Przy rozpoznawaniu apelacji powódki Sąd Okręgowy powziął poważne
wątpliwości, które przedstawił w zagadnieniu prawnym przytoczonym na wstępie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W dniu 3 sierpnia 2008 r. przepis art. 446 k.c. został zmieniony przez dodanie
§ 4, zgodnie z którym sąd może przyznać najbliższym członkom rodziny zmarłego,
którego śmierć nastąpiła wskutek uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju
zdrowia, odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną
krzywdę. Poprzednio obowiązujący stan prawny nie dawał tak wyraźnej podstawy
do przyznania członkom rodziny zmarłego zadośćuczynienia. Przyjmowano
zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie, że brak w kodeksie cywilnym
odpowiednika art. 166 k.z., który stanowił podstawę roszczenia o zadośćuczynienie,
oznaczał wykluczenie możliwości uwzględnienia tego rodzaju żądania. Nie oznacza
to jednak, że w orzecznictwie Sądu Najwyższego nie dostrzegano potrzeby
naprawienia krzywdy wyrządzonej członkom rodziny zmarłego. W wielu
orzeczeniach łagodzono restrykcyjną linię orzecznictwa przez stosowanie art. 446 §
3 k.c. do naprawienia także szkody niematerialnej (por. m.in. wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 5 stycznia 1968 r., I PR 424/67, nie publ., z dnia 27 listopada
1974 r., II CR 658/74, nie publ., z dnia 30 listopada 1977 r., IV CR 458/77, nie publ.,
z dnia 15 października 2002 r., II CKN 985/00, "Izba Cywilna" 2003, nr 6, s. 37, z
dnia 25 lutego 2004 r., II CK 17/03, nie publ. lub z dnia 22 lipca 2004 r., II CK
479/03, nie publ.). Wskazywano także, że art. 446 § 3 k.c. stanowi podstawę
żądania zadośćuczynienia za naruszenie dobra osobistego, jakim jest relacja ze
zmarłym najbliższym członkiem rodziny (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6
lutego 2008 r., II CSK 459/07, nie publ.). Po wejściu w życie z dniem 23 sierpnia
1996 r. przepisu art. 448 k.c. uznano w wyroku z dnia 14 stycznia 2010 r., IV CSK
307/09 (nie publ.), że ten właśnie przepis, a nie art. 446 § 3 k.c. stanowi podstawę
ochrony odrębnego dobra osobistego, jaką jest bliska relacja pomiędzy zmarłym a
osobą mu najbliższą.
Dodanie § 4 do art. 446 k.c. wywołało wątpliwości odnośnie do relacji tego
przepisu i art. 448 k.c. Sąd Najwyższy wyjaśnił je w uchwale z dnia 27 października
2010 r., III CZP 76/10 (OSNC-ZD 2011, nr B, poz. 142), w której uznał, że
najbliższemu członkowi rodziny zmarłego przysługuje na podstawie art. 448 w
związku z art. 24 § 1 k.c. zadośćuczynienie za doznaną krzywdę, gdy śmierć
nastąpiła na skutek deliktu, który miał miejsce przed dniem 3 sierpnia 2008 r. Sąd
Najwyższy wskazał, że art. 446 § 4 k.c. ma zastosowanie wyłącznie do sytuacji, w
której czyn niedozwolony popełniony został po dniu 3 sierpnia 2008 r. Przepis ten
nie uchylił art. 448, jego dodanie było natomiast wyrazem woli ustawodawcy
zarówno potwierdzenia dopuszczalności dochodzenia zadośćuczynienia na gruncie
obowiązujących przed jego wejściem w życie przepisów, jak i ograniczenie kręgu
osób uprawnionych do zadośćuczynienia do najbliższych członków rodziny.
Stanowisko to zostało potwierdzone w wyrokach Sądu Najwyższego z dnia 10
listopada 2010 r., II CSK 248/10 (OSNC-ZD 2011, nr B, poz. 44) oraz z dnia 11
maja 2011 r., I CSK 521/10 (nie publ.). (...)
Trzeba się zgodzić z poglądem, że śmierć osoby najbliższej powoduje
naruszenie dobra osobistego osoby związanej emocjonalnie ze zmarłym. Nie każdą
więź rodzinną niejako automatycznie należy zaliczyć do katalogu dóbr osobistych,
lecz jedynie taką, której zerwanie powoduje ból, cierpienie i rodzi poczucie krzywdy.
Osoba dochodząca roszczenia na podstawie art. 448 k.c. powinna zatem wykazać
istnienie tego rodzaju więzi, stanowiącej jej dobro osobiste podlegające ochronie.
Wbrew poglądowi Sądu Okręgowego wyrażonemu w uzasadnieniu
przedstawionego zagadnienia prawnego, osoba dochodząca zadośćuczynienia za
spowodowanie śmierci osoby najbliższej nie jest poszkodowana jedynie pośrednio.
Nie może być kwestionowane, że ten sam czyn niedozwolony może wyrządzać
krzywdę różnym osobom, źródłem krzywdy jest zatem czyn niedozwolony, którego
następstwem jest śmierć. Krzywdą wyrządzoną zmarłemu jest utrata życia, dla osób
mu bliskich zaś jest to naruszenie dobra osobistego poprzez zerwanie więzi
emocjonalnej, szczególnie bliskiej w relacjach rodzinnych. Również więc osoba
dochodząca ochrony na podstawie art. 448 k.c. może być poszkodowana
bezpośrednio i dochodzić naprawienia własnej krzywdy, doznanej poprzez
naruszenie jej własnego dobra osobistego.
Nowelizacja art. 446 k.c. polegająca na dodaniu § 4 nie pozbawia, jak trafnie
uznał Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 22 października 2010 r., najbliższych
członków rodziny zmarłego możliwości dochodzenia zadośćuczynienia na
podstawie art. 448 k.c. także w wypadku, gdy czyn niedozwolony popełniony został
przed dniem 3 sierpnia 2008 r. Skutkiem nowelizacji jest możliwość dochodzenia
przez nich tego roszczenia obecnie zarówno na podstawie art. 446 § 4, jak i art. 448
k.c., z tym że na podstawie art. 446 jest to prostsze ze względu na ułatwienia
dowodowe. Przed nowelizacją jedyną podstawę roszczenia o zadośćuczynienie
stanowił art. 448 k.c., zarówno dla najbliższych członków rodziny zmarłego, jak i dla
innych podmiotów.
Z tych względów Sąd Najwyższy orzekł, jak w uchwale (art. 390 § 1 k.p.c.).