Pełny tekst orzeczenia

547/6/B/2014


POSTANOWIENIE

z dnia 5 lutego 2014 r.
Sygn. akt Ts 320/12

Trybunał Konstytucyjny w składzie:

Teresa Liszcz,

po wstępnym rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym skargi konstytucyjnej Z. i J. L. w sprawie zgodności:
art. 556 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm.) z art. 32 ust. 1 w zw. z art. 77 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,

p o s t a n a w i a:

odmówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej.

UZASADNIENIE

W skardze konstytucyjnej wniesionej do Trybunału Konstytucyjnego 28 grudnia 2012 r. Z. i J. L. (dalej: skarżący) kwestionują zgodność art. 556 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm.; dalej: k.p.k.) z art. 32 ust. 1 w zw. z art. 77 ust. 1 Konstytucji.
Skarga została wniesiona w związku z następującą sprawą. W dniu 9 lutego 2010 r. syn skarżących został zatrzymany przez policję w ramach postępowania przygotowawczego toczącego się pod nadzorem prokuratora Prokuratury Rejonowej w Jaśle (sygn. akt 2 Ds. 1004/08). Po przesłuchaniu został zwolniony, a zarzut pomocy sprawcom zabójstwa został postawiony innej osobie. W wyniku rozpoznania zażalenia na zatrzymanie Sąd Rejonowy w Jaśle – II Wydział Karny uznał je za „legalne, nieuzasadnione i nieprawidłowe” (postanowienie z 29 marca 2010 r., sygn. akt II Kp 20/10). W ocenie sądu doszło do pomyłki organów ścigania, w wyniku której zatrzymały one niewłaściwą osobę. Syna skarżących łączyło z poszukiwaną osobą jedynie nazwisko. W związku z powyższym sąd uznał zatrzymanie za bezzasadne, a także nieprawidłowe z uwagi na użycie w stosunku do syna skarżących siły fizycznej, naruszenie jego nietykalności cielesnej, grożenie i obraźliwe traktowanie. Sąd uznał jednak zatrzymanie za legalne, ponieważ zostało przeprowadzone przez uprawniony do tego podmiot.
W dniu 8 lutego 2011 r. syn skarżących popełnił samobójstwo. Skarżący złożyli wniosek o odszkodowanie i zadośćuczynienie za niewątpliwie niesłuszne zatrzymanie ich syna, w następstwie którego doszło do jego śmierci. Domagali się 110 000 zł odszkodowania i 500 000 zł zadośćuczynienia. Wniosek skarżących został w całości oddalony przez Sąd Okręgowy w Rzeszowie – Wydział II Karny (wyrok z 5 czerwca 2012 r., sygn. akt II Ko 111/12). Sąd uznał, że art. 556 § 1 k.p.k. nie obejmuje zatrzymania. Wyrok ten został utrzymany w mocy przez Sąd Apelacyjny w Rzeszowie – II Wydział Karny wyrokiem z 30 sierpnia 2012 r. (sygn. akt II AKa 79/12). Trybunał ustalił z urzędu, że wniesioną przez skarżących kasację Sąd Najwyższy oddalił jako oczywiście bezzasadną postanowieniem z 6 czerwca 2013 r. (sygn. akt IV KK 400/12).
Skarżący twierdzą, że zaskarżony przepis narusza zasadę równości wyrażoną w art. 32 ust. 1 Konstytucji przez pominięcie osób niesłusznie zatrzymanych. W ocenie skarżących nie istnieje powód, by osobom, które wskutek śmierci niesłusznie zatrzymanego utraciły utrzymanie, odmawiać prawa do dochodzenia odszkodowania na podstawie art. 556 § 1 k.p.k. Zdaniem skarżących, skoro ustawodawca zdecydował się na ułatwienie dochodzenia odszkodowania przez wprowadzenie regulacji z rozdziału 58 k.p.k., to powinno to nastąpić z zachowaniem wymogów konstytucyjnych, tj. bez nieusprawiedliwionego różnicowania podmiotów znajdujących się w podobnej sytuacji. Ponadto, skarżący podnoszą, że również zakwestionowanie przez sądy orzekające w sprawie prawa do dochodzenia zadośćuczynienia na podstawie zaskarżonego przepisu naruszyło ich prawo do równego traktowania. Jak podkreślają, wyłączenie w zaskarżonym przepisie z zakresu odszkodowania krzywdy rodziców wywołanej śmiercią syna narusza tym samym prawo do pełnego odszkodowania (art. 32 ust. 1 w zw. z art. 77 ust. 1 Konstytucji).

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Skarga konstytucyjna jest szczególnym środkiem ochrony wolności lub praw, który musi spełniać szereg przesłanek określonych w art. 79 ust. 1 Konstytucji, a doprecyzowanych w art. 46-48 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK). W myśl wskazanych przepisów skarga powinna spełniać wymagania stawiane pismu procesowemu, a ponadto zawierać: dokładne określenie ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o wolnościach lub prawach albo obowiązkach określonych w Konstytucji i w stosunku do którego skarżący domaga się stwierdzenia niezgodności z Konstytucją; wskazanie, jakie konstytucyjne wolności lub prawa i w jaki sposób – zdaniem skarżącego – zostały naruszone; uzasadnienie skargi, z podaniem dokładnego opisu stanu faktycznego. Zarzuty skargi muszą uprawdopodabniać niekonstytucyjność kwestionowanej regulacji, co oznacza konieczność wywiedzenia z zaskarżonych przepisów określonej normy, powołanie właściwych wzorców konstytucyjnych, zawierających podmiotowe prawa przysługujące osobom fizycznym, i – przez porównanie treści płynących z obu regulacji – wykazanie ich wzajemnej sprzeczności. Między wskazanymi przesłankami musi zachodzić związek – zaskarżony przepis, będący podstawą prawną ostatecznego rozstrzygnięcia, powinien prowadzić do naruszenia konstytucyjnego prawa lub wolności skarżącego. Należy podkreślić, że jeżeli w sprawie nie doszło do naruszenia praw skarżącego lub nie potrafi on uprawdopodobnić przed Trybunałem tego naruszenia, merytoryczne rozpoznanie skargi konstytucyjnej jest niedopuszczalne (zob. postanowienie TK z 13 lutego 2008 r., SK 5/07, OTK ZU nr 1/A/2008, poz. 19).
Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego złożona skarga nie spełnia powyższych wymogów, a zatem nie może zostać merytorycznie rozpoznana. Zasadniczym powodem odmowy nadania skardze konstytucyjnej dalszego biegu jest nieuprawdopodobnienie naruszenia przez zaskarżony przepis przysługujących skarżącemu praw lub wolności konstytucyjnych.
We wniesionej skardze skarżący zarzucają nierówne traktowanie podmiotów podobnych, powołując się na wyrok TK z 22 lutego 2005 r. (K 10/04, OTK ZU nr 2/A/2005, poz. 17) wydany w sprawie z wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich . Zgodnie jednak z orzecznictwem Trybunału w sprawach ze skarg konstytucyjnych, wyrażona w art. 32 Konstytucji zasada równości jest adresowaną do organów państwa dyrektywą, zakazującą stanowienia norm prawnych dyskryminujących lub uprzywilejowujących pewne osoby przez bezzasadne różnicowanie ich sytuacji prawnej. Podkreśla się, że ze względu na zasadę równości nie powstają dla obywateli żadne prawa. Prawo do równego traktowania określa sytuację prawną jednostki dopiero wspólnie z inną normą prawną. Trybunał w postanowieniu z 24 października 2001 r. stwierdził, że „ma ono charakter niejako prawa »drugiego stopnia« (»metaprawa«), tzn. przysługuje ono w związku z konkretnymi normami prawnymi lub innymi działaniami organów władzy publicznej, a nie w oderwaniu od nich – niejako »samoistnie«. Jeżeli te normy lub działania nie mają odniesienia do konkretnych określonych w Konstytucji wolności i praw, prawo do równego traktowania nie ma w pełni charakteru prawa konstytucyjnego, a to sprawia, że nie może ono być chronione za pomocą skargi konstytucyjnej” (SK 10/01, OTK ZU nr 7/2001, poz. 225, zob. także postanowienie TK z 26 listopada 2009 r., SK 7/08, OTK ZU nr 10/A/2009, poz. 161). W związku z powyższym art. 32 ust. 1 Konstytucji powinien być odnoszony do konkretnych przepisów Konstytucji. Dopiero bowiem współstosowanie dwóch przepisów Konstytucji, a więc nie tylko prawa do równego traktowania, ale również skonkretyzowanego prawa do równej realizacji określonych wolności i praw konstytucyjnych, wyznacza konstytucyjny status jednostki, który mógł zostać naruszony przez przepis będący podstawą ostatecznego orzeczenia w sprawie skarżącej.
Z powyższego wynika, że w rozpatrywanej sprawie skarżący wskazali tylko jedno prawo konstytucyjne. Jest nim wyrażone w art. 77 ust. 1 Konstytucji prawo do odszkodowania za niezgodne z prawem działanie władzy publicznej.
Zaskarżony art. 556 § 1 k.p.k. stanowi: „w razie śmierci oskarżonego prawo do odszkodowania przysługuje temu, kto wskutek wykonania kary lub niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania utracił: [1] należne mu od uprawnionego z mocy ustawy utrzymanie, [2] stale dostarczane mu przez zmarłego utrzymanie, jeżeli względy słuszności przemawiają za przyznaniem odszkodowania”.
Trybunał podkreśla, że przepisy rozdziału 58 k.p.k., regulujące dochodzenie odszkodowania za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie, mają charakter przepisów szczególnych względem przepisów ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. z 2014 r. poz. 121; dalej: kodeks cywilny lub k.c.), w tym art. 417–4172 k.c. W zakresie nieuregulowanym przez przepisy rozdziału 58 k.p.k. stosuje się przepisy k.c. (zob. postanowienie TK z 6 marca 2013 r., Ts 227/10, niepubl.). Sąd Okręgowy w Rzeszowie – Wydział II Karny słusznie stwierdził, że skarżący mogą dochodzić swoich roszczeń na drodze postępowania cywilnego. Należy podkreślić, że na podstawie przepisów kodeksu cywilnego Skarb Państwa ponosi odpowiedzialność wobec pośrednio poszkodowanych nie tylko za szkodę majątkową, lecz także za krzywdę wywołaną śmiercią bezpośrednio poszkodowanego (art. 446 § 4 k.c.). Natomiast na podstawie art. 556 § 1 k.p.k. osoby pośrednio poszkodowane mogą dochodzić odszkodowania tylko za utracone utrzymanie. Ponadto trzeba pamiętać, że w art. 4172 k.c. przewidziana została odpowiedzialność także za zgodne z prawem wykonywanie władzy publicznej, jeśli doprowadziło ono do wyrządzenia szkody na osobie.
Skarżący twierdzą, że dochodzenie roszczeń w postępowaniu karnym jest łatwiejsze niż w postępowaniu cywilnym. Nie wskazali jednak, na czym miałoby polegać ułatwienie dochodzenia odszkodowania na podstawie rozdziału 58 k.p.k. Jak zaś wyżej wykazał Trybunał, zakres odszkodowania, którego można się domagać na podstawie przepisów kodeksu cywilnego, jest szerszy niż w przypadku art. 556 § 1 k.p.k. Skoro skarżący mogą dochodzić na drodze cywilnej zarówno odszkodowania, jak i zadośćuczynienia, to nie sposób przyjąć, że prawo skarżących do odszkodowania za niezgodne z prawem działanie władzy publicznej doznało naruszenia (art. 77 ust. 1 Konstytucji). Należy zatem stwierdzić, że skarżący nie uprawdopodobnili naruszenia wskazanego w skardze prawa konstytucyjnego, co – na podstawie art. 79 ust. 1 Konstytucji w zw. z art. 47 ust. 1 ustawy o TK – uniemożliwia jej merytoryczne rozpoznanie.
Niezależnie od powyższego Trybunał zauważa, że norma prawna, zgodnie z którą odszkodowanie, jakiego można się domagać na podstawie art. 556 § 1 k.p.k., nie obejmuje zadośćuczynienia, nie była podstawą ostatecznego rozstrzygnięcia wydanego w sprawie skarżących. Wniosek o odszkodowanie i zadośćuczynienie został oddalony z tego powodu, że zaskarżony przepis przewiduje możliwość żądania odszkodowania tylko w przypadku, gdy szkoda powstała wskutek niesłusznego skazania lub niesłusznego tymczasowego aresztowania, ale już nie wskutek niesłusznego zatrzymania. Uwagi sądu drugiej instancji dotyczące wyłączenia możliwości żądania zadośćuczynienia zostały poczynione na marginesie i nie stanowią podstawy orzeczenia o prawach lub wolnościach skarżących.

W tym stanie rzeczy Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.