Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 4 grudnia 2014 r.

Sąd Apelacyjny w Gdańsku – Wydział V Cywilny w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 4 grudnia 2014 r. w Gdańsku na rozprawie

sprawy z powództwa A. W.

przeciwko (...) Spółce Akcyjnej w Ł.

o zapłatę

na skutek apelacji pozwanego

od wyroku Sądu Okręgowego we W.

z dnia 9 czerwca 2014 r. sygn. akt I C 287/13

I.  oddala apelację;

II.  zasądza od pozwanego na rzecz powódki kwotę 2.700 (dwa tysiące siedemset) złotych tytułem zwrotu kosztów procesu za II instancję.

Na oryginale właściwe podpisy.

VACa 673/14

UZASADNIENIE

A. W. domagała się zasądzenia od pozwanego (...) Spółki Akcyjnej w Ł. kwoty 105.000 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 8 listopada 2013 roku do dnia zapłaty oraz kosztów procesu . Wymienionej kwoty dochodziła tytułem zadośćuczynienia w związku ze śmiercią męża M. W. w wypadku komunikacyjnym z dnia (...) .

Pozwane Towarzystwo (...) wniosło o oddalenie powództwa w całości .

Sąd Okręgowy w. W. , wyrokiem z dnia 9 czerwca 2014 roku , zasądził od pozwanego na rzecz powódki kwotę 55.000 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 8 listopada 2013 roku ; oddalił powództwo w pozostałej części oraz postanowił o kosztach procesu .

Sąd Okręgowy ustalił , że A. W. od 1998 roku pozostawała w związku małżeńskim z M. W. . Małżonkowie utrzymywali się z gospodarstwa rolnego . Mąż powódki był człowiekiem zaradnym , dobrym organizatorem i to on zarządzał gospodarstwem rolnym , z którego dochodów utrzymywała się cała rodzina . Dbał o rodzinę , był czuły i opiekuńczy. Małżonkowie W. tworzyli zgodny związek oparty na wzajemnym zaufaniu . Utrzymywali liczne kontakty rodzinne i towarzyskie , wspólnie planowali remont domu . W dniu (...) w B. doszło do wypadku komunikacyjnego , którego sprawcą był R. T. . Kierując samochodem marki V. wyjechał z drogi podporządkowanej i na skrzyżowaniu wymusił pierwszeństwo przejazdu na samochodzie marki D. (...) kierowanym przez męża powódki . M. W. zmarł na skutek wielonarządowego urazu ciała . R. T. został skazany prawomocnym wyrokiem z dnia 5 lutego 2009 roku wydanym w sprawie II K (...) . Pojazd , którym wówczas kierował był ubezpieczony u pozwanego .

Po śmierci męża powódka (...). Była załamana śmiercią męża (...) . Leczyła się(...) . Obecnie jej stan uległ poprawie , (...) . Nie znalazła żadnego nowego partnera życiowego . Przez około 2 lata po wypadku prowadziła gospodarstwo rolne , a następnie wydzierżawiła je . Obecnie pracuje dorywczo .

Powódka otrzymała od pozwanego zadośćuczynienie w wysokości 15.000 zł oraz kwotę 30.000 zł z tytułu znacznego pogorszenia jej sytuacji życiowej . Nadto z KRUS otrzymała odszkodowanie niższe niż 30.000 zł.

W ocenie Sądu pierwszej instancji żądanie A. W. znajdowało podstawy w art. 23 k.c. , art. 24 § 1 k.c. i art. 448 k.c. Na skutek zgonu jej męża , którego przyczyną był wypadek komunikacyjny naruszone zostało jej dobro osobiste w postaci więzi rodzinnej , a skutkiem tego było jej przygnębienie , apatia , pustka , samotność , utrata osoby , z którą mogła porozmawiać i na której pomoc mogła zawsze liczyć . Odwołując się do orzecznictwa Sądu Najwyższego wskazano , że prawo do życia rodzinnego i utrzymania tego rodzaju więzi stanowi dobro osobiste członków rodziny i podlega ochronie na podstawie art. 23 i 24 k.c. W konkretnym stanie faktycznym spowodowanie śmierci osoby bliskiej może zatem stanowić naruszenie dóbr osobistych członków jej rodziny . Spowodowanie śmierci osoby bliskiej przed dniem wejścia w życie ustawy z dnia 30 maja 2008 roku o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw ( Dz. U. Nr 116, poz. 731 ) , to jest w stanie prawnym sprzed dnia 3 sierpnia 2008 roku , mogło stanowić naruszenie dóbr osobistych najbliższych członków rodziny zmarłego i uzasadniać przyznanie im zadośćuczynienia na podstawie art. 448 k.c. Wywodzono dalej , że przesłanką odpowiedzialności za naruszenie cudzego dobra osobistego jest bezprawność działania , przez którą rozumie się działanie bądź zaniechanie sprzeczne z porządkiem prawnym i zasadami współżycia społecznego . Przepis art. 24 k.c. przewiduje domniemanie bezprawności działania naruszającego dobra osobiste co powoduje , że na nim spoczywa ciężar wykazania , iż jego działanie było zgodne z prawem .

Przypominano bezsporną okoliczność , że sprawcą naruszenia dobra osobistego A. W. kwalifikowanego jako naruszenie więzi rodzinnej spowodowanej śmiercią jej męża był R. T. , skazany prawomocnym wyrokiem za spowodowanie wypadku drogowego . Jego zachowanie było zatem niezgodne z obowiązującym porządkiem prawnym . Wynikiem tego bezprawnego działania było spowodowanie śmierci męża powódki , a tym samym naruszenie jej dobra osobistego . Pojazd sprawcy wypadku był zaś ubezpieczony w ramach odpowiedzialności cywilnej u pozwanego .

Zgodnie z art. 34 ust. 1. ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych z ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych przysługuje odszkodowanie , jeżeli posiadacz lub kierujący pojazdem mechanicznym są obowiązani do odszkodowania za wyrządzoną w związku z ruchem tego pojazdu szkodę , będącą następstwem śmierci , uszkodzenia ciała , rozstroju zdrowia bądź też utraty , zniszczenia lub uszkodzenia mienia . Przepis ten nie wyłącza z zakresu ochrony ubezpieczeniowej zadośćuczynienia za krzywdę osoby , wobec której ubezpieczony ponosił odpowiedzialność na podstawie art. 448 k.c. Zakres odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń za powstałą szkodę jest uzależniony od zakresu odpowiedzialności kierującego pojazdem . Pozwany naprawia wyrządzone szkody w granicach odpowiedzialności cywilnej kierującego pojazdem .

Przyjął Sąd Okręgowy , że naruszenie dobra osobistego A. W. w postaci więzi rodzinnej było niepodważalne . W dniu (...) zginął bowiem jej mąż , z którym od 20 lat pozostawała w zgodnym związku małżeńskim . Miała z nim dwoje dzieci . Stanowił dla niej wsparcie psychiczne , był jej opiekunem i osobą organizującą całe życie zarówno w zakresie spraw rodzinnych jak i prowadzonego gospodarstwa rolnego , z którego dochodów utrzymywała się cała rodzina . Jego śmierć spowodowała u powódki poczucie osamotnienia , pustki , przygnębienia , utraty radości życia , zaburzeniami snu (...). Jednocześnie śmierć męża nie wywołała u powódki trwałego pogorszenia jej zdrowia psychicznego . (...). Ponadto w postępowaniu ubezpieczeniowym powódka zgłosiła żądanie przyznania jej odszkodowania z tytułu pogorszenia jej sytuacji życiowej w wysokości 40.000 zł i z tego tytułu pozwany wypłacił jej w marcu 2008 roku kwotę 30.000 zł , zaś w wyniku złożonego w dniu 4 października 2013 roku pisma wzywającego do wypłaty 120.000 zł z tytułu zadośćuczynienia pozwany w dniu 7 listopada 2013 roku przyznał powódce i wypłacił kwotę 15.000 zł, co także miało wpływ na ocenę wysokości zasądzonego powódce w niniejszej sprawie zadośćuczynienia , podobnie jak wypłata przez KRUS kwoty nie mniejszej niż 30.000 zł z tytułu odszkodowania z ubezpieczenia rolniczego . W związku z tym wywodzono ( po części za cytowanymi orzeczeniami Sądu Najwyższego ) , że na rozmiar krzywdy , o której mowa w art. 448 k.c. mają wpływ przede wszystkim : wstrząs psychiczny i cierpienia moralne wywołane śmiercią osoby bliskiej , poczucie osamotnienia i pustki po jej śmierci , rodzaj i intensywność więzi łączącej pokrzywdzonego ze zmarłym , rola w rodzinie pełniona przez osobę zmarłą , wystąpienie zaburzeń będących skutkiem śmierci osoby bliskiej , wiek pokrzywdzonego i jego zdolność do zaakceptowania nowej rzeczywistości oraz umiejętność odnalezienia się w niej . Roszczenie oparte na art. 448 k.c. jest rodzajowo i normatywnie odmienne od roszczenia zmierzającego do naprawienia szkody majątkowej , opartego na art. 446 § 3 k.c.

Zadośćuczynienie nie jest zależne od pogorszenia sytuacji życiowej osoby bliskiej w wyniku śmierci bezpośrednio poszkodowanego , lecz ma na celu złagodzenie cierpienia psychicznego wywołanego śmiercią osoby najbliższej i pomoc członkom jego rodziny w dostosowaniu się do zmienionej sytuacji życiowej . Rozmiar zadośćuczynienia może być odnoszony do stopy życiowej społeczeństwa , która pośrednio może rzutować na jego umiarkowanie . Przesłanka ta ma więc charakter uzupełniający i ogranicza wysokość zadośćuczynienia tak , by jego przyznanie nie prowadziło do wzbogacenia osoby uprawnionej .

Sąd Okręgowy stanął na stanowisku , że kwota zadośćuczynienia w wysokości 105.000 zł jest rażąco wygórowana . Mając na uwadze rozmiar cierpień psychicznych powódki związanych wyłącznie ze śmiercią jej męża , czasokres ich trwania oraz brak trwałych , negatywnych ich następstw w zdrowiu i obecnym funkcjonowaniu osobistym i społecznym powódki Sąd uznał , że kwota 55.000 zł z tytułu naruszenia jej dobra osobistego w postaci zerwania więzi rodzinnej , ale także okresowego naruszenia jej dobra osobistego w postaci zdrowia , będzie najbardziej odpowiednia zarówno w relacji do przeciętnej stopy życiowej społeczeństwa jak i będzie stanowić realnie odczuwalną dla powódki wartość ekonomiczną . Po zsumowaniu wartości zadośćuczynienia wypłaconej już przez pozwanego będzie bowiem stanowiła kwotę 70.000 zł.

Odsetki ustawowe zasądzono od dnia 8 listopada 2013 roku , tj. od następnego dnia , po dniu w którym pozwany poinformował powódkę o wysokości przyznanego jej zadośćuczynienia . Wyjaśniono także rozstrzygnięcie o stosunkowym rozdziale kosztów procesu

Apelację od tego wyroku wniosła (...) Spółka Akcyjna w Ł. domagając się jego zmiany i oddalenia powództwa oraz zasądzenia kosztów procesu za obie instancje

Zarzucono naruszenie art. 448 § 1 k.c. w związku z art. 23 k.c. i 24 § 1 k.c. oraz art. 822 k.c. przez ich zastosowanie w wyniku uznania , że powódka byłą osobą bezpośrednio poszkodowaną działaniem sprawcy wypadku , czyn był skierowany bezpośrednio przeciwko powódce , czego skutkiem było naruszenie jej dóbr osobistych , a nadto rażące zawyżenie zasądzonego zadośćuczynienia przez uznanie dodatkowej kwoty 55.000 zł za odpowiednią do stopnia krzywdy , pomimo że powódka nie doznała trwałego uszczerbku na zdrowiu , a śmierć męża poza zwyczajowo przyjętym okresem żałoby nie spowodowała żadnych ograniczeń w życiu osobistym , zawodowym i społecznym powódki .

Z zasadniczych wątków uzasadnienia przytoczyć należy stanowisko odnośnie rozbieżności w orzecznictwie sądowym w związku ze stosowaniem art. 448 k.c. do kompensacji krzywdy wywołanej utrata osoby bliskiej . Twierdzi się mianowicie , że taka sytuacja nie narusza dóbr osobistych człowieka i nie podlega ochronie przy zastosowaniu art. 448 k.c. Odszkodowanie przysługuje bowiem osobie bezpośrednio poszkodowanej . przeciwko której czyn niedozwolony został skierowany , a innym osobom tylko wówczas gdy przepis ustawy tak stanowi - np. art. 446 k.c. Gdyby stosowanie przepisów o ochronie dóbr osobistych rozszerzyć na bliskich osoby zmarłej wskutek czynu niedozwolonego to zbędna byłaby nowelizacja art. 446 k.c. przez dodanie § 4 . Dochodzenie roszczeń z tytułu naruszenia dóbr osobistych osób pośrednio poszkodowanych nie ma podstaw , ponieważ ustawa o ubezpieczeniach osobowych obejmuje jedynie szkody , których następstwem jest śmierć , uszkodzenie ciała , rozstrój zdrowia albo utrata , zniszczenie lub uszkodzenie mienia . Nawet obecnie obowiązujący art. 446 § 4 k.c. przewiduje zadośćuczynienie dla osób , których sytuacja życiowa kształtowała się w pewnej zależności od zmarłego . Strata męża nie mogła wywołać , poza okresem zwyczajowo przyjętej żałoby , wielkiej traumy skutkującej załamaniem we wszystkich obszarach życia . Nie spowodowała żadnych trwałych , niekorzystnych następstw w życiu powódki . Nie doznała ona żadnego uszczerbku psychicznego . Wysokości zadośćuczynienia Sąd Okręgowy nie uzasadnił . Jest ono rażąco wygórowane . Wskazano na świadczenia dotychczas wypłacone powódce . Ponadto uzyskała ona w postępowaniu spadkowym gospodarstwo rolne , które obecnie wydzierżawia i uzyskuje stały dochód .

Powódka domagała się oddalenia apelacji pozwanego Towarzystwa (...) i zasądzenia kosztów procesu .

Sąd Apelacyjny w Gdańsku ustalił i zważył, co następuje :

Apelacja (...) Spółki Akcyjnej w Ł. okazała się bezzasadna .

Najdalej idzie zarzut naruszenia prawa materialnego przez zasądzenie świadczenia bez podstawy prawnej . Kwestionuje się bowiem możliwość obciążenia ubezpieczyciela zadośćuczynieniem za krzywdę wywołaną naruszeniem dobra osobistego osoby bliskiej na skutek zerwania szczególnej więzi rodzinnej łączącej ją z osobą zmarłą w wypadku drogowym powstałym przed dniem 3 sierpnia 2008 roku .

Nie można się zgodzić z tezą , że przed 3 sierpnia 2008 roku nie było podstawy prawnej dla zasądzenia zadośćuczynienia z tego tytułu . W dniu 28 grudnia 1996 roku weszła w życie ustawa z dnia 23 sierpnia 1996 roku o zmianie ustawy - Kodeks cywilny ( Dziennik Ustaw Numer 114 pozycja 542 ) , w której nadano art. 448 k.c. nowe brzmienie - w razie naruszenia dobra osobistego sąd może przyznać temu , czyje dobro osobiste zostało naruszone , odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę lub na jego żądanie zasądzić odpowiednią sumę pieniężną na wskazany przez niego cel społeczny , niezależnie od innych środków potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia . Wyliczenie chronionych dóbr osobistych zawarte w art. 23 k.c. nie jest zupełne . Rzecz zatem nie w braku podstawy prawnej do kompensowania krzywdy wywołanej naruszeniem dóbr osobistych ile w rozwinięciu ich katalogu , a ten proces jest pochodną zmian zachodzących w społeczeństwie .

Sąd odwoławczy stoi na stanowisku , że spowodowanie śmierci osoby bliskiej może uzasadniać przyznanie członkom rodziny zmarłego zadośćuczynienia , jeżeli śmierć nastąpiła na skutek deliktu powstałego przed dniem 3 sierpnia 2008 roku ( data wejścia w życie ustawy z dnia 30 maja 2008 roku o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw Dziennik Ustaw Numer 116 pozycja 731 wprowadzającej do porządku prawnego art. 446 § 4 k.c. ). Zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę następuje wówczas na podstawie art. 448 k.c. w związku z art. 24 § 1 k.c. . W rozstrzyganej sprawie stwierdzono naruszenie dóbr osobistych A. W. wynikających z więzi emocjonalnej jaka łączyła ją z mężem M. W. . Jej zerwanie spowodowało cierpienie i poczucie krzywdy , czyniąc powódkę bezpośrednio poszkodowaną czynem niedozwolonym . Za skutki tego deliktu pozwane Towarzystwo (...) odpowiada , gdyż zawierając umowę ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej , zobowiązało się do kompensacji szkód wyrządzonych osobom trzecim , wobec których odpowiedzialność ponosi ubezpieczony ( art. 822 k.c. ) . Oczywiste jest, że wielość bezpośrednio poszkodowanych deliktem nie jest zdarzeniem nadzwyczajnym także wówczas gdy podstawy prawne odpowiedzialności są rozmaite . Nowelizacja art. 446 k.c. z 3 sierpnia 2008 roku , polegająca na dodaniu § 4 , nie pozbawiła członków rodziny zmarłego możliwości dochodzenia zadośćuczynienia na podstawie art. 448 k.c. także w przypadku gdy czyn niedozwolony popełniony został przed tą datą . Taki pogląd , tu cytowany za uzasadnieniem uchwały Sądu Najwyższego z dnia 13 lipca 2011 roku (III CZP 32/11 ) , jest już ugruntowany w judykaturze , która w aktualnym stanie prawnym akceptuje dualizm środków prawnych stosowanych dla zadośćuczynienia krzywdzie doznanej przez bliskich zmarłego . Na skutki nowelizacji spojrzeć trzeba w ten sposób , że wejście w życie art. 446 § 4 k.c. , przy pozostawieniu w porządku prawnym art. 448 k.c. , oznacza dopuszczalność wyboru spośród dwóch podstaw prawnych , a w okresie przed 3 sierpnia 2008 roku , możliwość oparcia powództwa osoby bliskiej na art. 448 k.c. (tak Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 16 kwietnia 2014 roku w sprawie V CSK 320/13 )

Na przeszkodzie uwzględnieniu powództwa nie stoi także art. 34 ust 1 ustawy z dnia 22 maja 2003 roku o ubezpieczeniach obowiązkowych , Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych ( obecnie tekst jednolity z 2013 roku Dziennik Ustaw pozycja 392 ). Zgodnie z treścią tego przepisu , z ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych przysługuje odszkodowanie , jeżeli posiadacz lub kierujący pojazdem mechanicznym są obowiązani do odszkodowania za wyrządzoną w związku z ruchem tego pojazdu szkodę , będącą następstwem śmierci , uszkodzenia ciała , rozstroju zdrowia bądź też utraty , zniszczenia lub uszkodzenia mienia . Tak jak nie wyklucza on dochodzenia przez poszkodowanego roszczeń tytułem zadośćuczynienia za uszkodzenie ciała i rozstrój zdrowia ani roszczeń bliskich zmarłej ofiary wypadku drogowego opartych na art. 446 §§ 1 i 3 k.c. , a obecnie także 446 § 4 k.c., tak i nie stoi na przeszkodzie roszczeniu z art. 448 § 1 k.c. Nie ma bowiem podstaw do upatrywania takiego skutku w stosowanej nomenklaturze . W ramach „ odszkodowania ” z art. 34 kompensuje się zarówno szkody majątkowe jak i niemajątkowe , a także roszczenia będące następstwem śmierci ofiary wypadku drogowego , których dochodzą osoby nie będące uczestnikami tego zdarzenia , a ich krzywda wymaga zadośćuczynienia . Zaznaczyć należy jedynie , że celem tej normy jest w pierwszym rzędzie udzielenie poszkodowanym gwarancji rzeczywistego zaspokojenia ich słusznych roszczeń , co w przypadku bezpośredniej i wyłącznej odpowiedzialności sprawców byłoby często niepewne .

Zasada odpowiedzialności pozwanego Towarzystwa (...) nie była dotąd sporna . W szczególności wypłacono powódce w dniu 7 listopada 2013 roku zadośćuczynienie w kwocie 15.000 zł ( zarachowane przez Sąd Okręgowy na ogólną kwotę 70.000 zł uznaną za odpowiednie zadośćuczynienie ) . W piśmie ubezpieczyciela z tej daty , dołączonym na karcie 135 akt ubezpieczeniowych wskazano , że wypłaca się ,, zadośćuczynienie z art. 448 k.c. po śmierci męża ” . Wprost nawiązywano w ten sposób do pisma powódki z 27 września 2013 roku ( karty 108 - 105 akt ubezpieczeniowych ) , w którym przedstawiła ona podstawę prawną i faktyczną swych roszczeń - jednaką z opisaną w uzasadnieniu pozwu . Dla porządku przypomnieć można tylko , że poza zapadłym przeciwko sprawcy wypadku z dnia (...) wyrokiem karnym , skazującym go za popełnienie występku , którego skutkiem była śmierć M. W. , przyznano związanie umową ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej uzasadniającą kompensację przez pozwane Towarzystwo (...) skutków jakie wypadek ten za sobą pociągał.

Zarzut naruszenia prawa materialnego obejmuje także uchybienie art. 448 k.c. przez zasądzenie zadośćuczynienia w kwocie zbyt wysokiej , nieuwzględniającej że powódka nie doznała trwałego uszczerbku na zdrowiu , a śmierć męża nie spowodowała innych ograniczeń niż zwyczajowo przyjęty okres żałoby . Wskazać należy , że treści takich norma art. 448 k.c. nie zawiera . W szczególności nie przewiduje ona aby zadośćuczynienie w nim przewidziane przypadało tylko osobie , która doznała trwałego uszczerbku na zdrowiu , lub takiej która obchodziła okres żałoby w sposób inny niż zwyczajowo przyjęty ( w domyśle dłużej , lub bardziej dotkliwie ). Zadośćuczynienie nie przysługuje za „ krzywdę kwalifikowaną ” , to jest o cechach , które w zarzutach apelacyjnych eksponuje skarżący . Artykuł 448 k.c. przewiduje zadośćuczynienie za krzywdę wywołaną naruszeniem dobra osobistego , a nie za sam fakt tego naruszenia . Suma zadośćuczynienia powinna być odpowiednia . Sąd pierwszej instancji słusznie rozumiał tą dyrektywę jako konieczność indywidualnego badania rozmiaru krzywdy . Brał więc po uwagę rolę jaką w rodzinie pełnił zmarły , rodzaj i intensywność więzi łączących go z pokrzywdzoną , cierpienia moralne i wstrząs psychiczny wywołany u niej śmiercią najbliższej osoby , długotrwałość przeżywania okresu żałoby , skalę cierpień i ich wpływ na bieżące funkcjonowanie powódki , wystąpienie zaburzeń będących skutkiem nagłego odejścia męża , w tym (...) , sposób w jakim pokrzywdzona znalazła się w nowej rzeczywistości . W apelacji nie przedstawiono zarzutu naruszenia prawa procesowego , a zatem Sąd Apelacyjny stoi na gruncie ustaleń poczynionych w tej materii w pierwszej instancji . Nie ma potrzeby ich ponownego przytaczania .

W tym stanie rzeczy , na mocy art. 385 k.p.c. , apelację pozwanego Towarzystwa (...) oddalono .

O kosztach postępowania apelacyjnego orzeczono na mocy art. 98 §§ 1 i 3 k.p.c. w związku z art. 99 k.p.c. i art. 391 § 1 k.p.c. Zasądzono kwotę 2.700 zł stanowiącą wynagrodzenie pełnomocnika powódki określone na podstawie §§ 6 pkt 6 w związku z § 13 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 roku w sprawie opłat za czynności radców prawnych /.../( tekst jednolity z 2013 roku Dziennik Ustaw pozycja 490 ).