Ts 293/13
-
Data orzeczenia:
-
Organ orzekający:
-
Skład sędziowski:
Powołane przepisy:
Dodatkowe informacje:
Pełny tekst orzeczenia
584/6/B/2014
POSTANOWIENIE
z dnia 4 czerwca 2014 r.
Sygn. akt Ts 293/13
Trybunał Konstytucyjny w składzie:
Stanisław Biernat,
po wstępnym rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym skargi konstytucyjnej Przedsiębiorstwa Komunikacyjno-Spedycyjnego Tychy Sp. z o.o. w sprawie zgodności:
art. 117 § 3 i art. 1171 § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2014 r. poz. 101) z art. 32 ust. 1 i 2 w zw. z art. 45 ust. 1 i art. 79 ust. 1; art. 31 ust. 3 w zw. z art. 45 ust. 1 i art. 79 ust. 1; art. 45 ust. 1 w zw. z art. 77 ust. 1; a także art. 79 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,
p o s t a n a w i a:
odmówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej.
UZASADNIENIE
W skardze konstytucyjnej z 7 listopada 2013 r. Przedsiębiorstwo Komunikacyjno-Spedycyjne Tychy Sp. z o.o. (dalej: skarżąca) zakwestionowała zgodność art. 117 § 3 i art. 1171 § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2014 r. poz. 101; dalej: k.p.c.) z art. 32 ust. 1 i 2 w zw. z art. 45 ust. 1 i art. 79 ust. 1; art. 31 ust. 3 w zw. z art. 45 ust. 1 i art. 79 ust. 1; art. 45 ust. 1 w zw. z art. 77 ust. 1; a także art. 79 ust. 1 Konstytucji.
Skarga została złożona na tle następującego stanu faktycznego. Skarżąca wniosła o ustanowienie pełnomocnika z urzędu do sporządzenia skargi konstytucyjnej w związku z postanowieniem Sądu Okręgowego w Katowicach – XIX Wydział Gospodarczy Odwoławczy z 15 października 2012 r. (sygn. akt XIX Gz 57/12). Postanowieniem z 4 stycznia 2013 r. (sygn. akt VI GCo 367/12/2) Sąd Rejonowy w Tychach – Wydział VI Gospodarczy oddalił wniosek. Na to orzeczenie skarżąca wniosła zażalenie. Postanowieniem z 11 kwietnia 2013 r. (sygn. akt XIX Gz 80/13) Sąd Okręgowy w Katowicach – XIX Wydział Gospodarczy Odwoławczy oddalił zażalenie. W związku z tym postanowieniem skarżąca wniosła o ustanowienie pełnomocnika z urzędu do sporządzenia skargi konstytucyjnej. Sąd Rejonowy w Tychach – Wydział IX Cywilny postanowieniem z 16 maja 2013 r. (sygn. akt IX Co 873/13) oddalił wniosek. Skarżąca wniosła zażalenie na to orzeczenie. Postanowieniem z 2 września 2013 r. (sygn. akt III Cz 787/13) Sąd Okręgowy w Katowicach – III Wydział Cywilny Odwoławczy zmienił zaskarżone postanowienie z 16 maja 2013 r. i ustanowił dla wnioskodawcy pełnomocnika z urzędu w celu sporządzenia skargi konstytucyjnej oraz reprezentowania przed Trybunałem Konstytucyjnym w związku z postanowieniem Sądu Okręgowego w Katowicach – XIX Wydział Gospodarczy Odwoławczy z 11 kwietnia 2013 r.
Skarżąca zarzuciła, że dla osób fizycznych, w przeciwieństwie do osób prawnych, ustawodawca wprowadza znaczące ułatwienia w ubieganiu się o ustanowienie pomocy prawnej z urzędu, co jest sprzeczne z zakazem dyskryminacji i zasadą równości (art. 32 ust. 1 i 2 Konstytucji) w związku z prawem do sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji) i powszechnym prawem do wniesienia skargi konstytucyjnej (art. 79 ust. 1 Konstytucji). Ponadto zdaniem skarżącej sposób ukształtowania w zakwestionowanych przepisach instytucji pomocy prawnej dla osób prawnych znacząco ogranicza możliwość skorzystania przez nie ze wskazanej instytucji, a tym samym nieproporcjonalnie ingeruje w prawo do sądu i nieproporcjonalnie ogranicza prawo do wniesienia skargi konstytucyjnej (art. 31 ust. 3 w zw. z art. 45 ust. 1 i art. 79 ust. 1 Konstytucji).
Skarżąca podniosła, że sprzeczność zakwestionowanych przepisów z prawem do sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji) i zakazem zamykania drogi sądowej (art. 77 ust. 2 Konstytucji) wynika z „zamknięcia skarżącej drogi do uzyskania odszkodowania za niezgodne z prawem orzeczenie sądu powszechnego”. Zdaniem skarżącej naruszenie prawa do wniesienia skargi konstytucyjnej (art. 79 ust. 1 Konstytucji) wynikało z nieustanowienia dla niej pełnomocnika z urzędu do sporządzenia skargi konstytucyjnej i reprezentowania przed Trybunałem.
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
Skarga konstytucyjna jest szczególnym środkiem ochrony konstytucyjnych wolności i praw. Ma ona gwarantować, że obowiązujące w systemie prawa akty normatywne nie będą stanowiły źródła ich naruszeń. W myśl art. 79 ust. 1 Konstytucji, skarga konstytucyjna inicjuje procedurę, której celem jest zbadanie zgodności z Konstytucją przepisów stanowiących podstawę ostatecznego orzeczenia o prawach skarżącego.
W myśl art. 117 § 3 k.p.c., osoba prawna lub inna jednostka organizacyjna, której ustawa przyznaje zdolność sądową, niezwolniona przez sąd od kosztów sądowych, może się domagać ustanowienia adwokata lub radcy prawnego, jeżeli wykaże, że nie ma dostatecznych środków na poniesienie kosztów wynagrodzenia adwokata lub radcy prawnego. Natomiast art. 1171 § 1 k.p.c. stanowi, że osoba fizyczna dołącza do wniosku o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego oświadczenie obejmujące szczegółowe dane o swoim stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania. Oświadczenie sporządza się według ustalonego wzoru. Jeżeli wniosek o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego składany jest łącznie z wnioskiem o zwolnienie od kosztów sądowych, osoba fizyczna dołącza tylko jedno oświadczenie.
Trybunał zbadał przede wszystkim, czy zakwestionowane przepisy były podstawą ostatecznego orzeczenia w sprawie skarżącej, tj. postanowienia Sądu Okręgowego w Katowicach z 11 kwietnia 2013 r. Niewątpliwie, sąd orzekał w oparciu o art. 117 § 3 k.p.c., ponieważ skarżąca jest osobą prawną (spółką z ograniczoną odpowiedzialnością). Jednak w sprawie nie miał zastosowania drugi z zakwestionowanych przepisów, a mianowicie art. 1171 § 1 k.p.c., dotyczący osób fizycznych. Przepis ten nie był podstawą rozstrzygnięcia sądu II instancji. Jest to samoistna przesłanka odmowy nadania dalszego biegu skardze w zakresie zarzutu niekonstytucyjności art. 1171 § 1 k.p.c. na podstawie art. 49 w zw. z art. 47 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK).
Ponadto Trybunał stwierdza, że skarżąca nie zakwestionowała wszystkich przepisów będących podstawą ostatecznego orzeczenia wydanego w jej sprawie. Z samego art. 117 § 3 k.p.c. nie wynika bowiem kwestionowana przez skarżącą norma prawna dotycząca pomocy prawnej z urzędu do sporządzenia skargi konstytucyjnej. Podstawą rozstrzygnięcia sądu był art. 117 § 3 k.p.c. w zw. z art. 48 ust. 2 ustawy o TK. Ten drugi przepis stanowi, że w razie niemożności poniesienia kosztów pomocy prawnej, skarżący może zwrócić się do sądu rejonowego jego miejsca zamieszkania o ustanowienie dla niego adwokata lub radcy prawnego z urzędu na podstawie Kodeksu postępowania cywilnego; do czasu rozstrzygnięcia przez sąd wniosku nie biegnie termin przewidziany w art. 46 ust. 1. To na skarżącym, reprezentowanym przez profesjonalnego pełnomocnika, spoczywa obowiązek prawidłowego i pełnego określenia przedmiotu zaskarżenia w skardze konstytucyjnej z zachowaniem terminu wskazanego w art. 46 ust. 1 ustawy o TK. Nieprawidłowe i niepełne określenie przedmiotu zaskarżenia powoduje, że skarga nie spełnia warunków określonych w art. 49 w zw. z art. 47 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK, co jest samoistną przesłanką odmowy nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej.
W skardze konstytucyjnej skarżąca podnosi, że sprzeczność art. 117 § 3 k.p.c. z art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji polega na „zamknięciu skarżącej drogi do uzyskania odszkodowania za niezgodne z prawem orzeczenie sądu powszechnego”. Trybunał stwierdza, że stanowisko skarżącej nie ma związku z treścią art. 117 § 3 k.p.c. ani z ostatecznym orzeczeniem wydanym w jej sprawie. Postanowienie Sądu Okręgowego w Katowicach – XIX Wydział Gospodarczy Odwoławczy z 11 kwietnia 2013 r. dotyczyło bowiem wniosku skarżącej o ustanowienie pełnomocnika z urzędu do sporządzenia skargi konstytucyjnej w związku z postanowieniem tego sądu z 15 października 2012 r.
Ponadto Trybunał zauważa, że art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji są nieadekwatnymi wzorcami kontroli. Ich nieadekwatność w rozpatrywanej sprawie wynika z braku związku prawa do sądu i zakazu zamykania drogi sądowej z przepisami dotyczącymi postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym. Przedmiotem rozpatrywanej skargi konstytucyjnej jest bowiem art. 117 § 3 k.p.c., a zarzuty dotyczą problematyki ubiegania się o ustanowienie pełnomocnika z urzędu do sporządzenia skargi konstytucyjnej i reprezentowania przed Trybunałem.
W swoim orzecznictwie Trybunał podkreślał, że „z zastrzeżeniem szczególnych przepisów konstytucyjnych, powierzających rozpoznawanie określonych spraw trybunałom, wszelkie sprawy w rozumieniu art. 45 Konstytucji powinny być rozpatrywane przez sądy wymienione w Konstytucji, a jednocześnie sądy te muszą spełniać wymogi: 1) właściwości, 2) niezależności, 3) bezstronności i 4) niezawisłości. (…) Art. 45 ust. 1 Konstytucji musi być interpretowany w kontekście regulacji zawartej w rozdziale VIII Konstytucji. Wykładnia systemowa Konstytucji nakazuje przyjąć, iż założone przez ustrojodawcę w art. 45 ust. 1 Konstytucji cechy sądu i postępowania przed sądem winny być interpretowane przez pryzmat odpowiednich uregulowań zawartych w art. 173 i nast. Konstytucji” (wyrok TK z 24 października 2007 r., SK 7/06, OTK ZU nr 9/A/2007, poz. 108).
Zgodnie z ustalonym orzecznictwem Trybunału Konstytucyjnego prawo do sądu obejmuje w szczególności: 1) prawo do uruchomienia postępowania sądowego; 2) prawo do odpowiednio ukształtowanej procedury sądowej, zgodnie z zasadami sprawiedliwości, jawności i dwuinstancyjności; 3) prawo do uzyskania wiążącego rozstrzygnięcia i 4) prawo do właściwego ukształtowania składu sądu (porównaj przywołany już wyrok TK z 24 października 2007 r., SK 7/06).
Trybunał Konstytucyjny nie jest sądem (zob. rozdział VIII Konstytucji), zaś skarga konstytucyjna jest szczególnym środkiem ochrony praw i wolności, uregulowanym odrębnie w art. 79 Konstytucji. Dlatego w rozpatrywanej sprawie art. 45 ust. 1 Konstytucji jest nieadekwatnym wzorcem kontroli.
Z tych samych względów nieadekwatnym wzorcem kontroli w tej sprawie jest art. 77 ust. 2 Konstytucji. Zakaz zamykania drogi sądowej oznacza zakaz wykluczenia dostępu do jakiegokolwiek sądu. Konstytucyjne pojęcie „droga sądowa” jest pojęciem sensu largo, obejmującym postępowanie przed jakimkolwiek sądem przewidzianym w art. 175 Konstytucji (L. Garlicki, komentarz do art. 77 Konstytucji, teza 23 [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, red. L. Garlicki, Warszawa19992007, t. 5). Trybunał Konstytucyjny nie jest zaś sądem w rozumieniu art. 175 Konstytucji. Zgodnie z tym przepisem wymiar sprawiedliwości w Rzeczypospolitej Polskiej sprawują: Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne oraz sądy wojskowe (ust. 1). Sąd wyjątkowy lub tryb doraźny może być ustanowiony tylko na czas wojny (ust. 2).
W odniesieniu do zarzutu niezgodności art. 117 § 3 k.p.c. z art. 32 w zw. z art. 79 ust. 1 Konstytucji Trybunał stwierdza, że jest on oczywiście bezzasadny. Natomiast zarzuty naruszenia art. 31 ust. 3 w zw. z art. 79 ust. 1 Konstytucji, a także samodzielnie przywołanego art. 79 ust. 1 Konstytucji dotyczą sfery stosowania prawa i pozostają poza kognicją Trybunału.
Trybunał odniósł się do stanowiska skarżącej, zgodnie z którym o przyznaniu pełnomocnika z urzędu do sporządzenia skargi konstytucyjnej powinny zawsze decydować te same kryteria, bez względu na status strony występującej z wnioskiem.
Zdaniem Trybunału stanowisko to jest niezasadne. Należy zwrócić uwagę na to, że obowiązek wykazania sytuacji finansowej oraz złożenia oświadczenia dotyczy tylko tych podmiotów, które nie zostały zwolnione przez sąd od kosztów sądowych w całości lub w części. Strony zwolnione od kosztów orzeczeniem sądu nie mają obowiązku ani wykazywania swojej sytuacji finansowej, ani „składania oświadczenia”. Zatem gdy strona niezwolniona od kosztów domaga się sfinansowania zastępstwa procesowego przez Skarb Państwa, sąd musi ocenić zasadność takiego żądania. W związku z tym ustawodawca zobowiązał zainteresowanych do wykazania swojej sytuacji finansowej. Uznał, że w przypadku osób fizycznych wystarczy złożenie oświadczenia zawierającego dane wskazane w art. 1171 § 1 k.p.c. (według wzoru określonego w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z 15 kwietnia 2010 r. w sprawie określenia wzoru oświadczenia o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania osoby fizycznej ubiegającej się o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego [Dz. U. Nr 65, poz. 418]). Ustawodawca nie sprecyzował natomiast sposobu wykazania – przez osobę prawną lub inną jednostkę organizacyjną mającą zdolność sądową – braku dostatecznych środków na poniesienie kosztów wynagrodzenia adwokata lub radcy prawnego. Oceny możliwości poniesienia takich kosztów można dokonać na podstawie analizy dokumentów obrazujących sytuację majątkową i finansową strony ubiegającej się o udzielenie pomocy prawnej z urzędu, a rodzaj tych dokumentów może być różny w zależności od konkretnego przypadku. W odniesieniu do podmiotów takich jak skarżąca określenie katalogu wymaganych dokumentów jest niemożliwe.
Trybunał zauważa, że skarżąca porównuje podmioty, które nie mają wspólnej istotnej cechy uzasadniającej konieczność ich jednakowego traktowania. W swoim orzecznictwie Trybunał wielokrotnie wskazywał, że zgodnie z zasadą równości podmioty podobne należy traktować jednakowo, przy czym nie zakazuje się przyjmowania odmiennych rozwiązań prawnych wobec podmiotów różniących się pewnymi cechami istotnymi. Innymi słowy, „tylko podmioty prawa (adresaci norm prawnych), charakteryzujące się daną cechą istotną (relewantną) w równym stopniu, mają być traktowane równo, a więc według jednakowej miary, bez zróżnicowań zarówno dyskryminujących, jak i faworyzujących” (zob. wyrok TK z 26 października 2004 r., SK 7/04, OTK ZU nr 9/A/2004, poz. 95). Oceniając daną regulację prawną w kontekście zasady równości, należy zatem rozważyć, czy można wskazać wspólną cechę istotną podmiotów prawa, która uzasadnia ich równe traktowanie, i dodatkowo wziąć pod uwagę zarówno treść, jak i cel danej regulacji prawnej (zob. orzeczenia TK z 9 marca 1988 r., U 7/87, OTK ZU nr 1/1988 oraz 3 września 1996 r., K 10/96, OTK ZU nr 4/1996 poz. 33; a także wyrok TK z 16 grudnia 1997 r., K 8/97, OTK ZU nr 5-6/1997, poz. 70). Trybunał zwraca także uwagę na to, że zakwestionowany w skardze i będący podstawą ostatecznego orzeczenia art. 117 § 3 k.p.c. w żaden sposób nie określa sytuacji prawnej osób fizycznych.
Powyższe świadczy o oczywistej bezzasadności zarzutu naruszenia art. 32 w zw. z art. 79 ust. 1 Konstytucji przez art. 117 § 3 k.p.c.
W odniesieniu do zarzutów naruszenia art. 31 ust. 3 w zw. z art. 79 ust. 1 Konstytucji, a także samodzielnie przywołanego art. 79 ust. 1 Konstytucji, Trybunał stwierdza, że dotyczą one sfery stosowania prawa i pozostają poza kognicją Trybunału.
Celem wstępnej kontroli skargi konstytucyjnej jest zbadanie nie tylko formalnej poprawności (tego, czy spełnia warunki określone w art. 46–48 ustawy o TK), ale także tego, czy wolność lub prawo konstytucyjne, na które powołuje się skarżący, pozostają w odpowiednim związku z zakwestionowanym przepisem, będącym podstawą ostatecznego orzeczenia wydanego w sprawie skarżącego (zob. postanowienie TK z 24 stycznia 1999 r., Ts 124/98, OTK ZU nr 1/1999, poz. 8). Należy podkreślić, że „skarga konstytucyjna wedle Konstytucji nie jest skargą »na rozstrzygnięcie« lecz skargą »na przepis«. Gdy przyczyną zarzucanego naruszenia jest niekonstytucyjne zastosowanie lub zinterpretowanie przepisu zgodnego z Konstytucją – skarga nie służy. To kształtuje w szczególny sposób dowodowe powinności skarżącego: nawet bowiem wykazanie istnienia związku koniecznego (typu conditio sine qua non) między zarzucanym naruszeniem wolności (praw) konstytucyjnych a rozstrzygnięciem, które ów skutek spowodowało, nie jest tożsame z dowodem, że przyczyną zarzucanego naruszenia jest niekonstytucyjność samego przepisu będącego prawną podstawą rozstrzygnięcia. Niezbędne jest bowiem wykazanie, że związek ten istnieje między brakiem konstytucyjności przepisu a naruszeniem prawa lub wolności” (wyrok TK z 15 października 2002 r., OTK ZU nr 5/A/2002, poz. 65).
Skarżąca takiego związku nie wykazała, ponieważ naruszenie swoich konstytucyjnych praw wiąże nie z treścią, lecz z zastosowaniem w jej sprawie zakwestionowanego art. 117 § 3 k.p.c. Jest to samoistna przesłanka odmowy nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej w zakresie dotyczącym zarzutów niezgodności art. 117 § 3 k.p.c. z art. 31 ust. 3 w zw. z art. 79 ust. 1 Konstytucji, a także z samodzielnie przywołanym art. 79 ust. 1 Konstytucji. Potwierdzają to rozstrzygnięcia wydane w sprawie skarżącej. Postanowieniem z 11 kwietnia 2013 r. Sąd Okręgowy w Katowicach – XIX Wydział Gospodarczy Odwoławczy prawomocnie odmówił skarżącej ustanowienie pełnomocnika z urzędu do sporządzenia skargi konstytucyjnej i reprezentowania przed Trybunałem. Natomiast postanowieniem z 2 września 2013 r. – na skutek kolejnego wniosku skarżącej – Sąd Okręgowy w Katowicach – III Wydział Cywilny Odwoławczy ustanowił dla niej pełnomocnika z urzędu w celu sporządzenia skargi konstytucyjnej oraz reprezentowania przed Trybunałem Konstytucyjnym.
Z wyżej przedstawionych powodów Trybunał Konstytucyjny, na podstawie art. 49 w zw. z art. 36 ust. 3 ustawy o TK, odmówił nadania skardze konstytucyjnej dalszego biegu.
POSTANOWIENIE
z dnia 4 czerwca 2014 r.
Sygn. akt Ts 293/13
Trybunał Konstytucyjny w składzie:
Stanisław Biernat,
po wstępnym rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym skargi konstytucyjnej Przedsiębiorstwa Komunikacyjno-Spedycyjnego Tychy Sp. z o.o. w sprawie zgodności:
art. 117 § 3 i art. 1171 § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2014 r. poz. 101) z art. 32 ust. 1 i 2 w zw. z art. 45 ust. 1 i art. 79 ust. 1; art. 31 ust. 3 w zw. z art. 45 ust. 1 i art. 79 ust. 1; art. 45 ust. 1 w zw. z art. 77 ust. 1; a także art. 79 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,
p o s t a n a w i a:
odmówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej.
UZASADNIENIE
W skardze konstytucyjnej z 7 listopada 2013 r. Przedsiębiorstwo Komunikacyjno-Spedycyjne Tychy Sp. z o.o. (dalej: skarżąca) zakwestionowała zgodność art. 117 § 3 i art. 1171 § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2014 r. poz. 101; dalej: k.p.c.) z art. 32 ust. 1 i 2 w zw. z art. 45 ust. 1 i art. 79 ust. 1; art. 31 ust. 3 w zw. z art. 45 ust. 1 i art. 79 ust. 1; art. 45 ust. 1 w zw. z art. 77 ust. 1; a także art. 79 ust. 1 Konstytucji.
Skarga została złożona na tle następującego stanu faktycznego. Skarżąca wniosła o ustanowienie pełnomocnika z urzędu do sporządzenia skargi konstytucyjnej w związku z postanowieniem Sądu Okręgowego w Katowicach – XIX Wydział Gospodarczy Odwoławczy z 15 października 2012 r. (sygn. akt XIX Gz 57/12). Postanowieniem z 4 stycznia 2013 r. (sygn. akt VI GCo 367/12/2) Sąd Rejonowy w Tychach – Wydział VI Gospodarczy oddalił wniosek. Na to orzeczenie skarżąca wniosła zażalenie. Postanowieniem z 11 kwietnia 2013 r. (sygn. akt XIX Gz 80/13) Sąd Okręgowy w Katowicach – XIX Wydział Gospodarczy Odwoławczy oddalił zażalenie. W związku z tym postanowieniem skarżąca wniosła o ustanowienie pełnomocnika z urzędu do sporządzenia skargi konstytucyjnej. Sąd Rejonowy w Tychach – Wydział IX Cywilny postanowieniem z 16 maja 2013 r. (sygn. akt IX Co 873/13) oddalił wniosek. Skarżąca wniosła zażalenie na to orzeczenie. Postanowieniem z 2 września 2013 r. (sygn. akt III Cz 787/13) Sąd Okręgowy w Katowicach – III Wydział Cywilny Odwoławczy zmienił zaskarżone postanowienie z 16 maja 2013 r. i ustanowił dla wnioskodawcy pełnomocnika z urzędu w celu sporządzenia skargi konstytucyjnej oraz reprezentowania przed Trybunałem Konstytucyjnym w związku z postanowieniem Sądu Okręgowego w Katowicach – XIX Wydział Gospodarczy Odwoławczy z 11 kwietnia 2013 r.
Skarżąca zarzuciła, że dla osób fizycznych, w przeciwieństwie do osób prawnych, ustawodawca wprowadza znaczące ułatwienia w ubieganiu się o ustanowienie pomocy prawnej z urzędu, co jest sprzeczne z zakazem dyskryminacji i zasadą równości (art. 32 ust. 1 i 2 Konstytucji) w związku z prawem do sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji) i powszechnym prawem do wniesienia skargi konstytucyjnej (art. 79 ust. 1 Konstytucji). Ponadto zdaniem skarżącej sposób ukształtowania w zakwestionowanych przepisach instytucji pomocy prawnej dla osób prawnych znacząco ogranicza możliwość skorzystania przez nie ze wskazanej instytucji, a tym samym nieproporcjonalnie ingeruje w prawo do sądu i nieproporcjonalnie ogranicza prawo do wniesienia skargi konstytucyjnej (art. 31 ust. 3 w zw. z art. 45 ust. 1 i art. 79 ust. 1 Konstytucji).
Skarżąca podniosła, że sprzeczność zakwestionowanych przepisów z prawem do sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji) i zakazem zamykania drogi sądowej (art. 77 ust. 2 Konstytucji) wynika z „zamknięcia skarżącej drogi do uzyskania odszkodowania za niezgodne z prawem orzeczenie sądu powszechnego”. Zdaniem skarżącej naruszenie prawa do wniesienia skargi konstytucyjnej (art. 79 ust. 1 Konstytucji) wynikało z nieustanowienia dla niej pełnomocnika z urzędu do sporządzenia skargi konstytucyjnej i reprezentowania przed Trybunałem.
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
Skarga konstytucyjna jest szczególnym środkiem ochrony konstytucyjnych wolności i praw. Ma ona gwarantować, że obowiązujące w systemie prawa akty normatywne nie będą stanowiły źródła ich naruszeń. W myśl art. 79 ust. 1 Konstytucji, skarga konstytucyjna inicjuje procedurę, której celem jest zbadanie zgodności z Konstytucją przepisów stanowiących podstawę ostatecznego orzeczenia o prawach skarżącego.
W myśl art. 117 § 3 k.p.c., osoba prawna lub inna jednostka organizacyjna, której ustawa przyznaje zdolność sądową, niezwolniona przez sąd od kosztów sądowych, może się domagać ustanowienia adwokata lub radcy prawnego, jeżeli wykaże, że nie ma dostatecznych środków na poniesienie kosztów wynagrodzenia adwokata lub radcy prawnego. Natomiast art. 1171 § 1 k.p.c. stanowi, że osoba fizyczna dołącza do wniosku o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego oświadczenie obejmujące szczegółowe dane o swoim stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania. Oświadczenie sporządza się według ustalonego wzoru. Jeżeli wniosek o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego składany jest łącznie z wnioskiem o zwolnienie od kosztów sądowych, osoba fizyczna dołącza tylko jedno oświadczenie.
Trybunał zbadał przede wszystkim, czy zakwestionowane przepisy były podstawą ostatecznego orzeczenia w sprawie skarżącej, tj. postanowienia Sądu Okręgowego w Katowicach z 11 kwietnia 2013 r. Niewątpliwie, sąd orzekał w oparciu o art. 117 § 3 k.p.c., ponieważ skarżąca jest osobą prawną (spółką z ograniczoną odpowiedzialnością). Jednak w sprawie nie miał zastosowania drugi z zakwestionowanych przepisów, a mianowicie art. 1171 § 1 k.p.c., dotyczący osób fizycznych. Przepis ten nie był podstawą rozstrzygnięcia sądu II instancji. Jest to samoistna przesłanka odmowy nadania dalszego biegu skardze w zakresie zarzutu niekonstytucyjności art. 1171 § 1 k.p.c. na podstawie art. 49 w zw. z art. 47 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK).
Ponadto Trybunał stwierdza, że skarżąca nie zakwestionowała wszystkich przepisów będących podstawą ostatecznego orzeczenia wydanego w jej sprawie. Z samego art. 117 § 3 k.p.c. nie wynika bowiem kwestionowana przez skarżącą norma prawna dotycząca pomocy prawnej z urzędu do sporządzenia skargi konstytucyjnej. Podstawą rozstrzygnięcia sądu był art. 117 § 3 k.p.c. w zw. z art. 48 ust. 2 ustawy o TK. Ten drugi przepis stanowi, że w razie niemożności poniesienia kosztów pomocy prawnej, skarżący może zwrócić się do sądu rejonowego jego miejsca zamieszkania o ustanowienie dla niego adwokata lub radcy prawnego z urzędu na podstawie Kodeksu postępowania cywilnego; do czasu rozstrzygnięcia przez sąd wniosku nie biegnie termin przewidziany w art. 46 ust. 1. To na skarżącym, reprezentowanym przez profesjonalnego pełnomocnika, spoczywa obowiązek prawidłowego i pełnego określenia przedmiotu zaskarżenia w skardze konstytucyjnej z zachowaniem terminu wskazanego w art. 46 ust. 1 ustawy o TK. Nieprawidłowe i niepełne określenie przedmiotu zaskarżenia powoduje, że skarga nie spełnia warunków określonych w art. 49 w zw. z art. 47 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK, co jest samoistną przesłanką odmowy nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej.
W skardze konstytucyjnej skarżąca podnosi, że sprzeczność art. 117 § 3 k.p.c. z art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji polega na „zamknięciu skarżącej drogi do uzyskania odszkodowania za niezgodne z prawem orzeczenie sądu powszechnego”. Trybunał stwierdza, że stanowisko skarżącej nie ma związku z treścią art. 117 § 3 k.p.c. ani z ostatecznym orzeczeniem wydanym w jej sprawie. Postanowienie Sądu Okręgowego w Katowicach – XIX Wydział Gospodarczy Odwoławczy z 11 kwietnia 2013 r. dotyczyło bowiem wniosku skarżącej o ustanowienie pełnomocnika z urzędu do sporządzenia skargi konstytucyjnej w związku z postanowieniem tego sądu z 15 października 2012 r.
Ponadto Trybunał zauważa, że art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji są nieadekwatnymi wzorcami kontroli. Ich nieadekwatność w rozpatrywanej sprawie wynika z braku związku prawa do sądu i zakazu zamykania drogi sądowej z przepisami dotyczącymi postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym. Przedmiotem rozpatrywanej skargi konstytucyjnej jest bowiem art. 117 § 3 k.p.c., a zarzuty dotyczą problematyki ubiegania się o ustanowienie pełnomocnika z urzędu do sporządzenia skargi konstytucyjnej i reprezentowania przed Trybunałem.
W swoim orzecznictwie Trybunał podkreślał, że „z zastrzeżeniem szczególnych przepisów konstytucyjnych, powierzających rozpoznawanie określonych spraw trybunałom, wszelkie sprawy w rozumieniu art. 45 Konstytucji powinny być rozpatrywane przez sądy wymienione w Konstytucji, a jednocześnie sądy te muszą spełniać wymogi: 1) właściwości, 2) niezależności, 3) bezstronności i 4) niezawisłości. (…) Art. 45 ust. 1 Konstytucji musi być interpretowany w kontekście regulacji zawartej w rozdziale VIII Konstytucji. Wykładnia systemowa Konstytucji nakazuje przyjąć, iż założone przez ustrojodawcę w art. 45 ust. 1 Konstytucji cechy sądu i postępowania przed sądem winny być interpretowane przez pryzmat odpowiednich uregulowań zawartych w art. 173 i nast. Konstytucji” (wyrok TK z 24 października 2007 r., SK 7/06, OTK ZU nr 9/A/2007, poz. 108).
Zgodnie z ustalonym orzecznictwem Trybunału Konstytucyjnego prawo do sądu obejmuje w szczególności: 1) prawo do uruchomienia postępowania sądowego; 2) prawo do odpowiednio ukształtowanej procedury sądowej, zgodnie z zasadami sprawiedliwości, jawności i dwuinstancyjności; 3) prawo do uzyskania wiążącego rozstrzygnięcia i 4) prawo do właściwego ukształtowania składu sądu (porównaj przywołany już wyrok TK z 24 października 2007 r., SK 7/06).
Trybunał Konstytucyjny nie jest sądem (zob. rozdział VIII Konstytucji), zaś skarga konstytucyjna jest szczególnym środkiem ochrony praw i wolności, uregulowanym odrębnie w art. 79 Konstytucji. Dlatego w rozpatrywanej sprawie art. 45 ust. 1 Konstytucji jest nieadekwatnym wzorcem kontroli.
Z tych samych względów nieadekwatnym wzorcem kontroli w tej sprawie jest art. 77 ust. 2 Konstytucji. Zakaz zamykania drogi sądowej oznacza zakaz wykluczenia dostępu do jakiegokolwiek sądu. Konstytucyjne pojęcie „droga sądowa” jest pojęciem sensu largo, obejmującym postępowanie przed jakimkolwiek sądem przewidzianym w art. 175 Konstytucji (L. Garlicki, komentarz do art. 77 Konstytucji, teza 23 [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, red. L. Garlicki, Warszawa19992007, t. 5). Trybunał Konstytucyjny nie jest zaś sądem w rozumieniu art. 175 Konstytucji. Zgodnie z tym przepisem wymiar sprawiedliwości w Rzeczypospolitej Polskiej sprawują: Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne oraz sądy wojskowe (ust. 1). Sąd wyjątkowy lub tryb doraźny może być ustanowiony tylko na czas wojny (ust. 2).
W odniesieniu do zarzutu niezgodności art. 117 § 3 k.p.c. z art. 32 w zw. z art. 79 ust. 1 Konstytucji Trybunał stwierdza, że jest on oczywiście bezzasadny. Natomiast zarzuty naruszenia art. 31 ust. 3 w zw. z art. 79 ust. 1 Konstytucji, a także samodzielnie przywołanego art. 79 ust. 1 Konstytucji dotyczą sfery stosowania prawa i pozostają poza kognicją Trybunału.
Trybunał odniósł się do stanowiska skarżącej, zgodnie z którym o przyznaniu pełnomocnika z urzędu do sporządzenia skargi konstytucyjnej powinny zawsze decydować te same kryteria, bez względu na status strony występującej z wnioskiem.
Zdaniem Trybunału stanowisko to jest niezasadne. Należy zwrócić uwagę na to, że obowiązek wykazania sytuacji finansowej oraz złożenia oświadczenia dotyczy tylko tych podmiotów, które nie zostały zwolnione przez sąd od kosztów sądowych w całości lub w części. Strony zwolnione od kosztów orzeczeniem sądu nie mają obowiązku ani wykazywania swojej sytuacji finansowej, ani „składania oświadczenia”. Zatem gdy strona niezwolniona od kosztów domaga się sfinansowania zastępstwa procesowego przez Skarb Państwa, sąd musi ocenić zasadność takiego żądania. W związku z tym ustawodawca zobowiązał zainteresowanych do wykazania swojej sytuacji finansowej. Uznał, że w przypadku osób fizycznych wystarczy złożenie oświadczenia zawierającego dane wskazane w art. 1171 § 1 k.p.c. (według wzoru określonego w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z 15 kwietnia 2010 r. w sprawie określenia wzoru oświadczenia o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania osoby fizycznej ubiegającej się o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego [Dz. U. Nr 65, poz. 418]). Ustawodawca nie sprecyzował natomiast sposobu wykazania – przez osobę prawną lub inną jednostkę organizacyjną mającą zdolność sądową – braku dostatecznych środków na poniesienie kosztów wynagrodzenia adwokata lub radcy prawnego. Oceny możliwości poniesienia takich kosztów można dokonać na podstawie analizy dokumentów obrazujących sytuację majątkową i finansową strony ubiegającej się o udzielenie pomocy prawnej z urzędu, a rodzaj tych dokumentów może być różny w zależności od konkretnego przypadku. W odniesieniu do podmiotów takich jak skarżąca określenie katalogu wymaganych dokumentów jest niemożliwe.
Trybunał zauważa, że skarżąca porównuje podmioty, które nie mają wspólnej istotnej cechy uzasadniającej konieczność ich jednakowego traktowania. W swoim orzecznictwie Trybunał wielokrotnie wskazywał, że zgodnie z zasadą równości podmioty podobne należy traktować jednakowo, przy czym nie zakazuje się przyjmowania odmiennych rozwiązań prawnych wobec podmiotów różniących się pewnymi cechami istotnymi. Innymi słowy, „tylko podmioty prawa (adresaci norm prawnych), charakteryzujące się daną cechą istotną (relewantną) w równym stopniu, mają być traktowane równo, a więc według jednakowej miary, bez zróżnicowań zarówno dyskryminujących, jak i faworyzujących” (zob. wyrok TK z 26 października 2004 r., SK 7/04, OTK ZU nr 9/A/2004, poz. 95). Oceniając daną regulację prawną w kontekście zasady równości, należy zatem rozważyć, czy można wskazać wspólną cechę istotną podmiotów prawa, która uzasadnia ich równe traktowanie, i dodatkowo wziąć pod uwagę zarówno treść, jak i cel danej regulacji prawnej (zob. orzeczenia TK z 9 marca 1988 r., U 7/87, OTK ZU nr 1/1988 oraz 3 września 1996 r., K 10/96, OTK ZU nr 4/1996 poz. 33; a także wyrok TK z 16 grudnia 1997 r., K 8/97, OTK ZU nr 5-6/1997, poz. 70). Trybunał zwraca także uwagę na to, że zakwestionowany w skardze i będący podstawą ostatecznego orzeczenia art. 117 § 3 k.p.c. w żaden sposób nie określa sytuacji prawnej osób fizycznych.
Powyższe świadczy o oczywistej bezzasadności zarzutu naruszenia art. 32 w zw. z art. 79 ust. 1 Konstytucji przez art. 117 § 3 k.p.c.
W odniesieniu do zarzutów naruszenia art. 31 ust. 3 w zw. z art. 79 ust. 1 Konstytucji, a także samodzielnie przywołanego art. 79 ust. 1 Konstytucji, Trybunał stwierdza, że dotyczą one sfery stosowania prawa i pozostają poza kognicją Trybunału.
Celem wstępnej kontroli skargi konstytucyjnej jest zbadanie nie tylko formalnej poprawności (tego, czy spełnia warunki określone w art. 46–48 ustawy o TK), ale także tego, czy wolność lub prawo konstytucyjne, na które powołuje się skarżący, pozostają w odpowiednim związku z zakwestionowanym przepisem, będącym podstawą ostatecznego orzeczenia wydanego w sprawie skarżącego (zob. postanowienie TK z 24 stycznia 1999 r., Ts 124/98, OTK ZU nr 1/1999, poz. 8). Należy podkreślić, że „skarga konstytucyjna wedle Konstytucji nie jest skargą »na rozstrzygnięcie« lecz skargą »na przepis«. Gdy przyczyną zarzucanego naruszenia jest niekonstytucyjne zastosowanie lub zinterpretowanie przepisu zgodnego z Konstytucją – skarga nie służy. To kształtuje w szczególny sposób dowodowe powinności skarżącego: nawet bowiem wykazanie istnienia związku koniecznego (typu conditio sine qua non) między zarzucanym naruszeniem wolności (praw) konstytucyjnych a rozstrzygnięciem, które ów skutek spowodowało, nie jest tożsame z dowodem, że przyczyną zarzucanego naruszenia jest niekonstytucyjność samego przepisu będącego prawną podstawą rozstrzygnięcia. Niezbędne jest bowiem wykazanie, że związek ten istnieje między brakiem konstytucyjności przepisu a naruszeniem prawa lub wolności” (wyrok TK z 15 października 2002 r., OTK ZU nr 5/A/2002, poz. 65).
Skarżąca takiego związku nie wykazała, ponieważ naruszenie swoich konstytucyjnych praw wiąże nie z treścią, lecz z zastosowaniem w jej sprawie zakwestionowanego art. 117 § 3 k.p.c. Jest to samoistna przesłanka odmowy nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej w zakresie dotyczącym zarzutów niezgodności art. 117 § 3 k.p.c. z art. 31 ust. 3 w zw. z art. 79 ust. 1 Konstytucji, a także z samodzielnie przywołanym art. 79 ust. 1 Konstytucji. Potwierdzają to rozstrzygnięcia wydane w sprawie skarżącej. Postanowieniem z 11 kwietnia 2013 r. Sąd Okręgowy w Katowicach – XIX Wydział Gospodarczy Odwoławczy prawomocnie odmówił skarżącej ustanowienie pełnomocnika z urzędu do sporządzenia skargi konstytucyjnej i reprezentowania przed Trybunałem. Natomiast postanowieniem z 2 września 2013 r. – na skutek kolejnego wniosku skarżącej – Sąd Okręgowy w Katowicach – III Wydział Cywilny Odwoławczy ustanowił dla niej pełnomocnika z urzędu w celu sporządzenia skargi konstytucyjnej oraz reprezentowania przed Trybunałem Konstytucyjnym.
Z wyżej przedstawionych powodów Trybunał Konstytucyjny, na podstawie art. 49 w zw. z art. 36 ust. 3 ustawy o TK, odmówił nadania skardze konstytucyjnej dalszego biegu.