Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CK 400/05
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 11 maja 2006 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Dariusz Zawistowski (przewodniczący)
SSN Jan Górowski
SSN Krzysztof Pietrzykowski (sprawozdawca)
Protokolant Anna Matura
w sprawie z powództwa S. W. i A. G.
przeciwko Skarbowi Państwa - Wojewodzie M. i
Skarbowi Państwa - Prezydentowi Miasta W.
o odszkodowanie,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 11 maja 2006 r.,
kasacji powodów od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 21 stycznia 2005 r.,
1. oddala kasację i odstępuje od obciążenia powodów kosztami
postępowania kasacyjnego;
2. przyznaje adwokatowi P. A. od Skarbu Państwa - Sądu
Okręgowego w W. kwotę 3.600 złotych (słownie trzy tysiące
sześćset złotych), tytułem kosztów nieopłaconej pomocy
2
prawnej udzielonej powódce z urzędu w postępowaniu
kasacyjnym, wraz z 22 % podatkiem od towarów i usług.
Uzasadnienie
D. W. wniosła powództwo o odszkodowanie przeciwko Skarbowi Państwa
reprezentowanemu przez Wojewodę M. i Prezydenta m. W. Żądała zasądzenia
2.366.600 zł wraz z odsetkami.
Wyrokiem z dnia 15 listopada 2003 r. Sąd Okręgowy oddalił powództwo. Sąd
Okręgowy ustalił, że nieruchomość położona przy ul. Z. […], zabudowana
budynkiem wielomieszkaniowym, stanowiła w 1/3 własność rodziców powódki F. i
J. małżonków W. oraz w pozostałej części własność B. L., spadkobierczyni K. Z. i
Z.. Orzeczeniem z dnia 2 maja 1950 r. Prezydent m. W. odmówił B. L. przyznania
prawa własności czasowej do gruntu i stwierdził, że budynek przeszedł na
własność Gminy. Decyzja ta nie rozstrzygała o wniosku małżonków W. o
ustanowienie własności czasowej. Stało się to przyczyną odmowy Państwowego
Biura Notarialnego dokonania w księdze wieczystej wpisu Skarbu Państwa jako
właściciela budynku. Dlatego też w dniu 20 kwietnia 1979 r. Naczelnik Dzielnicy W.
wydał „decyzję uzupełniającą do orzeczenia administracyjnego z dnia 2 maja 1950
r.” odmawiając małżonkom Wastatko prawa użytkowania wieczystego gruntu
i stwierdzając przejęcie na własność Państwa budynku znajdującego się na
gruncie. Decyzją Prezesa Urzędu Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast z dnia 18 lutego
1998 r. stwierdzono, że orzeczenie z dnia 2 maja 1950 r., w części dotyczącej
sprzedanych ośmiu lokali mieszkalnych oraz udziałów przypadających właścicielom
tych lokali w części budynku i jego urządzeniach wspólnych, a także gruntu
oddanego w wieczyste użytkowanie nabywcom tych lokali, zostało wydane
z naruszeniem prawa, a w pozostałej części stwierdzono nieważność tej decyzji,
z wyjątkiem gruntu przeznaczonego pod ulicę. Umorzono nadto postępowanie
w sprawie stwierdzenia nieważności decyzji z dnia 20 kwietnia 1979 r. wskazując,
że w tym zakresie powinno orzekać Samorządowe Kolegium Odwoławcze. Decyzją
3
z dnia 27 października 1999 r. SKO w W. stwierdziło, że decyzja z 20 kwietnia
1979 r. została wydana z naruszeniem prawa. Nie stwierdzono nieważności tej
decyzji z uwagi na upływ 10-letniego terminu od dnia jej doręczenia stronom.
Powołując się na tę decyzję D. W. w dniu 21 lutego 2000 r. wystąpiła o przyznanie
jej od Gminy odszkodowania w kwocie 1.419.119 zł, na podstawie art. 160 § 1
k.p.a., jednakże decyzją z 20 września 2000 r. SKO odmówiło powołując się na
brak związku przyczynowego pomiędzy decyzją z 20 kwietnia 1979 r. a utratą 1/3
udziału w prawie użytkowania wieczystego. Zdaniem SKO prawo to i prawo
własności budynku właściciele utracili już w 1950 r. na skutek decyzji Prezydenta
m. W. z 2 maja 1950 r. D. W. wystąpiła z pozwem przeciwko Gminie W. o zapłatę
odszkodowania. Powództwo to zostało oddalone z powodu braku legitymacji biernej
po stronie Gminy (prawomocny wyrok Sądu Okręgowego z dnia 9 listopada 2001
r., III C …/00). W dniu 12 grudnia 2001 r. D. W. złożyła kolejny wniosek o
odszkodowanie do Prezesa Urzędu Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast żądając
przyznania od Skarbu Państwa odszkodowania w kwocie 2.784.092 zł. Powołała
się na wadliwość obu decyzji, z dnia 2 maja 1950 r. i z dnia 20 kwietnia 1979 r.
Decyzją z dnia 20 sierpnia 2002 r. Prezes UMiRM odmówił przyznania
odszkodowania powołując się na przedawnienie z art. 160 § 6 k.p.a. Przedmiotem
rozważań organu administracyjnego była tylko decyzja z 2 maja 1950 r. i
oceniająca ją decyzją z 18 lutego 1998 r.
Ustalając przytoczony stan faktyczny Sąd Okręgowy wskazał, że powódka
wiązała żądanie zapłaty odszkodowania z obydwiema decyzjami, z dnia 2 maja
1950 r. i z dnia 20 kwietnia 1979 r. Stąd istniała potrzeba rozważenia skuteczności
roszczeń związanych z każdą z tych decyzji. Roszczenie o naprawienie szkody
spowodowanej wydaniem decyzji z dnia 2 maja 1950 r. podlegało oddaleniu
z dwóch przyczyn. Po pierwsze, powództwo o zapłatę zostało wytoczone
z uchybieniem terminu przewidzianego w art. 160 § 5 k.p.a. Decyzja odmawiająca
przyznania odszkodowania została doręczona pełnomocnikowi powódki dnia
30 sierpnia 2002 r., a powództwo zostało wytoczone dnia 31 marca 2003 r.
Po drugie, powódce nie przysługiwało roszczenie odszkodowawcze, realizowane
na podstawie art. 160 k.p.a. Roszczenie to służy stronie, która poniosła szkodę na
skutek wydania decyzji z naruszeniem art. 156 § 1 k.p.a. albo stwierdzenia
4
nieważności takiej decyzji, zaś powódka ani jej poprzednicy prawni nie byli stroną
postępowania administracyjnego, w toku którego decyzja ta zapadła.
Powódka mogła natomiast dochodzić odszkodowania na zasadach
ogólnych, to jest na podstawie art. 417 k.c. Jednakże, zdaniem Sądu Okręgowego,
roszczenie to uległo przedawnieniu. W powstałej sytuacji zastosowanie miałby
przepis art. 6 ust. 1 ustawy z dnia 15 listopada 1956 r. o odpowiedzialności
Państwa za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszów państwowych (Dz. U. Nr
54, poz. 243) przewidujący roczny termin do dochodzenia roszczenia liczony od
wejścia w życie ustawy. Termin ten upłynął dnia 28 listopada 1957 r. Należy zresztą
przyjąć, że zgodnie z art. 6 ust. 2 tej ustawy roszczenie powódki o naprawienie
szkody majątkowej spowodowanej wydaniem decyzji z 2 maja 1950 r. uległoby
przedawnieniu w terminie trzyletnim, a więc z dniem 3 maja 1953 r. i w dniu wejścia
w życie powołanej ustawy byłoby już przedawnione.
Sąd Okręgowy nie znalazł podstaw do nieuwzględnienia upływu terminu
przedawnienia ze względu na art. 5 k.c.
Jak stwierdził Sąd Okręgowy, oddalenie powództwa na podstawie z art. 417
k.c. nie pozbawia powódki możliwości domagania się odszkodowania od Skarbu
Państwa, ponieważ, w ocenie Sądu, szkodę w majątku powódki wywołała decyzja
z 1979 r. Powódka może zatem dochodzić naprawienia szkody przeciwko
Skarbowi Państwa, w trybie art. 160 k.p.a., w związku z wydaniem decyzji z dnia
20 kwietnia 1979 r. Powódka z takim żądaniem wystąpiła w dniu 12 grudnia
2001 r., jednakże tryb administracyjny nie został wyczerpany. Decyzja Prezesa
UMiRM z dnia 20 sierpnia 2002 r. odmawiająca przyznania odszkodowania odnosi
się bowiem tylko do decyzji z dnia 5 maja 1950 r. Roszczenie odszkodowawcze
przed Sądem będzie zatem mogło być dochodzone dopiero po wyczerpaniu trybu
administracyjnego.
Wyrok ten zaskarżyła apelacją powódka domagając się zmiany wyroku
i uwzględnienia powództwa ewentualnie uchylenia wyroku i przekazania sprawy
Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 21 stycznia 2005 r., (I) zmienił zaskarżony
wyrok w części oddalającej żądanie zapłaty odszkodowania za szkodę związaną z
5
wydaniem przez Naczelnika Dzielnicy - Gminy W. decyzji z dnia 20 kwietnia 1979 r.
i w tym zakresie pozew odrzucił, a w pozostałej części apelację oddalił, (II)
nie obciążył powódki kosztami procesu w postępowaniu apelacyjnym oraz (III)
przyznał adwokatowi P. A. od Skarbu Państwa (Sądu Okręgowego w W.) kwotę
5.400 (pięć tysięcy czterysta) zł tytułem zwrotu kosztów nieopłaconej pomocy
prawnej udzielonej powódce D. W. w postępowaniu apelacyjnym.
W uzasadnieniu wyroku Sąd Apelacyjny podkreślił, że apelacja nie mogła
być uwzględniona, jakkolwiek w jej ramach Sąd ten dokonał częściowej zmiany
zaskarżonego orzeczenia dając temu wyraz w punkcie pierwszym swego
rozstrzygnięcia (zob. niżej). Podkreślił też, że zgodnie z art. 383 k.p.c.
w postępowaniu apelacyjnym nie jest dopuszczalna zmiana powództwa. Zmianą
powództwa jest zaś także zmiana podstawy faktycznej powództwa. Takiej zaś
zmiany dokonała powódka zarzucając w apelacji organom administracji państwowej
wadliwość działania przy rozpoznawaniu jej kolejnych wniosków zmierzających do
wzruszenia wydanych w przeszłości decyzji i uzyskania odszkodowania.
Sąd Apelacyjny podzielił stanowisko Sądu Okręgowego, że tryb
przewidziany w art. 160 k.p.a. przysługuje tylko stronie postępowania
administracyjnego, tymczasem ani powódka, ani jej poprzednicy prawni nie byli
uczestnikami postępowania, w którym została wydana decyzja Prezydenta m. W. z
dnia 2 maja 1950 r. Ocenił, że nie do końca jest zrozumiałe powołanie się przez
Sąd Okręgowy na przedawnienie, które nastąpiło z dniem 3 maja 1953 r., jak
również na przepis art. 417 k.c., który obowiązuje od dnia 1 stycznia 1965 r. Dalej
Sąd Apelacyjny wyraził zapatrywanie, że szkoda poniesiona przez powódkę polega
na utracie własności spowodowanej sprzedażą ośmiu lokali wskutek wydania
decyzji z dnia 2 maja 1950 r. Szkoda ta powstała w chwili sprzedaży lokali (w latach
1979-1980). Zdaniem tego Sądu 10-letni termin przedawnienia roszczenia
przewidziany w art. 442 k.c. biegnie od dnia powstania szkody niezależnie od tego,
kiedy nastąpiło zdarzenie ją wyrządzające (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
21 maja 2003 r., IV CKN 378/01, OSNC 2004, nr 7-8, poz. 124). Prowadzi to do
wniosku, że roszczenie odszkodowawcze powódki mogące mieć podstawę prawną
w przepisach ogólnych k.c. uległo przedawnieniu najpóźniej z upływem 1990 r., zaś
pozew w sprawie niniejszej wpłynął dnia 31 marca 2003 r.
6
Dalej Sąd Apelacyjny podzielił stanowisko Sądu Okręgowego, że źródłem
szkody powódki jest decyzja z dnia 20 kwietnia 1979 r., która negatywnie
rozstrzygnęła o wniosku powódki przyznania prawa wieczystej dzierżawy.
Do realizacji roszczenia odszkodowawczego, związanego z tą decyzją, musi być
uprzednio wyczerpany tryb postępowania administracyjnego przewidziany w art.
160 k.p.a. Wcześniejsze zatem wytoczenie powództwa uzasadnia zarzut czasowej
niedopuszczalności drogi sądowej (art. 199 § 1 pkt 1 k.p.c.).
Adwokat P. A., pełnomocnik z urzędu powódki, zaskarżył kasacją wyrok
Sądu Apelacyjnego w części punktu I, w zakresie, w jakim została oddalona
apelacja, oraz m. in. wniósł o zasądzenie od Skarbu Państwa kosztów pomocy
prawnej udzielonej w postępowaniu kasacyjnym. Jako podstawy kasacyjne wskazał
naruszenie art. 417 k.c. w brzmieniu sprzed dnia 1 września 2004 r., art. 77 ust. 1 w
zw. z art. 8 ust. 2 Konstytucji RP, art. 5 k.c., art. 442 k.c. w zw. z art. 5 k.c. oraz art.
45 ust. 1 w zw. z art. 8 ust. 2 Konstytucji RP. Zarzucił ponadto naruszenie art. 316
k.p.c.
Powódka D. W. zmarła dnia 30 sierpnia 2004 r. Sąd Apelacyjny
postanowieniem z dnia 22 czerwca 2005 r. (już po wniesieniu kasacji) zawiesił
postępowanie, a następnie postanowieniem z dnia 25 października 2005 r., podjął
zawieszone postępowanie z udziałem A. G. i S. W. jako spadkobierców D. W.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Orzeczeniem administracyjnym z dnia 2 maja 1950 r. Prezydent m. W.
odmówił dotychczasowej właścicielce B. L. prawa własności czasowej do
nieruchomości gruntowej położonej w W. przy ul. Z. [...] i jednocześnie stwierdził,
że wszystkie budynki – fragmenty murów – znajdujące się na tej nieruchomości
przeszły na własność m. W. Orzeczenie to w ogóle zatem nie odnosi się do
wniosku małżonków F. i J. W. o przyznanie prawa własności czasowej. Wniosek
ten został rozstrzygnięty na podstawie decyzji Naczelnika Dzielnicy W. z dnia
20 kwietnia 1979 r. uzupełniającej do orzeczenia administracyjnego z dnia 2 maja
1950 r. Dopiero w tej decyzji odmówiono małżonkom F. i J. W., zresztą wiele lat po
ich śmierci, przyznania prawa użytkowania wieczystego. W odniesieniu wszakże do
żądania zapłaty odszkodowania za szkodę związaną z wydaniem decyzji z dnia 20
7
kwietnia 1979 r. pozew został odrzucony przez Sąd Apelacyjny ze względu na
czasową niedopuszczalność drogi sądowej, a pełnomocnik z urzędu powódki
wyroku Sądu Apelacyjnego w tej części nie zaskarżył kasacją.
Skoro orzeczenie administracyjne z dnia 2 maja 1950 r. w ogóle nie
dotyczyło rodziców powódki, małżonków F. i J. W., w niniejszej sprawie nie mogła
być spełniona jedna z trzech koniecznych przesłanek odpowiedzialności
odszkodowawczej. Brak było mianowicie zdarzenia wywołującego powstanie
szkody. Już choćby z tej przyczyny zarzuty podniesione w kasacji należałoby
uznać za bezprzedmiotowe. Odnosząc się wszakże do tych zarzutów należy
podkreślić, co następuje.
Gdy chodzi o zarzuty dotyczące naruszenia prawa materialnego, w zasadzie
nie wiadomo, do czego konkretnie się one odnoszą. Ponieważ strona powodowa od
początku w sposób nieprecyzyjny, ogólnikowy sformułowała podstawę faktyczną
pozwu, trudno przyjąć, co obecnie jest przedmiotem zaskarżenia. Jedno żądanie
dotyczące odszkodowania odnosiło się bowiem do co najmniej dwóch zdarzeń
w postaci wydania dwóch różnych decyzji – bez określenia, w jakiej części szkoda
wywodzona jest z każdej z nich. We wszystkich zarzutach pojawia się to samo
ogólnikowe odwołanie do „bezprawnego działania funkcjonariuszy władzy
publicznej nieobjętych dyspozycją art. 160 k.p.a.” – czyli działania, które nie
polegało na wydaniu decyzji administracyjnych, bo takie działania byłyby oceniane
przez pryzmat art. 160 k.p.a. Strona powodowa nie wskazała, kto zachował się
bezprawnie (choćby ogólnie – funkcjonariusze którego urzędu, jakiego organu), ani
na czym konkretnie to bezprawne działanie polegało (bo przecież nie polegało,
jak można wnosić, na wydaniu decyzji).
Zarzut naruszenia art. 77 ust. 1 Konstytucji może być odniesiony jedynie do
okoliczności istniejących po dniu jej wejścia w życie. Jednakże skarżąca nie
określiła takich okoliczności, które w tym czasie doprowadziły do powstania szkody,
więc ocena merytoryczna tak ogólnikowego zarzutu wydaje się niemożliwa.
Z uzasadnienia wyroku Sądu Apelacyjnego nie wynika, aby stosował on
wymieniony przepis, więc zarzut niewłaściwego zastosowania (wskazujący, że
zastosowanie miało miejsce, tyle że było niewłaściwe) jest nietrafny. Co zaś
8
dotyczy art. 417 k.c., z uzasadnienia wyroku Sądu Apelacyjnego wynika, by Sąd
zastosował ten przepis, tzn. uznał co do zasady podstawy odpowiedzialności
Skarbu Państwa, jednakże stwierdził, iż doszło do przedawnienia roszczenia
odszkodowawczego.
Zarzut dotyczący naruszenia art. 5 k.c. nie może być skuteczny, skoro
kwestionuje niewłaściwe zastosowanie, nie zaś niezastosowanie przez Sąd
Apelacyjny tego przepisu.
Zarzut naruszenia art. 442 k.c. w zw. z art. 5 k.c. nie został dostatecznie
sprecyzowany. Nie wiadomo bowiem, czego dotyczy „nieuwzględnienie klauzuli
generalnej w stanie faktycznym uzasadniającym jej użycie wobec biegu terminu
przedawnienia przyjętego” przez Sąd Apelacyjny: czy chodzi o to, że Sąd powinien
nie uwzględniać upływu terminu przedawnienia, czy też, że kierując się art. 5 k.c.
powinien inaczej określić początek biegu tego terminu. W razie przyjęcia pierwszej
z tych możliwości, zarzut ten byłby nieskuteczny, ponieważ aby można było
oceniać przedawnienie roszczenia, należałoby uprzednio ustalić, że powstała
szkoda w określonej wysokości, która pozostawała w związku przyczynowym
z wywołującym ją zdarzeniem, że roszczenie stało się wymagalne itd. Tymczasem
Sąd Apelacyjny przyjmując, iż roszczenie – nawet, gdyby istniało, było
udowodnione co do wysokości itd. – i tak uległoby przedawnieniu, w ogóle
nie ocenił, czy powódka wykazała szkodę w związku z działaniami funkcjonariuszy
Skarbu Państwa. Powództwo przy ostatecznie tak sprecyzowanej podstawie
faktycznej (bliżej nieskonkretyzowane bezprawne działanie funkcjonariuszy
publicznych) podlegało oddaleniu co najmniej z powodu nieudowodnienia szkody
i jej wysokości.
Na marginesie rozważanych wyżej zarzutów należy podkreślić, że Sąd
Apelacyjny dość dowolnie i niejako obok żądania pozwu (zresztą nieprecyzyjnie
sformułowanego) przyjął, że szkoda poniesiona przez powódkę polega na utracie
własności spowodowanej sprzedażą ośmiu lokali wskutek wydania decyzji z dnia
2 maja 1950 r. Z takim stwierdzeniem nie można się zgodzić także z tego powodu,
że, jak wyżej wspomniano, z treści decyzji z dnia 2 maja 1950 r. wynika, iż w chwili
jej wydania na rzeczonej nieruchomości nie było żadnego budynku, ale fragmenty
9
murów. Nie wynika zaś z uzasadnienia wyroku Sądów obu instancji, kto i kiedy
odbudował bądź wybudował od nowa budynek, w którym znajdowały się
wspomniane lokale.
Zarzut naruszenia art. 45 Konstytucji został sformułowany ogólnikowo
i nieprecyzyjnie, a niezależnie od tego jest nietrafny. Powódka nie została bowiem
pozbawiona prawa do Sądu: jej żądanie podlegało ocenie w sprawie i okazało się
nieuzasadnione.
Niesprecyzowany i ogólnikowy jest też kolejny zarzut podniesiony w kasacji,
mianowicie naruszenia art. 316 k.p.c. Skarżący sugeruje bowiem, że Sąd
Apelacyjny nie uwzględnił faktu bezprawnego działania funkcjonariuszy publicznych
wydających decyzje „w niniejszej sprawie”. Po pierwsze, zaskarżenie dotyczy tylko
rozstrzygnięcia Sądu Apelacyjnego w zakresie, w jakim stwierdził on, że powódce
nie należy się odszkodowanie w związku z wydaniem decyzji z dnia 2 maja 1950 r.
(i to nie wprost, bo jej rodzice nie byli stronami postępowania administracyjnego,
a decyzja nie mogła dotyczyć ich praw – i raczej nie dotyczyła, skoro PBN
w zakresie przysługującego im udziału odmawiał wpisu własności Skarbu
Państwa). Nie można więc formułować zarzutu opartego na nieuwzględnieniu
bezprawności wiązanej z „decyzjami administracyjnymi”, ponieważ tylko skutki
decyzji z dnia 2 maja 1950 r. mogą być badane w postępowaniu kasacyjnym
(w zakresie ewentualnej bezprawności działania funkcjonariuszy wydających
decyzję z dnia 20 kwietnia 1979 r. uprawomocnił się wyrok odrzucający pozew). Po
drugie, skoro w uzasadnieniu kasacji wspomniano o większej liczbie decyzji
administracyjnych, zarzut naruszenia art. 316 k.p.c. jest niesprecyzowany, nie
wskazuje bowiem, o które decyzje chodzi. W kasacji zatem nie wskazano, na czym
konkretnie miałoby polegać naruszenie art. 316 k.p.c. i jaki mogło mieć istotny
wpływ na wynik sprawy.
Z przedstawionych przyczyn Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na
podstawie art. 39313
§ 1 k.p.c. w zw. z art. 3 ustawy z dnia 22 grudnia 2004 r.
o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz ustawy - Prawo o ustroju
sądów powszechnych (Dz. U. z 2005 r. Nr 13, poz. 98).
10
jz