Pełny tekst orzeczenia

POSTANOWIENIE

Dnia 18 grudnia 2014 roku

Sąd Okręgowy w Lublinie II Wydział Cywilny Odwoławczy

w składzie:

Przewodniczący Sędzia Sądu Okręgowego Dariusz Iskra (sprawozdawca)
Sędziowie: Sędzia Sądu Okręgowego Andrzej Mikołajewski

Sędzia Sądu Rejonowego Aneta Gajewska (delegowana)

Protokolant Dorota Hordziejewska

po rozpoznaniu w dniu 18 grudnia 2014 roku w Lublinie, na rozprawie

sprawy z wniosku K. S.

z udziałem H. S.

o podział majątku wspólnego

na skutek apelacji uczestniczki od postanowienia wstępnego Sądu Rejonowego

Lublin-Zachód w Lublinie z dnia 18 czerwca 2014 roku, w sprawie II Ns

1914/11

postanawia:

oddalić apelację.

Sygn. akt II Ca 849/14

UZASADNIENIE

Postanowieniem z dnia 18 czerwca 2014 roku Sąd Rejonowy Lublin-Zachód w Lublinie postanowił:

I. ustalić, że w skład majątku wspólnego H. S. i K. S. wchodzą:

1) obraz autorstwa Z. B. przedstawiający pejzaż wydm morskich,

2) przyczepa bagażowa numer rejestracyjny (...),

3) przyczepa bagażowa numer rejestracyjny (...);

II. ustalić, że w skład majątku wspólnego H. S. i K. S. nie wchodzą:

1) nieruchomość w C., gminie W., oznaczona numerem ewidencyjnym (...), o powierzchni 0,5300 ha, dla której prowadzona jest księga wieczysta numer (...),

2) nieruchomość w Z., gminie S., oznaczona numerem ewidencyjnym (...), o powierzchni 1,2000 ha, dla której prowadzona jest księga wieczysta numer (...),

3) samochód osobowy marki V. (...) z 1990 roku, numer rejestracyjny (...) (k. 250-250v).

W uzasadnieniu postanowienia Sąd Rejonowy wyjaśnił, że zgodnie z art. 685 k.p.c. w zw. z art. 567 § 3 k.p.c. sąd wydaje postanowienie wstępne, gdy między uczestnikami postępowania dojdzie do sporu o to, czy dany przedmiot należy do majątku wspólnego.

Sąd Rejonowy wskazał, że podziela pogląd wyrażony w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 16 stycznia 2013 roku, II CSK 193/12, zgodnie z którym przedmiotem rozstrzygnięcia w postanowieniu wstępnym, wydawanym na podstawie art. 685 k.p.c. w zw. z art. 567 § 3 k.p.c., może być wyłącznie spór co do tego, czy konkretny składnik majątkowy wchodzi w skład majątku wspólnego, wykluczone jest natomiast ustalanie składu majątku wspólnego. Z tego też powodu Sąd objął rozstrzygnięciem jedynie te składniki, co do których istniał spór między wnioskodawcą a uczestniczką co do ich przynależności do majątku wspólnego.

Sąd Rejonowy przytoczył treść przepisu art. 31 § 1 k.r.o. i wskazał, że miarodajna dla ustalenia przynależności danego prawa do majątku wspólnego jest przede wszystkim chwila jego nabycia. W okolicznościach niniejszej sprawy istotny dla rozstrzygnięcia w ramach postanowienia wstępnego okres wspólności majątkowej wyznaczają daty: zawarcia małżeństwa – w dniu 10 sierpnia 1974 roku oraz ustania wspólności majątkowej – z dniem 11 kwietnia 1996 roku. K. S. i H. S. zawarli bowiem związek małżeński w dniu 10 sierpnia 1974 roku. Wyrokiem Sądu Rejonowego w Lublinie z dnia 21 marca 1996 roku zniesiono ustawową majątkową wspólność małżeńską między K. S. a H. S. z dniem uprawomocnienia się wyroku, co nastąpiło z dniem 11 kwietnia 1996 roku.

Sąd Rejonowy wskazał, że mając na uwadze stanowiska wnioskodawcy i uczestniczki wyrażone w złożonych pismach procesowych, a także wyjaśnieniach i zeznaniach, za składniki, co do których istnieje spór co do ich przynależności do majątku wspólnego H. S. i K. S., Sąd uznał:

a) obraz autorstwa Z. B. przedstawiający pejzaż wydm morskich,

b) przyczepę bagażową numer rejestracyjny (...),

c) przyczepę bagażową numer rejestracyjny (...),

d) nieruchomość w C., gmina W., oznaczoną numerem ewidencyjnym (...), o powierzchni 0, 5300 ha, dla której prowadzona jest księga wieczysta numer (...),

e) nieruchomość w Z., gmina S., oznaczoną numerem ewidencyjnym (...), o powierzchni 1,2000 ha, dla której prowadzona jest księga wieczysta numer (...),

f) samochód osobowy marki V. (...) z 1990 roku, numer rejestracyjny (...).

Sąd Rejonowy uznał za składniki majątku wspólnego:

a) obraz autorstwa Z. B. przedstawiający pejzaż wydm morskich,

b) przyczepę bagażową numer rejestracyjny (...),

c) przyczepę bagażową numer rejestracyjny (...).

Sąd wskazał, że za przyjęciem, iż obraz Z. B. przedstawiający pejzaż wydm morskich stanowi składnik majątku wspólnego przemawia fakt jego nabycia w trakcie trwania wspólności ustawowej i ta okoliczność pozostawała niesporna. Twierdzenia uczestniczki o osobistym charakterze prezentu nie zostały wykazane, co nie pozwala zakwalifikować tego składnika do majątku osobistego uczestniczki.

Sąd wskazał, że do majątku wspólnego zostały zaliczone również dwie przyczepy bagażowe o numerach rejestracyjnych (...). Przyczepy te stanowiły składniki majątku wspólnego uczestników w dacie ustania wspólności, to jest w dniu 11 kwietnia 1996 roku. Przyczepa bagażowa o numerze rejestracyjnym (...) została skreślona z ewidencji pojazdów dopiero w dniu 15 grudnia 1997 roku, natomiast przyczepa o numerze rejestracyjnym (...) została sprzedana w dniu 3 stycznia 2000 roku.

Sąd Rejonowy ustalił, że w skład majątku wspólnego H. S. oraz K. S. nie wchodzą:

a) nieruchomość w C., gmina W., oznaczona numerem ewidencyjnym (...), o powierzchni 0, 5300 ha, dla której prowadzona jest księga wieczysta numer (...),

b) nieruchomość w Z., gmina S., oznaczona numerem ewidencyjnym (...), o powierzchni 1,2000 ha, dla której prowadzona jest księga wieczysta numer (...),

c) samochód osobowy marki V. (...) z 1990 roku, numer rejestracyjny (...).

Sąd wskazał, że w odniesieniu do nieruchomości położonej w C. wnioskodawca zmodyfikował wstępne stanowisko i twierdził ostatecznie, że stanowi ona jego majątek osobisty. Jak wynika z treści księgi wieczystej o numerze (...), prowadzonej dla tej nieruchomości, wnioskodawca figuruje w niej jako właściciel nieruchomości. Zgodnie z § 3 umowy sprzedaży z dnia 7 grudnia 1995 roku (repertorium (...)), na podstawie której K. S. nabył wskazaną nieruchomość, wnioskodawca oświadczył, że przedmiotową nieruchomość kupuje z majątku odrębnego za cenę 748 zł. W toku postępowania wnioskodawca twierdził, że pieniądze na zakup działki otrzymał od matki. Okoliczność tę potwierdzili świadkowie L. K. i A. S.. L. K. zeznał, że w połowie lat dziewięćdziesiątych XX wieku pojechał z wnioskodawcą do jego mamy, która dała pieniądze na zakup działki. Potem udał się z wnioskodawcą do W., gdzie wnioskodawca załatwił opłatę za działkę. Miało to miejsce pod koniec roku. W tym okresie świadek miał wiedzę na temat złych relacji w małżeństwie wnioskodawcy. Świadek A. S. (obecna żona wnioskodawcy) zeznała, że matka wnioskodawcy zaproponowała, że mu da pieniądze na działkę, bo wiedziała, że już rozstał się z uczestniczką. Według jej wiedzy, pieniądze uzyskane od matki wnioskodawcy wystarczyły na sfinansowanie zakupu całej działki. Uczestniczka twierdziła natomiast, że nieruchomość w C. została nabyta za wspólne pieniądze uczestników, albowiem wiedziałaby o tym, gdyby matka wnioskodawcy przekazywała mu pieniądze. Na poparcie swoich twierdzeń przedstawiła dowód z zeznań świadka B. S. (bratowej wnioskodawcy). Świadek B. S. nie potrafiła wskazać, czy nieruchomość w C. została zakupiona ze wspólnych środków małżonków. Wskazała jednak, że matka wnioskodawcy nie miała pieniędzy na sfinansowanie zakupu działki przez wnioskodawcę.

Sąd Rejonowy uznał, że nieruchomość w C. stanowi przedmiot majątkowy nabyty w zamian za składnik majątku osobistego, który stanowiła darowizna na zakup działki dokonana przez matkę wnioskodawcy na jego rzecz. Jednocześnie nie zostało wykazane, aby darczyńca postanowił o włączeniu darowizny do majątku wspólnego małżonków.

Sąd wskazał, że jako składnik majątku wspólnego została wskazana przez uczestniczkę także nieruchomość w Z., dla której prowadzona jest księga wieczysta numer (...). W księdze wieczystej jako właściciel nieruchomości położonej w Z. ujawniony został K. S.. Nieruchomość ta została nabyta przez wnioskodawcę w dniu 27 czerwca 1996 roku od M. P. i H. P. za kwotę 4000 zł. K. S. oświadczył w umowie, że nabycia dokonuje z majątku odrębnego, gdyż pozostaje z żoną w ustroju rozdzielności majątkowej. Zdaniem uczestniczki wnioskodawca nabył tę nieruchomość od razu po ustaniu wspólności majątkowej ze środków wspólnych. Świadek E. K., która jest siostrą wnioskodawczyni, zeznała, że siostra powiedziała jej o zakupie działki. Wnioskodawca nie zgadzając się z tym stanowiskiem wskazał, że przedmiotową nieruchomość zakupił za środki własne pochodzące z działalności gospodarczej, uzyskane po ustaniu wspólności majątkowej. Na poparcie swoich twierdzeń podał, że nieruchomość została zakupiona 27 czerwca 1996 roku, to jest po ponad trzech miesiącach od daty ustanowienia rozdzielności majątkowej. W tym czasie wnioskodawca osiągał dochód, który w części przeznaczył na zakup nieruchomości. Z przedstawionych przez wnioskodawcę zeznań podatkowych wynika, że średni miesięczny dochód z działalności w 1995 roku wyniósł 6686 zł, a w 1996 roku 5700 zł. Świadek H. P., która sprzedała wnioskodawcy działkę w Z., zeznała, że nie zna uczestniczki. Pieniądze otrzymała u notariusza w dniu sporządzenia aktu od wnioskodawcy. Rozmawiała o sprzedaży działki z wnioskodawcą po raz pierwszy może około miesiąca wcześniej; był on wtedy z A. S.. Uczestniczkę widziała kilka dni po sporządzeniu aktu notarialnego, przez okno na drodze, jak szła na tę działkę.

Sąd uznał za udowodniony fakt nabycia nieruchomości przez wnioskodawcę za środki własne, zgromadzone po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej i mając na uwadze datę nabycia nieruchomości w Z., składnik ten uznał za majątek osobisty wnioskodawcy.

Sąd Rejonowy wyjaśnił, że do majątku wspólnego nie został zaliczony także samochód osobowy marki V. (...) z 1990 roku, numer rejestracyjny (...). Uczestniczka postępowania twierdziła, że należy on do majątku wspólnego. Fakt przynależności tego pojazdu do majątku wspólnego zakwestionował wnioskodawca. Podniósł on, że samochód sprzedał w dniu 13 stycznia 1996 roku. Decyzja o sprzedaży samochodu została podjęta wspólnie z uczestniczką. Za środki uzyskane ze sprzedaży samochodu uczestniczka nabyła dla siebie pojazd marki P. (...). Wnioskodawca podtrzymał to stanowisko podczas składania zeznań w charakterze strony.

Sąd wyjaśnił, że samochód osobowy marki V. (...) z 1990 roku, numer rejestracyjny (...), wchodził do majątku wspólnego uczestników, niemniej jednak w dniu 13 stycznia 1996 roku został zbyty, a zatem nie stanowił już składnika tego majątku na dzień ustania wspólności majątkowej.

Sąd Rejonowy wskazał, że postanowieniem wstępnym z dnia 18 czerwca 2014 roku Sąd rozstrzygnął jedynie odnośnie składników majątku wspólnego, co do których uczestnicy pozostawali w sporze co do ich przynależności do tego majątku i jednocześnie, co wymaga podkreślenia, co do tych składników, które zostały przez wnioskodawcę i uczestniczkę zindywidualizowane.

*

Od postanowienia wstępnego z dnia 18 czerwca 2014 roku apelację wniosła H. S., wskazując, że „zaskarża powyższy wyrok w części w obu punktach w części” i zarzuca:

• sprzeczność istotnych ustaleń z zebranym w sprawie materiałem dowodowym, polegający na przyjęciu, że:

- w skład majątku wspólnego H. S. i K. S. wchodzi obraz autorstwa Z. B., podczas gdy z zebranego materiału wynika, że był to składnik majątku osobistego uczestniczki, a nadto został on podarowany córce stron wraz z całym wyposażeniem mieszkania

- w skład majątku wspólnego uczestników nie wchodzą: nieruchomości w C. i Z. oraz samochód V. (...)

• naruszenie przepisów postępowania, mające istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia, tj. przepisu art. 233 § 1 kpc poprzez zastąpienie swobodnej oceny dowodów ich dowolną oceną prowadzącą do wstępnego rozstrzygnięcia kwestii składu majątku wspólnego w sposób z nim sprzeczny, co z kolei skutkowało pominięciem znacznej części zgłoszonych przez uczestniczkę składników majątku wspólnego w wydanym postanowieniu

• naruszenie przepisów postępowania, mające istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia, tj. przepisu art. 328 § 2 k.p.c. poprzez konstrukcję uzasadnienia w sposób uniemożliwiający ostateczne stanowisko Sądu co do składu majątku wspólnego stron poprzez pominięcie w nim wskazania, które ze składników majątkowych zostały uznane za niewystarczająco określone dla ujęcia ich w składzie majątku a które za bezsporne, co utrudnia w sposób znaczący możliwość pełnego merytorycznego odniesienia się do stanowiska sądu

• nierozstrzygnięcie istoty sprawy polegające na pominięciu tak w Postanowieniu, jak i w uzasadnieniu, zgłoszonych przez uczestniczkę do podziału składnikach majątkowych w postaci składników trwałych hurtowni, zysku z hurtowni, sprzętu sportowego, skutera P. oraz samochód osobowy P. (...)”.

Uczestniczka wniosła o „uchylenie zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy do ponownego rozstrzygnięcia, ewentualnie o jego zmianę poprzez ustalenie składu majątku stron zgodnie ze stanowiskiem uczestniczki”.

÷

W piśmie procesowym z dnia 17 września 2014 roku H. S., reprezentowana przez pełnomocnika, wskazała, że postanowienie z dnia 18 czerwca 2014 roku zostało zaskarżone częściowo, a mianowicie w punkcie I 1) oraz w punkcie II 1), 2) i 3) (k. 275).

*

W odpowiedzi na apelację K. S., reprezentowany przez pełnomocnika, wniósł o oddalenie apelacji oraz o zasądzenie od uczestniczki na rzecz wnioskodawcy kosztów postępowania, w tym kosztów zastępstwa procesowego, według norm przepisanych (k. 294-296).

Na rozprawie apelacyjnej pełnomocnik uczestniczki popierał apelację, a pełnomocnik wnioskodawcy wnosił o oddalenie apelacji.

*

Sąd Okręgowy zważył co następuje:

Apelacja uczestniczki jest bezzasadna i w związku z tym podlega oddaleniu na podstawie art. 385 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., zaś zaskarżone postanowienie, pomimo częściowo nietrafnego uzasadnienia, jest prawidłowe.

Na wstępie należy wskazać, że Sąd Okręgowy podziela co do zasady ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji oraz dokonaną przez ten Sąd ocenę zabranego w sprawie materiału dowodowego. Ponowne szczegółowe przytaczanie tych ustaleń oraz rozważań w zakresie oceny dowodów jest zbędne.

÷

Nie jest uzasadniony zarzut nierozpoznania istoty sprawy. Postanowieniem wstępnym z dnia 18 czerwca 2014 roku Sąd Rejonowy orzekał tylko co do tych składników majątku wspólnego zgłoszonych do podziału przez wnioskodawcę i uczestniczkę, które zostały wymienione w treści tego postanowienia, ustalając, które z tych składników wchodzą w skład majątku wspólnego podlegającego podziałowi, a które nie wchodzą. Z całą natomiast pewnością Sąd Rejonowy, wydając postanowienie wstępne, nie orzekał o „składnikach trwałych hurtowni, zysku z hurtowni, sprzęcie sportowym, skuterze P. oraz samochodzie osobowym P. (...)”. Co więcej, Sąd nie miał obowiązku orzekania o tych składnikach.

Orzekając postanowieniem wstępnym w przedmiocie przynależności oznaczonego składnika majątkowego do majątku objętego wspólnością ustawową małżeńską (art. 685 k.p.c. w zw. z art. 567 § 3 k.p.c.), sąd nie ma obowiązku orzekania co do wszystkich składników zgłoszonych do podziału.

Przepis art. 567 § 3 k.p.c. stanowi, że do postępowania o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami, a zwłaszcza do odrębnego postępowania w sprawach wymienionych w paragrafie pierwszym stosuje się odpowiednio przepisy o dziale spadku. W postępowaniu o podział majątku wspólnego ma zatem odpowiednie zastosowanie przepis art. 685 k.p.c. Przepis ten stanowi, że w razie sporu o istnienie uprawnienia do żądania działu spadku, jak również w razie sporu między współspadkobiercami o to, czy pewien przedmiot należy do spadku, sąd spadku może wydać postanowienie wstępne.

Z przepisu art. 685 k.p.c. w zw. z art. 567 § 2 k.p.c. wynika zatem między innymi, że w razie sporu między współmałżonkami (byłymi współmałżonkami) o to, czy pewien przedmiot należy do majątku wspólnego, sąd w sprawie o podział majątku wspólnego może wydać postanowienie wstępne.

Należy przy tym podkreślić, że wydanie postanowienia wstępnego jest uprawnieniem sądu, a nie obowiązkiem. Postanowienie wstępne może zostać wydane z urzędu, jak i z inicjatywy – na wniosek uczestnika postępowania. Sąd nie jest związany wnioskiem o wydanie postanowienia wstępnego. Może wydać postanowienie wstępne, jeżeli przemawiają za tym względy celowości związane w szczególności z zakresem przyszłego postępowania dowodowego, potrzebą uniknięcia sytuacji, w której Skarb Państwa zostanie narażony na pokrycie nieuzasadnionych wydatków, czy też sytuacji, w której uczestnicy zostaną narażeni na pokrycie nieuzasadnionych kosztów.

Skoro sąd nie jest związany wnioskiem o wydanie postanowienia wstępnego w sprawie o podział majątku wspólnego, to tym bardziej nie jest również związany zakresem wniosku o wydanie takiego postanowienia. Oznacza to, że w razie sporu między współmałżonkami (byłymi współmałżonkami) o to, czy pewien przedmiot należy do majątku wspólnego sąd może wydać postanowienie wstępne zarówno w odniesieniu do przedmiotu lub przedmiotów, których wniosek o wydanie postanowienia wstępnego dotyczył, jak i w odniesieniu do przedmiotu lub przedmiotów, które nie były objęte wnioskiem o wydanie postanowienia wstępnego.

Postanowienie wstępne nie musi również odnosić się do wszystkich składników majątkowych (przedmiotów) zgłoszonych przez uczestników postępowania do podziału. Często wydawanie takiego postanowienia w odniesieniu do wszystkich składników zgłoszonych do podziału byłoby niecelowe, w szczególności wówczas, gdy spór co do przynależności do majątku wspólnego dotyczy niewielkiej liczby przedmiotów spośród licznego ich zbioru.

Z przepisów art. 685 k.p.c. w zw. z art. 567 § 2 k.p.c. wynika przy tym, że postanowienie wstępne dotyczące kwestii przynależności przedmiotu lub przedmiotów do majątku wspólnego, może mieć zarówno postać pozytywną, jak i – w drodze wyjątku od reguły (art. 318 k.p.c.) – negatywną. Innymi słowy, w postępowaniu o podział majątku wspólnego sąd, wydając postanowienie wstępne, może ustalić, że pewien przedmiot (w istocie prawo majątkowe) nie wchodzi w skład majątku wspólnego. Przepis art. 685 k.p.c. nie stanowi, że postanowienie wstępne w przedmiocie składu spadku (odpowiednio majątku wspólnego) może mieć wyłącznie postać pozytywną.

Z powyższych zasad, dotyczących możliwości wydania postępowania wstępnego w przedmiocie składu majątku wspólnego, nie wynika, że postanowienie wstępne, wydane w przedmiocie oznaczonego składnika lub składników majątkowych, odnosi się również do innych składowników zgłoszonych do podziału w postępowaniu o podział majątku wspólnego, a nie wymienionych w postanowieniu wstępnym. Z faktu, że w postanowieniu wstępnym zawarte jest rozstrzygnięcie ustalające, że oznaczone prawo majątkowe wchodzi w skład majątku wspólnego konkretnych małżonków, nie można wyciągać wniosku, że pozostałe prawa majątkowe, zgłoszone do podziału przez któregokolwiek z uczestników, nie wchodzą w skład tego majątku. I odwrotnie – z faktu, że w postanowieniu wstępnym ustalającym, że oznaczone prawo majątkowe nie wchodzi w skład majątku wspólnego konkretnych małżonków, nie można wyciągać wniosku, że pozostałe prawa majątkowe, zgłoszone do podziału przez któregokolwiek z uczestników, wchodzą w skład tego majątku. Postanowienie wstępne nie musi bowiem odnosić się do wszystkich składników majątkowych zgłoszonych do podziału w konkretnym postępowaniu sądowym. Odnosi się jedynie do tych składników, które zostały w nim wymienione.

Brak jest podstawy prawnej, która pozwalałaby przypisywać postanowieniu wstępnemu skutki prawne odnoszące się do wszystkich praw majątkowych zgłoszonych do podziału w sprawie o podział majątku wspólnego, zarówno wymienionych w treści postanowienia, jak i niewymienionych.

W uzasadnieniu postanowienia z dnia 21 sierpnia 2008 roku, IV CZ 62/08 (Lex nr 464465), Sąd Najwyższy zajął stanowisko, że jeżeli sąd, wydając w postępowaniu o podział majątku wspólnego postanowienie wstępne przewidziane w art. 685 w związku z art. 567 § 3 k.p.c., nie rozstrzygnął w sentencji, czy niektóre sporne przedmioty należą do majątku wspólnego, zainteresowany uczestnik postępowania może zaskarżyć to postanowienie apelacją.

Sąd Okręgowy nie podziela powyższego stanowiska. Nie jest przekonujące odwołanie się przez Sąd Najwyższy przy uzasadnieniu tego stanowiska do orzeczeń tego Sądu wskazanych w uzasadnieniu postanowienia z dnia 21 sierpnia 2008 roku, IV CZ 62/08, a mianowicie:

a) uchwały z dnia 17 września 1969 roku, III CZP 70/69 (OSN CO 1970, z. 6, poz. 96),

b) uchwały z dnia 21 lipca 1998 roku, III CZP 61/88 (OSN CP 1989, z. 10, poz. 160),

c) postanowienia z dnia 3 października 2003 roku, III CKN 1529/00 (Lex nr 137533).

W orzeczeniach tych Sąd Najwyższy zajął odpowiednio następujące stanowiska:

a) jeżeli w orzeczeniu o podziale majątku wspólnego po ustaniu wspólności ustawowej między małżonkami sąd nie objął sentencją tego orzeczenia wszystkich składników majątku wskazanych we wniosku, to wnioskodawcy nie przysługuje żądanie uzupełnienia orzeczenia, a tylko rewizja;

b) w razie nierozstrzygnięcia przez sąd pierwszej instancji – w sentencji postanowienia dokonującego działu spadku – o roszczeniach z tytułu posiadania rzeczy należącej do spadku i pobierania z niej pożytków zainteresowanym uczestnikom postępowania przysługuje rewizja, a nie wniosek o uzupełnienie postanowienia działowego;

c) w razie nierozstrzygnięcia przez sąd pierwszej instancji – w sentencji postanowienia o dział spadku – o roszczeniach z tytułu posiadania rzeczy należącej do spadku i pobierania z niej pożytków zainteresowanym uczestnikom postępowania przysługuje rewizja (obecnie apelacja), a nie wniosek o uzupełnienie postanowienia działowego.

W ocenie Sądu Okręgowego stanowiska wyrażone w orzeczeniach powołanych wyżej w punktach a) i b) są trafne, tyle tylko, że nie mogą posłużyć jako dodatkowe uzasadnienie dla stanowiska wyrażonego w uchwale z dnia 21 sierpnia 2008 roku, IV CZ 62/08, gdyż odnoszą się do orzeczenia o całkowicie innym charakterze niż postanowienie wstępne wydane na podstawie art. 685 k.p.c. w zw. z art. 567 § 2 k.p.c. Stanowiska wyrażone w powołanych wyżej (a-c) trzech orzeczeniach odnoszą się do postanowienia działowego, a więc postanowienia kończącego postępowanie w sprawie, które z założenia ma zawierać rozstrzygnięcie wszystkich żądań i roszczeń zgłoszonych w sprawie działowej lub też podlegających rozstrzygnięciu w tej sprawie z urzędu przez sąd.

Jeżeli chodzi o stanowisko wyrażone w orzeczeniu Sądu Najwyższego wskazanym wyżej w punkcie c), to w aktualnym orzecznictwie tego Sądu oraz w orzecznictwie sądów powszechnych zaczęło się kształtować stanowisko odmienne, akcentujące potrzebę odrębnego i całościowego rozstrzygania w postanowieniach działowych roszczeń dodatkowych1.

Postanowienie wstępne nie jest postanowieniem kończącym postępowanie w sprawie. Sąd nie ma również obowiązku jego wydania. Może być wydane na wniosek uczestnika postępowania lub z urzędu. Sąd nie jest związany zakresem wniosku uczestnika o wydanie postanowienia wstępnego. Postanowienie wstępne może zawierać zarówno rozstrzygnięcie o charakterze pozytywnym, jak i negatywnym, ale odnoszące się zawsze do kwestii przynależności do majątku wspólnego konkretnego składnika majątkowego. Postanowienie wstępne wydane na podstawie art. 685 k.p.c. w zw. z art. 567 § 2 k.p.c. nie jest objęte zasadą integralności orzeczeń działowych.

Wskazane wyżej argumenty przemawiają za tym, że wydane w postępowaniu o podział majątku wspólnego postanowienie wstępne, w którym sąd wyłącznie ustalił, że konkretne prawa majątkowe wchodzą w skład tego majątku, nie oznacza, że postanowienie to mieści w sobie rozstrzygnięcie negatywne w zakresie przynależności do tego majątku składników majątkowych nie wymienionych w treści postanowienia, i to zarówno takich, co do których istnieje spór na tle przynależności do majątku wspólnego, jak i takich, co do których takiego sporu w konkretnej sprawie sądowej nie ma.

W związku z powyższym należy uznać, że w postępowaniu o podział majątku wspólnego nie jest dopuszczalna apelacja od postanowienia wstępnego w zakresie, w jakim postanowienie to nie zawiera rozstrzygnięcia, że konkretne składniki majątkowe wchodzą w skład tego majątku, jak i w zakresie, w którym postanowienie to nie zawiera rozstrzygnięcia, że konkretne składniki majątkowe nie wchodzą w skład tego majątku. Kwestię, czy w takiej sytuacji byłby dopuszczalny wniosek o uzupełnienie postanowienia, należy uznać za dyskusyjną, zważywszy na to, że sąd nie jest związany zakresem przedmiotowym wniosku o wydanie postanowienia wstępnego. Może zatem ograniczyć swoje rozstrzygnięcie zawarte w postanowieniu wstępnym tylko do niektórych składników majątkowych wskazanych we wniosku o wydanie postanowienia wstępnego lub też rozszerzyć swoje rozstrzygnięcie jeszcze na inne składniki, niż wskazane w takim wniosku.

W rozpoznawanej sprawie zakresem zaskarżenia objęte zostało jedynie postanowienie z dnia 18 czerwca 2014 roku w części obejmującej rozstrzygnięcia zawarte w punktach I 1) i II 1), 2) i 3). Zakresem zaskarżenia nie jest natomiast objęty „brak” w postanowieniu rozstrzygnięć co do składników majątkowych nie wymienionych w tym postanowieniu. W związku z powyższym apelacja uczestniczki nie jest częściowo niedopuszczalna, chociaż zarzut zawarty w akapicie piątym części wstępnej apelacji wykracza całkowicie poza zakres zaskarżenia postanowienia i poza zakres rozstrzygnięć zawartych w tym postanowieniu.

÷

Nie jest uzasadniony zarzut przytoczony w akapicie czwartym części wstępnej apelacji.

Jak już wyżej wyjaśniono, wydając postanowienie wstępne w sprawie o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej, sąd nie ustala składu całego majątku wspólnego podlegającego podziałowi, chyba że w konkretnym wypadku spór dotyczyłby wszystkich składników zgłoszonych do podziału, a wydanie postanowienia odnośnie wszystkich składników sąd uznałby za celowe. Jednak i w tym ostatnim wypadku istota rozstrzygnięcia sprowadzałaby się do ustalenia, które ze składników zgłoszonych do podziału, a objętych postanowieniem wstępnym, wchodzą do tego majątku, a które ewentualnie nie wchodzą. W razie omyłkowego pominięcia w takim postanowieniu wstępnym niektórych składników zgłoszonych do podziału, albo też w razie późniejszego zgłoszenia przez uczestników lub ujawnienia przez sąd nowych składników, które mogłyby być rozważane z punktu widzenia przynależności do majątku wspólnego, postanowienie wstępne, nawet prawomocne, nie miałoby żadnego skutku w odniesieniu do tych nowych składników.

Wprawdzie w końcowej części uzasadnienia zaskarżonego postanowienia znalazło się sformułowanie, które może nasuwać wątpliwości interpretacyjne co do zakresu rozstrzygnięcia przez Sąd pierwszej instancji, jednak sformułowanie to należy intepretować w taki sposób, że przedmiotem rozstrzygnięcia była wyłącznie kwestia przynależności do majątku wspólnego tych składników, które zostały wskazane w treści postanowienia. Oba człony wypowiedzi Sądu pierwszej instancji należy interpretować łącznie, to jest w taki sposób, że każda z tych wypowiedzi ogranicza zakresowo drugą. Nie można natomiast wypowiedzi tych interpretować rozłącznie. Nie można wypowiedzi Sądu Rejonowego rozumieć w taki sposób, że Sąd ten orzekł co do dwóch grup składników:

a) co do których uczestnicy pozostawali w sporze co do ich przynależności do majątku wspólnego,

b) co do tych składników, które zostały przez wnioskodawcę i uczestniczkę zindywidualizowane.

Nie można również intepretować wypowiedzi Sądu Rejonowego w taki sposób, że do majątku wspólnego należą te składniki, co do których uczestnicy pozostawali w sporze, jak również, że do majątku wspólnego należą te składniki, które zostały przez wnioskodawcę i uczestniczkę zindywidualizowane.

Wypowiedź Sądu pierwszej instancji zawarta w przedostatnim akapicie uzasadnienia, mająca stanowić, jak się wydaje, podsumowanie uzasadnienia, przez swoją wieloznaczność nie spełniła swojej funkcji, lecz stanowiła źródło wątpliwości interpretacyjnych.

Całokształt treści uzasadnienia wskazuje, że Sądowi pierwszej instancji chodziło o scharakteryzowanie składników wymienionych w postanowieniu, a mianowicie, że są to precyzyjnie określone przez wnioskodawcę i uczestniczkę składniki zgłoszone do podziału, co do których istniał spór między wnioskodawcą a uczestniczką odnośnie przynależności do majątku wspólnego.

Inną kwestią jest okoliczność, że szereg żądań zgłoszonych przez uczestniczkę w postępowaniu o podział majątku wspólnego nie zostało do chwili obecnej dokładnie określonych. Kwestia ta wykracza jednak poza zakres rozpoznania sprawy przez Sąd drugiej instancji.

Odnosząc się natomiast do uzasadnienia apelacji, należy stwierdzić, że uzasadnienie postanowienia wstępnego, tak jak każdego innego orzeczenia sądu, powinno odnosić się co do tego, co stanowiło przedmiot rozstrzygnięcia zawartego w tym orzeczeniu, nie zaś co do kwestii, którymi zainteresowana byłaby strona lub uczestnik postępowania w oderwaniu od przedmiotu rozstrzygnięcia.

÷

Nie jest uzasadniony zarzut sprzeczności istotnych ustaleń z zebranym w sprawie materiałem dowodowym.

Powyższą ocenę należy uzupełnić o przypomnienie, że zarzut sprzeczności istotnych ustaleń sądu z treścią zebranego w sprawie materiału dowodowego ma rację bytu wówczas, gdy zachodzi sprzeczność pomiędzy ustaleniami faktycznymi sądu a dowodami, które sąd ten uznał za wiarygodne. W sytuacji, gdy określony dowód czy dowody nie zostały uznane przez sąd za wiarygodne, a strona lub uczestnik postępowania uważa, że ocena ta nie jest trafna i że dowody te powinny stanowić podstawę ustaleń faktycznych w danej sprawie, podnoszenie zarzutu sprzeczności ustaleń sądu z treścią zebranego w sprawie materiału dowodowego jest bezprzedmiotowe, gdyż sprzeczność taka w rzeczywistości nie zachodzi. W takiej sytuacji zarzuty strony lub uczestnika postępowania powinny dotyczyć przebiegu postępowania dowodowego lub oceny dowodów. W przypadku uznania takich zarzutów za zasadne odmienna ocena materiału dowodowego przez sąd drugiej instancji może prowadzić do odmiennych ustaleń faktycznych niż dokonane przez sąd pierwszej instancji. Odmienne ustalenia faktyczne nie są wówczas wynikiem przyjęcia, że zachodziła sprzeczność pomiędzy zebranym materiałem a przeprowadzonymi dowodami, ale są konsekwencją uznania za wiarygodne tych dowodów, które nie stanowiły podstawy ustaleń sądu pierwszej instancji, gdyż zostały uznane przez ten sąd za niewiarygodne lub też nie zostały przyjęte za podstawę ustaleń z innych przyczyn.

W rozpoznawanej sprawie H. S. nie wskazuje dowodów uznanych przez Sąd pierwszej instancji za wiarygodne, z którymi miałby pozostawać w sprzeczności ustalenia tego Sądu dotyczące nabycia obrazu autorstwa Z. B., nieruchomości położonych w C. i Z. oraz samochodu marki V. (...) o numerze rejestracyjnym (...).

÷

Nie jest uzasadniony zarzut naruszenia przez Sąd pierwszej instancji przepisu art. 233 § 1 k.p.c.

Naruszenie art. 233 § 1 k.p.c. może polegać na błędnym uznaniu, że przeprowadzony w sprawie dowód ma moc dowodową i jest wiarygodny, albo że nie ma mocy dowodowej lub nie jest wiarygodny. Skuteczność zarzutu apelacji naruszenia zasady swobodnej oceny dowodów wymaga spełnienia dwóch przesłanek:

1. Prawidłowe postawienie zarzutu naruszenia zasady swobodnej oceny dowodów wymaga wskazania dowodu (dowodów), do którego zarzut ten się odnosi2.

Ogólne zatem stwierdzenie, że doszło do naruszenia zasady swobodnej oceny dowodów, nie spełnia wymagania sformułowania zarzutu naruszenia ściśle określonego przepisu prawa, w tym wypadku przepisu prawa procesowego3. Naruszenie art. 233 § 1 k.p.c. może sprowadzić się do zarzutu, że sąd przy ocenie wiarygodności i mocy dowodowej określonych dowodów przekroczył granice swobodnej oceny, dokonując oceny dowolnej, sprzecznej z wymaganiami prawa procesowego, doświadczeniem życiowym oraz regułami logicznego myślenia. Rzeczą strony, która zgłasza taki zarzut, jest wykazanie, że przy ocenie wiarygodności i mocy dowodowej konkretnego dowodu, na podstawie którego sąd dokonał ustalenia faktycznego, przekroczono granice swobodnej oceny dowodów, a nadto iż miało to istotny wpływ na wynik sprawy. Jeżeli wnoszący apelację formułuje zarzut naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. uzasadniając go tym, że zachodzi sprzeczność ustaleń z treścią materiału dowodowego, to taki zarzut nie można uznać za uzasadniony4.

2. Postawienie zarzutu naruszenia przepisu art. 233 § 1 k.p.c. nie może polegać tylko na przedstawieniu własnej, korzystnej dla skarżącego, opartej na własnej ocenie materiału dowodowego, wersji zdarzeń. Konieczne jest natomiast, przy posłużeniu się argumentami wyłącznie jurydycznymi, wykazywanie, że wskazane w art. 233 § 1 k.p.c. kryteria oceny wiarygodności i mocy dowodów zostały naruszone, co miało wpływ na wynik sprawy5.

Jeżeli sąd odwoławczy stwierdzi, że z określonego materiału dowodowego sąd wyprowadził wnioski logicznie poprawne i zgodne z doświadczeniem życiowym, to ocena sądu nie narusza reguł swobodnej oceny dowodów (art. 233 § 1 k.p.c.) i musi się ostać, choćby w równym stopniu, na podstawie tego materiału dowodowego, dawały się wysnuć wnioski odmienne. Ocena dowodów przeprowadzona przez sąd może być natomiast skutecznie podważona, jako nieodpowiadająca wyrażonej w art. 233 § 1 k.p.c. tak zwanej zasadzie swobodnej oceny dowodów, tylko w przypadku, gdy sąd wyprowadza z zgromadzonego materiału dowodowego wnioski sprzeczne z zasadami logiki lub zasadami doświadczenia życiowego, nie uwzględnia jednoznacznych praktycznych związków przyczynowo-skutkowych. Uprawnienie sądu drugiej instancji do dokonania odmiennych ustaleń bez ponowienia dowodów z zeznań świadków, czy też z przesłuchania stron, jest dopuszczalne i uzasadnione, ale w szczególności wówczas, gdy dowody te mają jednoznaczną wymowę, a ocena sądu pierwszej instancji jest oczywiście błędna. Same, nawet poważne, wątpliwości co do trafności oceny dokonanej przez Sąd pierwszej instancji, jeżeli tylko nie wykroczyła ona poza granice zakreślone w art. 233 § 1 k.p.c., nie powinny stwarzać podstawy do zajęcia przez Sąd drugiej instancji odmiennego stanowiska6.

Skarżąca nie przytoczyła w apelacji ani dowodów, których dotyczy zarzut naruszenia zasady swobodnej oceny dowodów, ani też nie wskazała, jakie kryteria oceny tych dowodów zostały naruszone. Apelacja uczestniczki nie zawiera w ogóle wskazania, w czym miałaby się wyrażać wadliwa ocena zebranego materiału dowodowego i w ogóle nie odnosi się do oceny dowodów przedstawionej przez Sąd pierwszej instancji w uzasadnieniu zaskarżonego postanowienia. Uczestniczka nie wskazuje nawet, jakim dowodom Sąd pierwszej instancji powinien jej zdaniem dać wiarę, a jakim odmówić wiarygodności i mocy dowodowej. Uzasadnia to uznanie zarzutu naruszenia przepisu art. 233 § 1 k.p.c. za nieuzasadniony.

Odnosząc się do ustalenia Sądu pierwszej instancji, że nieruchomość oznaczona jako działka numer (...), położona w Z., nie stanowiła składnika majątku wspólnego małżonków S., należy stwierdzić, że w tym zakresie apelacja uczestniczki jest oczywiście bezzasadna. Ze zgodnych twierdzeń wnioskodawcy i uczestniczki, a także ze znajdującego się w aktach sprawy dokumentu w postaci odpisu aktu notarialnego z dnia 27 czerwca 1996 roku, wynika jednoznacznie, że umowa sprzedaży tej nieruchomości została zawarta w dniu 27 czerwca 1996 roku, a więc już po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej K. S. i H. S.. Kupującym nieruchomość był wyłącznie K. S., a w związku z tym wyłącznie on nabył własność tej nieruchomości od sprzedawców. Kwestia czy środki na zapłatę ceny zostały zgromadzone w czasie trwania wspólności ustawowej, czy też uzyskane zostały już po ustaniu wspólności ustawowej, nie ma żadnego znaczenia z punktu widzenia stanu prawnego nieruchomości oznaczonej jako działka numer (...). Stroną umowy sprzedaży (kupującym) był wyłącznie K. S. i to on wyłącznie nabył prawo własności nieruchomości. W chwili nabycia prawa własności tej nieruchomości nie istniała już wspólność majątkowa małżeńska wnioskodawcy i uczestniczki, a zatem nieruchomość ta nie mogła wejść do „majątku wspólnego”.

Kwestia, z jakich środków została zapłacona przez wnioskodawcę cena sprzedaży, nie ma żadnego znaczenia z punktu widzenia prawidłowości rozstrzygnięcia zawartego w postanowieniu wstępnym, a tym samym z punktu widzenia rozstrzygnięcia apelacji. Oczywiście kwestia ta może mieć znaczenie w postępowaniu o podział majątku wspólnego, jeżeli w postępowaniu zgłoszone zostaną właściwe roszczenia, a okoliczności faktyczne stanowiące ich podstawę zostaną udowodnione.

Odnosząc się do ustalenia Sądu pierwszej instancji, że w skład majątku wspólnego wchodzi obraz wskazany w punkcie I 1) postanowienia, należy stwierdzić, że bezsporne było, iż obraz ten został nabyty w czasie trwania wspólności ustawowej małżeńskiej. Na uczestniczce spoczywał zatem ciężar udowodnienia twierdzeń, że pomimo iż obraz ten został nabyty w czasie trwania wspólności ustawowej, nie wszedł w skład majątku wspólnego, lecz stał się składnikiem majątku odrębnego uczestniczki. H. S. nie przedstawiła wiarygodnych dowodów na potwierdzenie swoich twierdzeń, w szczególności tego, że obraz ten stanowił przedmiot darowizny dokonanej na jej rzecz.

Uczestniczka nie przedstawiła również wiarygodnych dowodów na okoliczność, że obraz ten został zbyty przez małżonków S. na rzecz córki. Podkreślenia wymaga, że sama uczestniczka przyznała we wstępnej fazie postępowania, iż przedmiotowy obraz znajduje się w jej posiadaniu (k. 109). Pozostaje to w sprzeczności z późniejszymi twierdzeniami uczestniczki, że obraz ten zbyła na rzecz córki wraz ze zbyciem na rzecz córki mieszkania.

Jeżeli chodzi o samochód marki V. (...) o numerze rejestracyjnym (...), to nie było sporu co do tego, że samochód ten został nabyty w czasie trwania wspólności majątkowej małżeńskiej i w chwili nabycia stał się składnikiem tego majątku.

Samochód ten został sprzedany przez K. S. w dniu 13 stycznia 1996 roku za kwotę 17400 zł (k. 86 – odpis umowy). Zawarcie umowy sprzedaży nastąpiło przed doręczeniem K. S. postanowienia Sądu Rejonowego w Lublinie z dnia 27 grudnia 1995 roku, wydanego w sprawie V RC 2434/95, którym Sąd ten zabezpieczył powództwo o zniesienie wspólności ustawowej małżeńskiej przez zakazanie zbywania wymienionych w postanowieniu ruchomości. Wprawdzie w aktach sprawy V RC 2434/95 Sądu Rejonowego w Lublinie brak jest potwierdzenia odbioru przez K. S. odpisu postanowienia z dnia 27 grudnia 1995 roku, jednak doręczenie to nie mogło nastąpić przed dniem 30 stycznia 1996 roku, gdyż dopiero w tym dniu odpis tego postanowienia został wysłany przez Sąd (k. 11v-12 akt V RC 2434/95 Sądu Rejonowego w Lublinie).

Po drugie, w rozpoznawanej sprawie nie były podnoszone twierdzenia, że kupujący samochód – T. W. nie nabył własności tego samochodu na podstawie art. 169 § 1 k.c.

Po trzecie, uczestniczka nie udowodniła, że przedmiotowy pojazd w chwili obecnej jeszcze istnieje. H. S. nawet nie przytaczała takich twierdzeń. Biorąc pod uwagę, że samochód ten został wyprodukowany w 1990 roku, wątpliwe jest, czy istnieje od jeszcze fizycznie do chwili obecnej, jako rzecz ruchoma.

Podsumowując, należy stwierdzić, że nie ma w zebranym w sprawie materiale dowodowym podstaw do ustalenia, iż samochód osobowy marki V. (...) o numerze rejestracyjnym (...) stanowi na chwilę obecną składnik majątku, który był objęty wspólnością ustawową małżeńską. Kwestia, czy i jakie ewentualnie roszczenia przysługują uczestnice w związku ze zbyciem tego samochodu przez wnioskodawcę, nie ma żadnego znaczenia z punktu widzenia rozpoznania apelacji uczestniczki od postanowienia wstępnego z dnia 18 czerwca 2014 roku. Do chwili obecnej takie roszczenia nie zostały w ogóle nawet zgłoszone.

Ustalając, czy pewien przedmiot należy do majątku wspólnego, sąd bierze pod uwagę nie tylko stan na chwilę ustania wspólności majątkowej małżeńskiej, ale również stan na chwilę orzekania.

Jeżeli chodzi o nieruchomość oznaczoną jako działka numer (...), położoną w C., to prawidłowe są ustalenia Sądu pierwszej instancji co do tego, że nieruchomość ta została nabyta przez wnioskodawcę za środki stanowiące majątek odrębny wnioskodawcy, to jest uzyskane w drodze darowizny od jego matki.

Zwrócić należy uwagę, że za wiarygodnością zeznań wnioskodawcy w tym zakresie i wskazanych przez niego świadków przemawia fakt, iż w czasie, w którym została zawarta umowa sprzedaży, małżonkowie S. pozostawali już w separacji faktycznej, a wnioskodawca spotykał się już z A. S., późniejszą drugą żoną. Cena sprzedaży nie była duża, a zatem nie ma uzasadnionych podstaw do przyjęcia, że matka wnioskodawcy nie posiadała kwoty, którą mogłaby darować wnioskodawcy. Zeznania wnioskodawcy dotyczące omawianej kwestii oraz zeznania zawnioskowanych w tym zakresie przez niego świadków nie nasuwają wątpliwości co do ich wiarygodności. W świetle zasad doświadczenia życiowego uzasadnione jest przyjęcie, że wnioskodawca, przewidując, iż dojdzie do ustania jego dotychczasowego małżeństwa i mając możliwość nabycia własności nieruchomości po okazyjnej cenie, nie chciał, aby ta nieruchomość weszła w skład jego dotychczasowego majątku wspólnego. Stąd też poczynił starania, aby środki na zapłatę ceny uzyskać w drodze darowizny dokonanej przez matkę.

÷

Mając na uwadze powyższe rozważania, należało oddalić apelację, jako bezzasadną.

*

Sąd Okręgowy nie zamieszczał w postanowieniu rozstrzygnięcia o kosztach postępowania odwoławczego. Postanowienie Sądu Okręgowego w Lublinie z dnia 18 czerwca 2014 roku nie jest postanowieniem kończącym postępowanie w sprawie, dlatego też nie zamieszcza się w nim rozstrzygnięcia w przedmiocie kosztów postępowania (art. 108 § 1 zd. 1 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. i w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.).

Koszty postępowania odwoławczego w rozpoznawanej sprawie zostaną rozliczone przez Sąd pierwszej instancji w postanowieniu kończącym postępowanie w sprawie w ramach rozstrzygnięcia o kosztach postępowania za pierwszą instancję.

*

Z tych wszystkich względów i na podstawie powołanych wyżej przepisów Sąd Okręgowy orzekł jak w postanowieniu.

1 Postanowienie SN z dnia 14 grudnia 2011 roku, I CSK 138/11, OSN C 2012, z. 7-8, poz.89.

2 Wyrok SN z dnia 28 kwietnia 2004 roku, V CK 398/03, Lex nr 174215; wyrok SN z dnia 23 stycznia 2001 roku, IV CKN 237/00, Lex nr 52528; wyrok SN z dnia 5 lipca 2000 roku, I CKN 291/00, Lex nr 303349; wyrok SN z dnia 25 listopada 2003 roku, II CK 293/02, Lex nr 151622.

3 Wyrok SN z dnia 24 czerwca 2008 roku, I PK 295/07, Lex nr 496401.

4 Wyrok SN z dnia 15 września 2005 roku, II CK 59/05, Lex nr 385605; wyrok SN z dnia 18 stycznia 2002 r., I CKN 132/01, Lex nr 53144.

5 Wyrok SN z dnia 16 grudnia 2005 roku, III CK 314/05, Lex nr 172176; wyrok SN z dnia 18 czerwca 2004 roku, II CK 369/03, Lex nr 174131; wyrok SN z dnia 15 kwietnia 2004 roku, IV CK 274/03, Lex nr 164852; wyrok SN z dnia 25 listopada 2003 roku, II CK 293/02, Lex nr 151622; wyrok SN z dnia 23 stycznia 2003 roku, II CKN 1335/00, Lex nr 439181; wyrok SN z dnia 27 września 2002 roku, IV CKN 1316/00, Lex nr 80273; postanowienie SN z dnia 23 stycznia 2001 roku, IV CKN 970/00, Lex nr 52753; wyrok SN z dnia 12 kwietnia 2001 roku, II CKN 588/99, Lex nr 52347; wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 19 czerwca 2008 roku, I ACa 180/08, Lex nr 468598, OSA 2009/6/55; Wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 21 maja 2008 roku, I ACa 953/07, Lex nr 466440; wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 10 lipca 2008 roku, VI ACa 306/08, Lex nr 504047; wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 14 maja 2008 roku, I ACa 328/08 Lex nr 466423; wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 9 kwietnia 2008 roku, I ACa 205/08, Lex nr 465086; wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 30 stycznia 2008 roku, I ACa 1040/07, Lex nr 466431; wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 27 lutego 2007 roku, I ACa 1053/06, Lex nr 298433; wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 27 kwietnia 2006 roku, I ACa 1303/05, Lex nr 214251; wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 11 stycznia 2006 roku, I ACa 1609/05, Lex nr 189371.

6 Wyrok SN z dnia 21 października 2005 roku, III CK 73/05, Lex nr 187032.