Pełny tekst orzeczenia

437/5/B/2014


POSTANOWIENIE

z dnia 1 kwietnia 2014 r.
Sygn. akt Ts 227/13

Trybunał Konstytucyjny w składzie:

Andrzej Wróbel,

po wstępnym rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym skargi konstytucyjnej S.Ch. w sprawie zgodności:
art. 994 § 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93, ze zm.) oraz art. 996 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93, ze zm.) w brzmieniu obowiązującym do wejścia w życie ustawy z dnia 18 marca 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 85, poz. 458) z art. 21 ust. 1 w zw. z art. 64 ust. 1 i 2 i w zw. z art. 31 ust. 3 oraz art. 47 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,


p o s t a n a w i a:

odmówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej.

UZASADNIENIE

W skardze konstytucyjnej wniesionej do Trybunału Konstytucyjnego 16 sierpnia 2013 r. S.Ch. (dalej: skarżąca) wystąpiła o zbadanie zgodności art. 994 § 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93, ze zm.; dalej: k.c.) oraz art. 996 k.c. w brzmieniu obowiązującym do wejścia w życie ustawy z dnia 18 marca 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 85, poz. 458) z art. 21 ust. 1 w zw. z art. 64 ust. 1 i 2 i w zw. z art. 31 ust. 3 oraz art. 47 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji.
Skargę sformułowano na podstawie następującego stanu faktycznego. Wyrokiem z 22 listopada 2012 r. (sygn. akt I C 350/11) Sąd Rejonowy Gdańsk-Południe w Gdańsku – I Wydział Cywilny zasądził od skarżącej na rzecz powoda kwotę 21983 zł tytułem zachowku po zmarłej matce powoda. Przy obliczaniu zachowku sąd doliczył do spadku – zgodnie z art. 994 § 1 k.c. – darowiznę, którą ponad 10 lat wcześniej spadkodawczyni przekazała na rzecz matki skarżącej. Apelację, którą od powyższego wyroku wniosła skarżąca, oddalił Sąd Okręgowy w Gdańsku – XVI Wydział Cywilny Odwoławczy wyrokiem z 10 kwietnia 2013 r. (sygn. akt XVI Ca 117/13).
Zdaniem skarżącej art. 994 § 1 k.c. narusza prawa i wolności konstytucyjne, ponieważ zgodnie z nim przy obliczaniu zachowku dolicza się do spadku darowizny uczynione na rzecz dziecka spadkodawcy, bez względu na czas ich dokonania, a nie dolicza się darowizn uczynionych na rzecz wnuka spadkodawcy, jeśli zostały dokonane ponad 10 lat przed otwarciem spadku. Według skarżącej zastosowanie w jej sprawie wskazanego przepisu doprowadziło do naruszenia prawa do dziedziczenia oraz prawa do prywatności. Jak podkreśla skarżąca, w 1985 r. jej matka otrzymała prawo użytkowania wieczystego w drodze darowizny, ale w 1992 r. spadkodawczyni dokonała darowizny także na rzecz córek powoda, a wnuczek spadkodawczyni. Zaskarżony przepis jest zatem, według skarżącej, niezgodny z Konstytucją w zakresie, w jakim pomija konieczność doliczenia do spadku darowizn dokonanych ponad 10 lat przed otwarciem spadku na rzecz osób będących zstępnymi uprawnionego do zachowku. Zgodnie zaś z art. 996 k.c. w zaskarżonym brzmieniu darowiznę dokonaną przez spadkodawcę na rzecz uprawnionego do zachowku lub jego wstępnego zalicza się na należny mu zachowek. Z przepisu tego wynika a contrario, że na zachowek nie zalicza się darowizn dokonanych na rzecz zstępnego osoby uprawnionej do tego zachowku. Zdaniem skarżącej zaskarżona regulacja prowadzi w tym zakresie do zachwiania proporcji między zakresem ochrony uprawnionego do zachowku a zakresem obciążeń, jakie z tego tytułu wynikają dla spadkobiercy.
Zarządzeniem z 13 września 2013 r. sędzia Trybunału Konstytucyjnego wezwał skarżącą do uzupełnienia braków formalnych skargi przez: doręczenie pełnomocnictwa szczególnego do sporządzenia skargi konstytucyjnej i reprezentowania skarżącej przed Trybunałem Konstytucyjnym; wskazanie, jakie prawa i wolności konstytucyjne skarżącej wyrażone w art. 21 ust. 1 w zw. z art. 64 ust. 1 i 2 i w zw. z art. 31 ust. 3 oraz art. 47 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji zostały naruszone przez zaskarżone przepisy; a także dokładne określenie, w jaki sposób zakwestionowane przepisy naruszają te prawa i wolności.
W odpowiedzi na zarządzenie skarżąca doręczyła pełnomocnictwo szczególne i wskazała, że zaskarżone przepisy niekorzystnie kształtują sytuację prawną spadkobiercy w porównaniu do sytuacji prawnej uprawnionego do zachowku. Prowadzi to do zachwiania równowagi między ochroną prawa dziedziczenia a obowiązkiem zapewnienia ochrony innym najbliższym członkom rodziny. Przepisy te naruszają tym samym prawo dziedziczenia w stopniu nieproporcjonalnym do zamierzonego celu (art. 21 ust. 1 w zw. z art. 64 ust. 1 i 2 i w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji). Konieczność doliczenia darowizn dokonanych ponad 10 lat przed otwarciem spadku na rzecz wstępnego spadkodawcy, a następnie pominięcie obowiązku zaliczenia darowizn przekazanych na rzecz zstępnych uprawnionego do zachowku ogranicza także, zdaniem skarżącej, prawo do decydowania o swoim życiu osobistym w stopniu nieproporcjonalnym do zamierzonego celu (art. 47 Konstytucji w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji).

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Skarga konstytucyjna jest kwalifikowanym środkiem ochrony wolności lub praw. Musi ona spełniać wiele przesłanek dopuszczalności, które zostały uregulowane w art. 79 ust. 1 Konstytucji i doprecyzowane w art. 46-48 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK). Gdy skarga konstytucyjna ich nie spełnia, a także wtedy, gdy jest oczywiście bezzasadna, jej braki nie zostały usunięte w określonym terminie lub zachodzą przesłanki, o których mowa w art. 39 ust. 1 ustawy o TK, Trybunał Konstytucyjny wydaje postanowienie o odmowie nadania skardze dalszego biegu. Należy podkreślić, że to na skarżącym spoczywa obowiązek prawidłowego wskazania zarówno przedmiotu, jak i podstawy wnoszonej skargi, a także określenia, w jaki sposób przepisy w niej kwestionowane naruszają unormowania konstytucyjne mające być wzorcem ich kontroli. Z obowiązku tego nie jest władny zwolnić skarżącego, działający z własnej inicjatywy, Trybunał, który – zgodnie z art. 66 tej ustawy – związany jest granicami wnoszonej skargi konstytucyjnej (zob. postanowienie TK z 5 września 2007 r., Ts 102/06, OTK ZU 6/B/2008, poz. 221).
Zaskarżony art. 994 § 1 k.c. stanowi: „Przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób nie będących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku”. Przepis ten skarżąca zaskarżyła w zakresie, w jakim pomija on konieczność doliczenia do spadku darowizn dokonanych ponad 10 lat przed otwarciem spadku, na rzecz osób będących zstępnymi uprawnionego do zachowku. Zarzut naruszenia Konstytucji w powyższym zakresie należy ocenić jako oczywiście bezzasadny. Zgodnie z orzecznictwem Trybunału Konstytucyjnego o oczywistej bezzasadności można mówić zwłaszcza wówczas, gdy nie ma związku logicznego pomiędzy stanem prawnym, przestawionymi przez skarżącego okolicznościami faktycznymi oraz domniemanym naruszeniem (zob. postanowienie TK z 12 lipca 2007 r., Ts 281/06, OTK ZU nr 3/B/2008, poz. 99). Gdyby w sprawie skarżącej do spadku została doliczona jeszcze darowizna dokonana przez spadkodawczynię na rzecz wnuczek, to substrat zachowku byłby wyższy, a w konsekwencji skarżąca byłaby zobowiązana do zapłacenia zachowku w wysokości znacznie przewyższającej zasądzoną od niej kwotę. Skarżąca nie może upatrywać naruszenia swoich praw i wolności konstytucyjnych w tym, że art. 994 § 1 k.c. zwalnia z obowiązku doliczenia do spadku darowizn dokonanych ponad 10 lat przed otwarciem spadku na rzecz osób będących zstępnymi uprawnionego do zachowku. Nie ma związku logicznego między tak określonym przedmiotem skargi a zarzutem niezgodności z Konstytucją sformułowanym przez skarżącą. Oczywista bezzasadność zarzutów postawionych w skardze – w myśl art. 49 w zw. z art. 36 ust. 3 ustawy o TK – uniemożliwia nadanie jej dalszego biegu.
Drugi z zaskarżonych przepisów – art. 996 § 1 k.c. – w poprzednio obowiązującym brzmieniu stanowił: „Darowiznę uczynioną przez spadkodawcę uprawnionemu do zachowku zalicza się na należny mu zachowek. Jeżeli uprawnionym do zachowku jest dalszy zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek także darowiznę uczynioną przez spadkodawcę wstępnemu uprawnionego”. Skarżąca uczyniła ten przepis przedmiotem skargi w zakresie, w jakim pomija on obowiązek zaliczenia na należny zachowek darowizny dokonanej przez spadkodawcę na rzecz osób będących zstępnymi uprawnionego do zachowku. Trybunał zwraca uwagę na to, że sam brak obowiązku zaliczenia na należny zachowek darowizny dokonanej na rzecz innego podmiotu prawnego niż uprawniony do zachowku nie może być niezgodny z Konstytucją. Wątpliwości co do zgodności z Konstytucją może budzić ewentualnie obowiązek takiego zaliczenia. Należy zauważyć, że majątki rodziców i ich dorosłych dzieci są oddzielnymi majątkami. Bez znaczenia dla tej konstatacji jest istnienie obowiązku alimentacyjnego między krewnymi w linii prostej (który zresztą obciąża dorosłe dzieci względem rodziców tylko w szczególnych okolicznościach). Nie sposób zatem potraktować darowizny dokonanej na rzecz wnuka jako darowizny przekazanej na rzecz jego rodzica. Z tego względu rozpoznawaną skargę należy ocenić jako oczywiście bezzasadną także w odniesieniu do art. 996 § 1 k.c. w zaskarżonym brzmieniu.
Dodatkowo Trybunał zauważa, że wśród wzorców kontroli konstytucyjnej skarżąca wskazała art. 47 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji i uzasadniła, że zaskarżone przepisy ograniczyły prawo do swobodnego rozporządzenia mieniem przez spadkodawcę z poszanowaniem więzi rodzinnych. Zgodnie z tym uzasadnieniem wskazane prawo może przysługiwać tylko spadkodawcy, a nie spadkobiercy. Artykuł 47 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji nie mógłby zatem być adekwatnym wzorcem kontroli konstytucyjnej w rozpoznawanej sprawie.

Wziąwszy powyższe pod uwagę, Trybunał Konstytucyjny – na podstawie art. 49 w zw. z art. 36 ust. 3 ustawy o TK – postanowił jak w sentencji.