Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CK 238/04
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 14 grudnia 2004 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Elżbieta Skowrońska-Bocian (przewodniczący)
SSN Bronisław Czech (sprawozdawca)
SSN Jan Górowski
Protokolant Anna Jasińska
w sprawie z powództwa J.M.
przeciwko P. Spółce Akcyjnej
o ukształtowanie ,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 14 grudnia 2004 r.,
kasacji powoda
od wyroku Sądu Okręgowego w P.
z dnia 12 grudnia 2003 r., sygn. akt […],
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi Okręgowemu
w P. do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach procesu za
instancję kasacyjną.
2
Uzasadnienie
Powód J.M. zawarł w dniu 1 grudnia 1975 r. z poprzednikiem prawnym
pozwanego umowę ubezpieczenia na życie. Według umowy suma ubezpieczenia
wynosi 50.000 starych zł., okres ubezpieczenia, liczony od 1 grudnia 1975 r. miał
trwać 35 lat, a składka miesięczna wynosiła 105 starych zł. W każdym następnym
roku obowiązywania umowy suma ubezpieczenia wzrastała o 1,2 % czyli o 600
starych złotych, a od 1 stycznia 1981 r. - o 1,5 % rocznie. Według § 9 przedmiotowej
umowy ubezpieczony może w każdym czasie wypowiedzieć umowę ubezpieczenia i
gdy składki opłacane były przez okres co najmniej 2 lat, wykupić ubezpieczenie.
Okoliczności powyższe są niesporne.
Powód w pozwie z dnia 12 lutego 2003 r. zażądał zmiany sumy ubezpieczenia
z kwoty 6,98 zł na kwotę 11.000 zł, powołując się na zjawisko inflacji, jaka wystąpiła
po zawarciu umowy i twierdząc, że po zwaloryzowaniu tej sumy zamierza
wypowiedzieć umowę i wykupić ubezpieczenie, albowiem pieniądze są mu potrzebne
na pokrycie kosztów operacji.
Pozwany wniósł o oddalenie powództwa twierdząc, że jest ono przedwczesne,
albowiem „umowa jest wymagalna” dopiero w 2010 r.
Sąd Rejonowy w P. wyrokiem z dnia 15 lipca 2003 r. zmienił sumę
ubezpieczenia wynikającą z przedmiotowej umowy z kwoty 6,98 zł na kwotę
11.000 zł.
Zdaniem Sądu Rejonowego roszczenie powoda oparte jest o przepis art. 3581
§ 3 k.c. W okresie po zawarciu umowy zaszła istotna zmiana siły nabywczej
pieniądza po powstaniu zobowiązania. Umowę ubezpieczenia na życie powód zawarł
z pozwanym 1 grudnia 1975 r. na wypadek śmierci w okresie do 1 grudnia 2010 r.
oraz na wypadek dożycia do dnia 1 grudnia 2010 r. Z uwagi na rodzaj umowy
ubezpieczenia, powód jest wierzycielem co do ewentualnej wypłaty sumy
ubezpieczeniowej na wypadek dożycia, natomiast uposażony zostaje wierzycielem
jeżeli nastąpi zgon ubezpieczonego w okresie ubezpieczenia. Art. 3581
§ 3 k.c. nie
warunkuje waloryzacji od wymagalności zobowiązania, stanowi jedynie,
że waloryzację świadczenia uzasadnia istotna zmiana siły nabywczej pieniądza po
powstaniu zobowiązania, stąd zarzut przedwczesności roszczenia, wysunięty przez
pozwanego jest za chybiony.
3
Waloryzując sumę ubezpieczenia Sąd Rejonowy posłużył się wskaźnikiem
przeciętnego wynagrodzenia i kwotę zwaloryzowaną wyliczył w sposób następujący:
Przeciętne miesięczne wynagrodzenie w 1975 roku wynosiło 3 913 zł, a tym
samym suma ubezpieczenia 50 000 zł odpowiadała 12,8 średnim miesięcznym
wynagrodzeniom. Przeciętne wynagrodzenie z pierwszego kwartału 2003 roku,
wynosi 2228,68 zł (brutto). W celu dokonania przyrównania do wynagrodzenia
z 1975 roku Sąd dla ustalenia jego wartości netto, odjął od wartości brutto, to jest
kwoty 2 228,68 zł składkę dla ZUS. Z uzyskanej kwoty odjął koszty uzyskania
przychodu i 19 % podatku dochodowego od osób fizycznych, co dało kwotę
obecnego, przeciętnego wynagrodzenia netto 1 526,06 zł. Sumę tę Sąd przemnożył
przez wskaźnik 12,8 i otrzymał wynik 19 533,57 zł.
Powód ma obecnie 61 lat, jest technikiem budowy dróg i mostów. Zamieszkuje
samotnie w M. w domu po rodzicach. Nie pracuje, otrzymuje rentę w wysokości 651
zł netto oraz 2 000 zł miesięcznie jako czynsz za wydzierżawienie gruntu o pow. 4,1
ha, ma samochód osobowy peugeot rocznik 1998. Przed wytoczeniem powództwa
uzyskał informację, że po waloryzacji świadczenia przez PZU mógłby otrzymać
kwotę około 3 000 zł, która go nie zadawala. Powód ma poddać się operacji nóg
polegającej na wszczepieniu dwóch endoprotez stawów. Koszt jednej endoprotezy
wynosi od 3 000 do 7 000 zł.
Rozkładając ciężar ryzyka inflacyjnego na powoda 30% i na pozwanego 70%,
Sąd Rejonowy miał na względzie aktualną sytuację majątkową powoda oraz fakt,
iż pozwany zawodowo trudni się działalnością ubezpieczeniową, z którą winien
zakładać ryzyko zmian gospodarczych. Nadto Sąd podkreślił, że waloryzacja
następuje przy uwzględnieniu interesów obu stron i zgodnie z zasadami współżycia
społecznego.
Na skutek apelacji pozwanego Sąd Okręgowy w P., wyrokiem zaskarżonym
kasacją, zmienił wyrok Sądu Rejonowego w ten sposób, że powództwo oddalił i
zasądził od powoda na rzecz pozwanego koszty procesu za obie instancje.
Sąd Okręgowy uznał, że błędne jest stanowisko Sądu Rejonowego,
iż zobowiązanie pozwanego do wypłaty świadczenia powstało w dniu zawarcia
umowy ubezpieczenia (1 grudzień 1975 r.). Sąd Okręgowy nie podzielił również
stanowiska Sądu Najwyższego wyrażonego w uchwale z dnia 24 stycznia 1996 r.,
III CZP 196/95 (OSNC 1996, nr 6, poz. 78), wedle której w przypadku wypowiedzenia
4
umowy ubezpieczenia, do powstania po stronie ubezpieczyciela zobowiązania
wypłaty świadczenia dochodzi już pierwotnie w chwili zawarcia umowy, samo
roszczenie o wykup sumy ubezpieczenia wypływa z umowy, a z momentem
wypowiedzenia staje się ono tylko wymagalne. Według Sądu Okręgowego,
odwołującego się do glosy krytycznej do wymienionej uchwały, że zobowiązanie do
wypłaty świadczenia przez zakład ubezpieczeń powstaje dopiero z chwilą
wygaśnięcia umowy wskutek dokonanego wypowiedzenia (m.in. Adam Szpunar,
glosa i do w/w uchwały SN z dnia 24.01.1996 r., III CZP 196 ). Za poglądem tym
przemawia argument, że wypowiedzenie jako uprawnienie, wywołuje skutki tylko na
przyszłość (ex nunc) i to właśnie jego jednostronna realizacja, a nie stosunek prawny
z którego wypływa, powoduje powstanie określonych roszczeń - w tym roszczenia
o wypłatę przez ubezpieczyciela sumy ubezpieczenia w wypadku jej wykupu przez
ubezpieczonego. Powód dochodzi roszczenia w całkowitym oderwaniu od
uprawnień, których realizacji mógłby domagać się na gruncie stosunku
ubezpieczenia łączącego go z pozwanym. Powód nie żąda zapłaty sumy
ubezpieczenia z tytułu jej wykupu, bowiem nie wypowiedział jeszcze umowy, zatem
i jego ewentualne roszczenie w tym zakresie byłoby i tak przedwczesne. Powód
domaga się natomiast podwyższenia sumy ubezpieczenia określonej w umowie
z dnia 1 grudnia 1975 roku w ramach powództwa o ukształtowanie i to przed
realizacją uprawnienia kształtującego, które dopiero powoduje powstanie
określonego zobowiązania po stronie ubezpieczyciela. Zgodnie z art. 3581
§ 3 k.c.
zmiana siły nabywczej pieniądza - będąca przesłanką waloryzacji - musi nastąpić po
powstaniu zobowiązania. W niniejszej sprawie zobowiązanie P. S.A. do wypłaty
sumy ubezpieczenia w ramach jej wykupu jeszcze nie powstało, choć pomiędzy
stronami istnieje stosunek prawny ubezpieczenia, zawiązany umową z dnia 1 grudnia
1975 roku. Według Sądu Okręgowego, czym innym jest zobowiązanie pozwanego do
objęcia ochroną ubezpieczeniową i wypłaty kwot w razie zajścia w okresie
przewidzianym umową wypadku ubezpieczeniowego, a czym innym jego
zobowiązanie do wypłaty świadczenia z tytułu wykupu ubezpieczenia. Pierwsze
powstało z chwilą zawarcia umowy, a drugie dopiero powstanie na skutek jej
wypowiedzenia. Wszelkie próby waloryzacji świadczenia o wypłatę sumy
ubezpieczenia za okres przed wypowiedzeniem umowy byłyby waloryzacją
świadczenia jeszcze nieistniejącego. Zdaniem Sądu Okręgowego powództwo jest
5
zatem przedwczesne i dlatego –– podlega oddaleniu. Powód będzie mógł domagać
się waloryzacji świadczenia w ramach art. 3581
§ 3 k.c. po realizacji przysługującemu
mu uprawnienia kształtującego, tj. wypowiedzenia umowy ubezpieczenia.
Powód w kasacji zarzucił naruszenie art. 3581
§ 3, art. 805 oraz art. 813 § 1
k.c. przez ich błędną wykładnię i wniósł o „zmianę zaskarżonego wyroku poprzez
uwzględnienie powództwa i zasądzenie na rzecz powoda kosztów procesu”,
ewentualnie - o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy sądowi drugiej
instancji do ponownego rozpoznania oraz orzeczenia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przytoczona podstawa kasacji jest usprawiedliwiona. Istotna kwestia, która
decyduje o zasadności powództwa w sprawie niniejszej, związana jest z odpowiedzią
na pytanie, z jaką chwilą powstaje zobowiązanie ubezpieczyciela do wypłacenia
świadczenia z tytułu tzw. wykupu sumy ubezpieczenia, a mianowicie, czy jest nią
chwila zawarcia umowy, czy jej wygaśnięcia wskutek dokonanego wypowiedzenia?
Zarówno w judykaturze, jak i w doktrynie zarysowały się dwa poglądy w tym
przedmiocie. Według pierwszego z nich, w wymienionej sytuacji zobowiązanie
ubezpieczyciela powstaje z chwilą zawarcia umowy ubezpieczenia, jeżeli strony
inaczej nie postanowiły. Poglądowi temu dał wyraz Sąd Najwyższy m.in. w uchwale
z dnia 2 grudnia 1996 r., III CZP 196/95 (OSNC 1996, nr 6, poz. 78), w wyroku z dnia
2 grudnia 1999 r., III CKN 489/98 (OSNC 2000, nr 7-8, poz. 130) oraz w wyroku
z dnia 29 listopada 2001 r., V CKN 489/00 (OSNC 2002, nr 7-8, poz. 104) i pogląd
ten, z argumentacją przytoczoną w wymienionych orzeczeniach, podziela skład
rozpoznający kasację w sprawie niniejszej. Pogląd odmienny wyrażony, np. w nie
publikowanych wyrokach Sadu Najwyższego z dnia 19 lipca 1994 r., I CRN 90/94
i z dnia 20 października 1995 r., II CRN 136/95 jest nietrafny. Skarżący trafnie zwrócił
uwagę, iż gdyby przyjąć, że zobowiązanie ubezpieczyciela powstaje dopiero po
złożeniu wniosku o wykup (wypowiedzenie), to kryterium stanu waloryzacyjności
należałoby stosować od tego momentu. Mogłoby to w ogóle pozbawić
ubezpieczającego uprawnienia do waloryzacji ze względu na brak po tym momencie
przesłanek z art. 3581
§ 3 k.c., mimo że przesłanki takie istniały wcześniej.
Wynika z tego, że stanowisko przyjęte przez Sąd Okręgowy w wymienionej
kwestii nie jest trafne. Pozostaje jedynie do rozważenia zagadnienie kryteriów
6
waloryzacji, którymi nie zajmował się Sąd Okręgowy.
Z powyższych przyczyn i zasad Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji
(art. 39313
k.p.c. oraz art. 108 § 2 k.p.c. w zw. z art. 39319
i 391 § 1 k.p.c.).