V CSK 320/13
-
Data orzeczenia:
-
Organ orzekający:
-
Izby:
-
Jednostka obsługująca sprawę:
-
Forma orzeczenia:
-
Typ składu:
-
Skład sędziowski:
Powołane przepisy:
Informacje o źródle orzeczenia:
- Link do źródła orzeczenia
-
Data publikacji:28-05-2014
Dodatkowe informacje:
-
Sprawy przywołane w treści orzeczenia:I CSK 149/09 II CK 17/03 II CKN 985/00 II CSK 459/07 III CZP 32/11 III CZP 74/13 III CZP 76/10 IV CSK 192/07 IV CSK 307/09 I PR 424/67 II CK 479/03 II CR 658/74 IV CK 445/03 IV CR 300/77 IV CR 458/77
Pełny tekst orzeczenia
Sygn. akt V CSK 320/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 16 kwietnia 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz (przewodniczący,
sprawozdawca)
SSN Grzegorz Misiurek
SSA Katarzyna Polańska-Farion
w sprawie z powództwa małoletniej K. D., reprezentowanej
przez matkę Z. O. (poprzednio Z. D.)
przeciwko Powszechnemu Zakładowi Ubezpieczeń Spółce Akcyjnej w W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 16 kwietnia 2014 r.,
skargi kasacyjnej powódki
od wyroku Sądu Okręgowego w K.
z dnia 11 stycznia 2013 r.
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w K. do ponownego rozpoznania,
pozostawiając mu rozstrzygnięcie o kosztach postępowania
kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 29 czerwca 2012 r. Sąd Rejonowy w S. zasądził na rzecz
małoletniej K. D. od powszechnego Zakładu Ubezpieczeń S.A. w W. kwotę 50 000
zł z ustawowymi odsetkami tytułem zadośćuczynienia za krzywdę, jaka została jej
wyrządzona wskutek śmierci ojca w dniu 2 listopada 2006 r., w wypadku
samochodowym spowodowanym przez sprawcę, którego z pozwanym łączyła
umowa ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej. Rozstrzygniecie zostało oparte
na art. 448 k.c.
Sąd Okręgowy w K. wyrokiem z dnia 11 stycznia 2013 r. zmienił powyższy
wyrok i oddalił powództwo. Zdaniem Sądu Okręgowego, normatywną podstawę
odpowiedzialności cywilnej sprawcy szkody, za którego odpowiada pozwany,
stanowią przepisy art. 435 i 436 § 1 k.c. Legitymacja materialna pozwanego
ubezpieczyciela wynika z art. 822 k.c. oraz art. 34 ustawy o ubezpieczeniach
obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze
Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (Dz. U. 2003 r., Nr 124, poz. 1152 ze zm.).
Zakres odpowiedzialności pozwanego jest tożsamy z zakresem odpowiedzialności
sprawcy i ogranicza się do naprawienia szkody wywołanej uszkodzeniem ciała lub
spowodowaniem rozstroju zdrowia lub śmierci poszkodowanego. Skutki
uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia mogą dotyczyć wyłącznie bezpośrednio
poszkodowanego, powódka zaś nie uczestniczyła w wypadku i takiej szkody nie
doznała. W ocenie Sądu Okręgowego, nie ma podstaw do uznania, że powódka
doznała na skutek śmierci ojca krzywdy, prowadzącej do naruszenia jej dóbr
osobistych i podlegającej kompensacie na podstawie art. 23, 24 i 448 k.c.
Podstawę zasądzenia zadośćuczynienia z tego tytułu mógłby stanowić art. 446 § 4
k.c., jednak przepis ten nie obowiązywał w dniu zdarzenia. Wywodzenie zaś
podstawy do przyznania zadośćuczynienia z art. 448 k.c. nie ma, zdaniem tego
Sądu, uzasadnienia.
Wyrok powyższy zaskarżyła powódka skargą kasacyjną opartą na podstawie
naruszenia prawa materialnego, zarzucając naruszenie art. 24 § 1 w związku z art.
448 k.c. oraz art. 34 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych,
3
Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli
Komunikacyjnych (Dz. U. 2003 r., Nr 124, poz. 1152 ze zm.). W konkluzji wnosiła
o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zadośćuczynienie za krzywdę doznaną wskutek śmierci osoby najbliższej,
spowodowanej czynem niedozwolonym, uregulowane jest w art. 446 § 4 k.c., który
został wprowadzony do polskiego porządku prawnego w dniu 3 sierpnia 2008 r. na
mocy ustawy z 30 maja 2008 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz niektórych
innych ustaw (Dz. U. z 2008 r. Nr 116, poz. 731).
Przed wejściem w życie tego przepisu w orzecznictwie Sądu Najwyższego
przyjmowano, że roszczenie z tego tytułu może być dochodzone na podstawie art.
446 § 3 k.c., bowiem odszkodowanie, o którym mowa w tym przepisie, obejmuje nie
tylko niewymierne szkody majątkowe, ale i niemajątkowe, pogorszenie bowiem
sytuacji życiowej może być wynikiem zarówno obiektywnej konieczności zmiany
sposobu zarobkowania lub kształcenia się, czy realizowania w sferze społecznej,
jak i osłabienia lub utraty sił, bólem, czy poczuciem osamotnienia, a nawet
wstrząsem psychicznym (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 5 stycznia 1968 r.,
I PR 424/67, niepubl; z dnia 27 listopada 1974 r., II CR 658/74, niepubl; z dnia
24 sierpnia 1977 r., IV CR 300/77, niepubl.; z dnia 30 listopada 1977 r., IV CR
458/77, niepubl.). Pogląd ten z czasem stał się dominujący w orzecznictwie Sądu
Najwyższego (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 15 października 2002 r.,
II CKN 985/00, niepubl.; z dnia 25 lutego 2004 r., II CK 17/03, niepubl.; z dnia
22 lipca 2004 r., II CK 479/03, niepubl.; z dnia 30 czerwca 2004 r., IV CK 445/03,
niepubl.; z dnia 24 października 2007 r., IV CSK 192/07, niepubl.; z dnia 6 lutego
2008 r., II CSK 459/07, niepubl.).
Potrzeba poszukiwania kompensowania krzywdy doznanej wskutek śmierci
osoby najbliższej poprzez odwoływanie się do art. 446 § 3 k.c. odpadła wraz
z wejściem w życie, z dniem 23 sierpnia 1996 r., art. 448 k.c., zgodnie z którym
„w razie naruszenia dobra osobistego sąd może przyznać temu, czyje dobro
osobiste zostało naruszone, odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia
4
pieniężnego za doznaną krzywdę lub na jego żądanie zasądzić odpowiednią sumę
pieniężną na wskazany przez niego cel społeczny, niezależnie od innych środków
potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia. Przepis art. 445 § 3 stosuje się”.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego uznano, że przepis ten stanowi podstawę do
dochodzenia rekompensaty krzywdy moralnej z powodu śmierci osoby najbliższej,
spowodowanie czynem niedozwolonym śmierci takiej osoby stanowi bowiem
naruszenie dobra osobistego, jakim jest więź rodzinna. Uznano ponadto,
że najbliższemu członkowi rodziny zmarłego przysługuje na podstawie art. 448 k.c.
w związku z art. 24 § 1 k.c. zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę także
wtedy, gdy śmierć nastąpiła na skutek deliktu, który miał miejsce przed dniem
3 sierpnia 2008 r., a więc przed wejściem w życie art. 446 § 4 k.c. (uchwala Sądu
Najwyższego dnia 22 października 2010 r., III CZP 76/10,(OSNC-ZD 2011, nr B,
poz. 142, stanowiąca konkluzję linii orzeczniczej przyjętej w wyrokach z dnia
2 grudnia 2009 r., I CSK 149/09, niepubl. i z dnia 14 stycznia 2010 r., IV CSK
307/09, OSNC-ZD, nr C, poz. 91). Stanowisko to w orzecznictwie Sądu
Najwyższego jest utrwalone. Potwierdzone zostało w uchwale z dnia 13 lipca
2011 r., III CZP 32/11 (OSNC 2012, nr 1, poz. 10) i w uchwale z dnia12 grudnia
2013 r., III CZP 74/13 (dotychczas niepubl.), w których Sąd Najwyższy określił
relacje między art. 446 § 4 a art. 448 k.c. uznając, że skoro na mocy nowelizacji
kodeksu cywilnego, wprowadzającej art. 446 § 4 k.c. do porządku prawnego, nie
został uchylony art. 448 k.c., to należy przyjąć, że – jeśli czyn niedozwolony został
popełniony po dniu 3 sierpnia 2008 r. – najbliżsi członkowie rodziny osoby zmarłej
mogą dochodzić zadośćuczynienia zarówno na podstawie art. 446 § 4 k.c., jak i na
mocy art. 448 k.c., przy czym skorzystanie z pierwszej podstawy prawnej jest
prostsze, gdyż łączy się z ułatwieniami dowodowymi. Natomiast przed dniem
3 sierpnia 2008 r. jedyną podstawą roszczenia o zadośćuczynienie był art. 448 k.c.
i to zarówno dla osób najbliższych, jak i dla innych podmiotów. Sąd Najwyższy
potwierdził także, że więź rodzinna stanowi dobro osobiste i wyjaśnił, że nie chodzi
o każdą więź rodzinną, ale o wyjątkowo silną więź emocjonalną, szczególnie bliską
w relacjach rodzinnych, której zerwanie powoduje ból, cierpienie i rodzi poczucie
krzywdy.
5
Wbrew poglądowi Sądu Okręgowego, przeciwnej tezy nie może uzasadniać
twierdzenie, że przepisy art. 445 i 448 obejmują bezpośrednio pokrzywdzonych,
a art. 446 § 4 dotyczy osoby pokrzywdzonej pośrednio, skoro bezpośrednio
pokrzywdzonym jest zmarły wskutek uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju
zdrowia. Wyjaśnione zostało w uchwale III CZP 74/13, że osoba dochodząca
zadośćuczynienia za krzywdę nie jest poszkodowana jedynie pośrednio, ale
również może być pokrzywdzona bezpośrednio, bowiem to właśnie najbliższym
członkom rodziny zmarłego została wyrządzona krzywda, polegająca na zerwaniu
tej szczególnej, bliskiej więzi emocjonalnej łączącej ich z osobą zmarłą. Najbliższy
członek rodziny przeżywa, niekiedy bardzo nasilony, ból spowodowany śmiercią
najbliższej mu osoby, o ile oczywiście łącząca ich więź była silna i rzeczywiście
bliska. Sąd Okręgowy, przyjmując inne stanowisko, nie poczynił w tej mierze
własnych ustaleń, ograniczając się do uznania bezzasadności zarzutów natury
procesowej, zawartych w apelacji pozwanego.
Z tych względów, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie art. 39815
k.p.c.
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 16 kwietnia 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz (przewodniczący,
sprawozdawca)
SSN Grzegorz Misiurek
SSA Katarzyna Polańska-Farion
w sprawie z powództwa małoletniej K. D., reprezentowanej
przez matkę Z. O. (poprzednio Z. D.)
przeciwko Powszechnemu Zakładowi Ubezpieczeń Spółce Akcyjnej w W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 16 kwietnia 2014 r.,
skargi kasacyjnej powódki
od wyroku Sądu Okręgowego w K.
z dnia 11 stycznia 2013 r.
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w K. do ponownego rozpoznania,
pozostawiając mu rozstrzygnięcie o kosztach postępowania
kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 29 czerwca 2012 r. Sąd Rejonowy w S. zasądził na rzecz
małoletniej K. D. od powszechnego Zakładu Ubezpieczeń S.A. w W. kwotę 50 000
zł z ustawowymi odsetkami tytułem zadośćuczynienia za krzywdę, jaka została jej
wyrządzona wskutek śmierci ojca w dniu 2 listopada 2006 r., w wypadku
samochodowym spowodowanym przez sprawcę, którego z pozwanym łączyła
umowa ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej. Rozstrzygniecie zostało oparte
na art. 448 k.c.
Sąd Okręgowy w K. wyrokiem z dnia 11 stycznia 2013 r. zmienił powyższy
wyrok i oddalił powództwo. Zdaniem Sądu Okręgowego, normatywną podstawę
odpowiedzialności cywilnej sprawcy szkody, za którego odpowiada pozwany,
stanowią przepisy art. 435 i 436 § 1 k.c. Legitymacja materialna pozwanego
ubezpieczyciela wynika z art. 822 k.c. oraz art. 34 ustawy o ubezpieczeniach
obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze
Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (Dz. U. 2003 r., Nr 124, poz. 1152 ze zm.).
Zakres odpowiedzialności pozwanego jest tożsamy z zakresem odpowiedzialności
sprawcy i ogranicza się do naprawienia szkody wywołanej uszkodzeniem ciała lub
spowodowaniem rozstroju zdrowia lub śmierci poszkodowanego. Skutki
uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia mogą dotyczyć wyłącznie bezpośrednio
poszkodowanego, powódka zaś nie uczestniczyła w wypadku i takiej szkody nie
doznała. W ocenie Sądu Okręgowego, nie ma podstaw do uznania, że powódka
doznała na skutek śmierci ojca krzywdy, prowadzącej do naruszenia jej dóbr
osobistych i podlegającej kompensacie na podstawie art. 23, 24 i 448 k.c.
Podstawę zasądzenia zadośćuczynienia z tego tytułu mógłby stanowić art. 446 § 4
k.c., jednak przepis ten nie obowiązywał w dniu zdarzenia. Wywodzenie zaś
podstawy do przyznania zadośćuczynienia z art. 448 k.c. nie ma, zdaniem tego
Sądu, uzasadnienia.
Wyrok powyższy zaskarżyła powódka skargą kasacyjną opartą na podstawie
naruszenia prawa materialnego, zarzucając naruszenie art. 24 § 1 w związku z art.
448 k.c. oraz art. 34 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych,
3
Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli
Komunikacyjnych (Dz. U. 2003 r., Nr 124, poz. 1152 ze zm.). W konkluzji wnosiła
o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zadośćuczynienie za krzywdę doznaną wskutek śmierci osoby najbliższej,
spowodowanej czynem niedozwolonym, uregulowane jest w art. 446 § 4 k.c., który
został wprowadzony do polskiego porządku prawnego w dniu 3 sierpnia 2008 r. na
mocy ustawy z 30 maja 2008 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz niektórych
innych ustaw (Dz. U. z 2008 r. Nr 116, poz. 731).
Przed wejściem w życie tego przepisu w orzecznictwie Sądu Najwyższego
przyjmowano, że roszczenie z tego tytułu może być dochodzone na podstawie art.
446 § 3 k.c., bowiem odszkodowanie, o którym mowa w tym przepisie, obejmuje nie
tylko niewymierne szkody majątkowe, ale i niemajątkowe, pogorszenie bowiem
sytuacji życiowej może być wynikiem zarówno obiektywnej konieczności zmiany
sposobu zarobkowania lub kształcenia się, czy realizowania w sferze społecznej,
jak i osłabienia lub utraty sił, bólem, czy poczuciem osamotnienia, a nawet
wstrząsem psychicznym (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 5 stycznia 1968 r.,
I PR 424/67, niepubl; z dnia 27 listopada 1974 r., II CR 658/74, niepubl; z dnia
24 sierpnia 1977 r., IV CR 300/77, niepubl.; z dnia 30 listopada 1977 r., IV CR
458/77, niepubl.). Pogląd ten z czasem stał się dominujący w orzecznictwie Sądu
Najwyższego (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 15 października 2002 r.,
II CKN 985/00, niepubl.; z dnia 25 lutego 2004 r., II CK 17/03, niepubl.; z dnia
22 lipca 2004 r., II CK 479/03, niepubl.; z dnia 30 czerwca 2004 r., IV CK 445/03,
niepubl.; z dnia 24 października 2007 r., IV CSK 192/07, niepubl.; z dnia 6 lutego
2008 r., II CSK 459/07, niepubl.).
Potrzeba poszukiwania kompensowania krzywdy doznanej wskutek śmierci
osoby najbliższej poprzez odwoływanie się do art. 446 § 3 k.c. odpadła wraz
z wejściem w życie, z dniem 23 sierpnia 1996 r., art. 448 k.c., zgodnie z którym
„w razie naruszenia dobra osobistego sąd może przyznać temu, czyje dobro
osobiste zostało naruszone, odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia
4
pieniężnego za doznaną krzywdę lub na jego żądanie zasądzić odpowiednią sumę
pieniężną na wskazany przez niego cel społeczny, niezależnie od innych środków
potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia. Przepis art. 445 § 3 stosuje się”.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego uznano, że przepis ten stanowi podstawę do
dochodzenia rekompensaty krzywdy moralnej z powodu śmierci osoby najbliższej,
spowodowanie czynem niedozwolonym śmierci takiej osoby stanowi bowiem
naruszenie dobra osobistego, jakim jest więź rodzinna. Uznano ponadto,
że najbliższemu członkowi rodziny zmarłego przysługuje na podstawie art. 448 k.c.
w związku z art. 24 § 1 k.c. zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę także
wtedy, gdy śmierć nastąpiła na skutek deliktu, który miał miejsce przed dniem
3 sierpnia 2008 r., a więc przed wejściem w życie art. 446 § 4 k.c. (uchwala Sądu
Najwyższego dnia 22 października 2010 r., III CZP 76/10,(OSNC-ZD 2011, nr B,
poz. 142, stanowiąca konkluzję linii orzeczniczej przyjętej w wyrokach z dnia
2 grudnia 2009 r., I CSK 149/09, niepubl. i z dnia 14 stycznia 2010 r., IV CSK
307/09, OSNC-ZD, nr C, poz. 91). Stanowisko to w orzecznictwie Sądu
Najwyższego jest utrwalone. Potwierdzone zostało w uchwale z dnia 13 lipca
2011 r., III CZP 32/11 (OSNC 2012, nr 1, poz. 10) i w uchwale z dnia12 grudnia
2013 r., III CZP 74/13 (dotychczas niepubl.), w których Sąd Najwyższy określił
relacje między art. 446 § 4 a art. 448 k.c. uznając, że skoro na mocy nowelizacji
kodeksu cywilnego, wprowadzającej art. 446 § 4 k.c. do porządku prawnego, nie
został uchylony art. 448 k.c., to należy przyjąć, że – jeśli czyn niedozwolony został
popełniony po dniu 3 sierpnia 2008 r. – najbliżsi członkowie rodziny osoby zmarłej
mogą dochodzić zadośćuczynienia zarówno na podstawie art. 446 § 4 k.c., jak i na
mocy art. 448 k.c., przy czym skorzystanie z pierwszej podstawy prawnej jest
prostsze, gdyż łączy się z ułatwieniami dowodowymi. Natomiast przed dniem
3 sierpnia 2008 r. jedyną podstawą roszczenia o zadośćuczynienie był art. 448 k.c.
i to zarówno dla osób najbliższych, jak i dla innych podmiotów. Sąd Najwyższy
potwierdził także, że więź rodzinna stanowi dobro osobiste i wyjaśnił, że nie chodzi
o każdą więź rodzinną, ale o wyjątkowo silną więź emocjonalną, szczególnie bliską
w relacjach rodzinnych, której zerwanie powoduje ból, cierpienie i rodzi poczucie
krzywdy.
5
Wbrew poglądowi Sądu Okręgowego, przeciwnej tezy nie może uzasadniać
twierdzenie, że przepisy art. 445 i 448 obejmują bezpośrednio pokrzywdzonych,
a art. 446 § 4 dotyczy osoby pokrzywdzonej pośrednio, skoro bezpośrednio
pokrzywdzonym jest zmarły wskutek uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju
zdrowia. Wyjaśnione zostało w uchwale III CZP 74/13, że osoba dochodząca
zadośćuczynienia za krzywdę nie jest poszkodowana jedynie pośrednio, ale
również może być pokrzywdzona bezpośrednio, bowiem to właśnie najbliższym
członkom rodziny zmarłego została wyrządzona krzywda, polegająca na zerwaniu
tej szczególnej, bliskiej więzi emocjonalnej łączącej ich z osobą zmarłą. Najbliższy
członek rodziny przeżywa, niekiedy bardzo nasilony, ból spowodowany śmiercią
najbliższej mu osoby, o ile oczywiście łącząca ich więź była silna i rzeczywiście
bliska. Sąd Okręgowy, przyjmując inne stanowisko, nie poczynił w tej mierze
własnych ustaleń, ograniczając się do uznania bezzasadności zarzutów natury
procesowej, zawartych w apelacji pozwanego.
Z tych względów, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie art. 39815
k.p.c.