Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZ 39/07
POSTANOWIENIE
Dnia 18 października 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Zbigniew Strus (przewodniczący)
SSN Zbigniew Kwaśniewski
SSN Krzysztof Strzelczyk (sprawozdawca)
w sprawie ze skarg Gminy K. oraz Skarbu Państwa - Prezydenta Miasta K.
zastępowanego przez Prokuratorię Generalną Skarbu Państwa
o wznowienie postępowania w sprawie z powództwa "P." sp. z o.o.
przeciwko Skarbowi Państwa - Prezydentowi Miasta K. i Gminie K.
o uzgodnienie treści księgi wieczystej zakończonej prawomocnym wyrokiem Sądu
Okręgowego w K. z dnia 21 września 2005 r. sygn. akt [...],
po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu niejawnym
w dniu 18 października 2007 r.,
zażalenia pozwanych
na postanowienie Sądu Okręgowego w K.
z dnia 11 kwietnia 2007 r., sygn. akt [...],
1) uchyla zaskarżone postanowienie w punktach 1 i 4 i w tym
zakresie przekazuje skargi do ponownego rozpoznania Sądowi
Okręgowemu w K. pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o
kosztach postępowania zażaleniowego
2) odrzuca zażalenia w pozostałych częściach.
2
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy w K. w sprawie z powództwa „P.” Spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością, przeciwko Skarbowi Państwa – Prezydentowi Miasta K. i
Gminie K. o uzgodnienie treści księgi wieczystej na skutek apelacji pozwanych od
wyroku częściowego Sądu Rejonowego w K. z dnia 25 lutego 2005 r., wyrokiem z
dnia 21 września 2005 r. oddalił obie apelacje. W ocenie Sądu Okręgowego
pozwany nie wykazał, że w trybie art. 2 ust. 1 lit. e dekretu PKWN z dnia 6 września
1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej nabył własność spornej nieruchomości. W
okresie obowiązywania dekretu PKWN w sprawach, czy dana nieruchomość
podlegała pod działanie przepisu art. 2 ust. 1 lit. e dekretu, ówczesne wojewódzkie
urzędy ziemskie wydawały stosowne decyzje administracyjne. W nawiązaniu do
tych decyzji wydawały następnie zaświadczenia, które stanowiły podstawę wpisu
do księgi wieczystej. Zgodnie z obowiązującą zasadą rozkładu ciężaru dowodu,
skoro strona pozwana opierała swoje stanowisko w sprawie na skutkach prawnych
wypływających z decyzji administracyjnej wydanej przez stosowne organy
administracji, to fakt istnienia tej decyzji powinna była wykazać. Strona pozwana nie
wykazała żadnymi dowodami, że decyzja taka w istocie istniała, w konsekwencji
Sąd realizując zasadę kontradyktoryjności w procesie cywilnym musiał uznać
stanowisko strony przeciwnej.
Pozwany Skarb Państwa wniósł od powyższego wyroku skargę
o wznowienie postępowania, opierając ją na podstawie wskazanej w art. 403 § 2
k.p.c., powołując się na fakt, że w dniu 23 marca 2006 r. powziął wiadomości
o istnieniu i treści dokumentów, które mogły mieć istotny wpływ na rozstrzygnięcie
sprawy. Skarżący przedstawił następujące dokumenty:
- ostateczną decyzję administracyjną Ministra Rolnictwa i Gospodarki
Żywnościowej z dnia 27 lutego 1996 r., utrzymującą w mocy decyzję
Wojewody z dnia 5 lipca 1993 r., która według wnoszącego skargę miała
potwierdzać przejście spornych nieruchomości na własność Skarbu Państwa
w trybie art. 2 ust. 1 lit. e dekretu PKWN o przeprowadzeniu reformy rolnej z
dnia 6 września 1944 r. (Dz. U. 1945, nr 3, poz. 13)
3
- prawomocny wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 5 lutego
1998 r., oddalający skargę na wymienioną decyzję.
W uzasadnieniu skargi wskazał, że Prezydentowi Miasta K. w toku
postępowania nie były znane dokumenty, które mogłyby mieć istotny wpływ na
wynik sprawy. W szczególności Prezydentowi Miasta K. nie była znana ostateczna
decyzja administracyjna z dnia 27 lutego 1996 r., która potwierdza, iż Skarb
Państwa nabył na podstawie art. 2 dekretu o reformie rolnej sporne nieruchomości,
jak też decyzja organu I instancji z dnia 5 lipca 1993 r. zwłaszcza, że adresatem
tych decyzji był jedynie wnioskodawca i nie zostały one skierowane, ani do Skarbu
Państwa – Prezydenta Miasta K., ani do gminy. Również prawomocny wyrok
Naczelnego Sądu Administracyjnego, oddalający skargę od w/w decyzji organu II
instancji, nie był w posiadaniu Prezydenta Miasta K. i nie mógł być powołany w
procesie. Zdaniem skarżącego oczywiste jest, że przedmiotowe dokumenty mogły
mieć wpływ na ostateczne rozstrzygnięcie sądu, bowiem dowodzą jako dokumentu
urzędowe faktu przejęcia na własność spornych nieruchomości przez Skarb
Państwa.
W ocenie skarżącego, reprezentujący w niniejszej sprawie Skarb Państwa
Prezydent Miasta K. dochował należytej staranności poszukując dokumentów
potwierdzających prawdziwość wpisów w księgach wieczystych. W szczególności
występował do Urzędu Wojewódzkiego o wydanie dokumentów dotyczących
spornej nieruchomości. W związku z powyższym należy przyjąć, że uzyskanie
dopiero dnia 23 marca 2006 r. dokumentów należy traktować jako wykrycie
środków dowodowych, które mogłyby mieć wpływ na wynik sprawy, a z których
strona nie mogła skorzystać w poprzednim postępowaniu.
Skargę o wznowienie postępowania od prawomocnego wyroku Sądu
Okręgowego w K. z dnia 25 lutego 2005 r., wniosła również pozwana Gmina
Miejska K., opierając ją na tej samej co pozwany Skarb Państwa, podstawie
faktycznej i prawnej.
Sąd Okręgowy w K. postanowieniem z dnia 11 kwietnia 2007 r. odrzucił obie
skargi argumentując, że nie można przyjąć, iż strona pozwana później (czyli po
uprawomocnieniu się wyroku) dowiedziała się o potrzebie i możliwości uzyskania
4
dowodu w postaci decyzji, albowiem zarówno potrzeba jak i możliwość istniały już
w trakcie postępowania, o czym strona pozwana musiała wiedzieć, a ewentualny
brak wiedzy w powołanym zakresie nie może być uznany za usprawiedliwiony. Sąd
Okręgowy zwrócił uwagę na fakt, że Wojewoda (obecnie Wojewoda M.) jest
reprezentantem Skarbu Państwa na szczeblu wojewódzkim, zaś Prezydent Miasta
K. jest reprezentantem Skarbu Państwa na szczeblu powiatowym, a jednocześnie
organem Gminy K. W takiej sytuacji nie jest dopuszczalne zasłanianie się przez
Skarb Państwa zastępowany przez Prokuratorię Generalną, a wcześniej przez
Prezydenta Miasta K. nieznajomością faktów lub dowodów, które są znane
Wojewodzie – statio fisci Skarbu Państwa. Niemożność skorzystania ze środka
dowodowego nie zachodzi bowiem w sytuacji, gdy istniała obiektywna możliwość
powołania ich w tym postępowaniu, a tylko na skutek opieszałości, zaniedbania,
zapomnienia czy błędnej oceny potrzeby ich powołania strona tego nie uczyniła. W
ocenie Sądu Okręgowego taka sytuacja wystąpiła w niniejszej sprawie, gdzie różne
statio fisci Skarbu Państwa podejmują działania, o których wzajemnie nie wiedziały.
Z treści art. 403 § 2 k.p.c. wynika, że „wykrycie” odnosi się do dowodów w
poprzednim postępowaniu nie znanych stronom, a stroną postępowania był Skarb
Państwa. Zdaniem Sądu Okręgowego, w niniejszej sprawie istotą obu skarg było
naprawienie błędów strony pozwanej popełnionych w postępowaniu przed sądem I i
II instancji.
W zażaleniu na powyższe orzeczenie Skarb Państwa reprezentowany przez
Prezydenta Miasta K. podniósł zarzut naruszenia art. 410 § 1 k.p.c. w zw. z art. 403
§ 2 k.p.c. poprzez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie poprzez przyjęcie,
że skarga pozwanego jest niedopuszczalna. Zrzucając powyższe skarżący wniósł o
uchylenie zaskarżonego postanowienia oraz przekazanie sprawy Sądowi
Okręgowemu w K. do ponownego rozpoznania.
Skarżący w uzasadnieniu zajętego stanowiska podniósł, że zastrzeżenia
buzi dokonana przez Sąd Okręgowy wykładnia art. 403 § 2 k.p.c., zgodnie z którą
Skarb Państwa reprezentowany przez Prezydenta Miasta K. nigdy nie może nie
wiedzieć o okolicznościach faktycznych lub środkach dowodowych, które mogły być
lub były znane w toku procesu innym jednostkom organizacyjnym Skarbu Państwa.
W analizowanej sprawie teza ta dotyczy konsekwencji wykrycia przez Prezydenta
5
Miasta K. po zakończeniu procesu decyzji Wojewody K. z dnia 5 lipca 1993 r.,
decyzji Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej z dnia 27 lutego 1996 r. oraz
wyroku NSA z dnia 5 lutego 1998 r. W dalszej części uzasadnienia skarżący
zauważa, że Skarb Państwa jest szczególną osobą prawną, do której nie można
odnosić konsekwencji teorii organów osoby prawnej. Nie można bowiem zakładać,
iż każdy dokument czy fakt, który był w przeszłości znany jednej z jednostek
organizacyjnych, jest automatycznie znany Skarbowi Państwa. W ocenie
skarżącego, pogląd przedstawiony przez Sąd Okręgowy całkowicie abstrahuje od
realiów i doświadczenia życiowego. Nie można bowiem przyjmować, ze Skarb
Państwa w każdym procesie sądowym zna wszelkie fakty i środki dowodowe, które
pozostałe jednostki organizacyjne Skarbu Państwa, których w skali kraju jest kilka
tysięcy, maja lub mogą mieć w dyspozycji.
Dodatkowo skarżący podniósł, że reprezentujący Skarb Państwa Prezydent
Miasta K. nie uchybił żadnym rozsądnym standardom działania i podejmował
szeroko zakrojone poszukiwania środków dowodowych (aktów administracyjnych),
które mogłyby być podstawą rozstrzygnięcia w niniejszej sprawie.
Zażalenie od powyższego orzeczenia wniosła również pozwana Gmina
Miejska K., podnosząc, że nie miała w toku wznawianego postępowania możliwości
uzyskania wiadomości o decyzji z dnia 5 lipca 1993 r. i nie miała dostępu do niej, co
oznacza ze nie mogła skorzystać z tego dowodu w poprzednim postępowaniu w
rozumieniu art. 403 § 2 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Sąd Okręgowy w K., dokonał prawidłowej wykładni przepisu art. 403 § 2
k.p.c., na podstawie którego można żądać wznowienia postępowania w razie
późniejszego wykrycia takich okoliczności faktycznych lub środków dowodowych,
które mogłyby mieć wpływ na wynik sprawy, a z których strona nie mogła
skorzystać w poprzednim postępowaniu. Przepis ten wielokrotnie był przedmiotem
wypowiedzi Sądu Najwyższego i jego interpretacja nie budzi wątpliwości.
W postanowieniu z dnia 15 maja 1968 r., I CO 1/68, (OSNC 1969, nr 2,
poz. 36) Sąd Najwyższy trafnie wyjaśnił, że: „wykrycie odnosi się do okoliczności
i dowodów w poprzednim postępowaniu w ogóle nie ujawnionych i podówczas
6
nieujawnialnych, bo nie znanych stronom. Nie odnosi się ono zaś do okoliczności
i dowodów jawnych z materiału poprzedniego postępowania, a tylko nie
dostrzeżonych przez stronę”. Pogląd ten znajduje odzwierciedlenie również
w nowszym orzecznictwie Sądu Najwyższego. W postanowieniu z dnia 4 marca
2005 r., III CZP 134/04, (nie publ.) Sąd Najwyższy odnosząc się do podstawy
wznowienia wskazanej w art. 403 § 2 k.p.c. wyróżnił okoliczności faktyczne i środki
dowodowe „ujawnialne” i „nieujawnialne” stając na stanowisku, że: „wykrycie
okoliczności faktycznych lub dowodów dotyczy faktów i środków dowodowych,
które poza przesłanką ich nieujawnienia w postępowaniu prawomocnie
zakończonym powinny być dla strony skarżącej "nieujawnialne". Przepis ten
obejmuje fakty nieujawnialne albo stronie nieznane i dla niej niedostępne. Fakty
natomiast ujawnialne, czyli te, które strona powinna znać, tj. miała możliwość
dostępu do nich, nie są objęte hipotezą tego przepisu”.
Warto też przytoczyć pogląd Sądu Najwyższego wyrażony w postanowieniu
z dnia 7 marca 2007 r., II CZ 5/07, (nie publ.), zgodnie z którym przez wykrycie
nowego środka dowodowego (art. 403 § 2 k.p.c.) rozumieć należy nie tylko
powzięcie wiedzy o jego istnieniu, lecz także uzyskanie możności skorzystania ze
środka dowodowego, o którego istnieniu strona w poprzednim postępowaniu
zakończonym prawomocnym wyrokiem wprawdzie wiedziała, jednak nie mogła na
niego się powołać, nie wiedząc gdzie się znajduje.
W utrwalonym orzecznictwie Sądu Najwyższego akcentuje się również – na
co trafnie zwrócił uwagę Sąd Okręgowy – obiektywny charakter „niemożności
skorzystania w poprzednim postępowaniu z określonego środka dowodowego czy
też okoliczności faktycznych. Przyjmuje się, że niemożność ta nie zachodzi, gdy
istniała obiektywna możliwość powołania ich w tym postępowaniu, a tylko na skutek
opieszałości, zaniedbania, zapomnienia czy błędnej oceny potrzeby ich powołania
strona tego nie uczyniła. Pogląd ten oparty jest na założeniu, że skarga
o wznowienie postępowania, będąca nadzwyczajnym środkiem prawnym nie służy
do eliminacji braku aktywności czy popełnionych przez stronę błędów przy
prowadzeniu sprawy (zob. postanowienia Sądu Najwyższego: z dnia 10 lutego
1999 r., II CKN 807/98, (nie publ.); z dnia 10 czerwca 1999 r., III CKN 458/99, (nie
7
publ.); z dnia 7 marca 2007 r., II CZ 5/07, (nie publ.); z dnia 12 września 2007 r.,
I CZ 105/07, (nie publ.).
Nie można się jednak zgodzić ze stanowiskiem Sądu Okręgowego jakoby
w poprzednim postępowaniu istniała obiektywna możliwość powołania
przedstawionych przez stronę pozwaną środków dowodowych, a tylko na skutek
opieszałości, zaniedbania, czy błędnej oceny ich powołania strona tego nie
uczyniła. Słusznie podnoszą skarżący, że dołożyli należytej staranności wymaganej
w okolicznościach niniejszej sprawy celem wykrycia w poprzednim postępowaniu
środków dowodowych w postaci przedmiotowych decyzji administracyjnych
i wyroku NSA. Okolicznością utrudniającą odnalezienie tych dokumentów był
niewątpliwie fakt, że zostały one wydane nie w sprawie „P.” Spółki z o.o. przeciwko
Skarbowi Państwa lub Gminie Miejskiej K., lecz z wniosku J.T. w postępowaniu
administracyjnym. Decyzja Wojewody z dnia 5 lipca 1993 r. została doręczona
wnioskodawcy oraz Wydziałowi Rozwoju Regionalnego Urzędu Wojewódzkiego.
Również decyzja administracyjna Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej z
dnia 27 lutego 1996 r. utrzymującą w mocy decyzję Wojewody K., jak i prawomocny
wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 5 lutego 1998 r., oddalający
skargę na wymienioną decyzję nie zostały doręczone stronie pozwanej.
W postanowieniu z dnia 28 czerwca 2006 r., III CZ 34/06, (nie publ.) Sąd
Najwyższy trafnie stwierdził, że wykrycie nowych okoliczności lub środków
dowodowych w rozumieniu art. 403 § 2 k.p.c. nie zachodzi, jeśli strona żądająca
wznowienia postępowania powołuje się na dane z jawnego rejestru publicznego
wpisane tam przed zakończeniem postępowania. Należy jednak zważyć, że
w obrocie prawnym nie funkcjonuje żaden centralny rejestr decyzji
administracyjnych, a sposób ich ewidencjonowania ma charakter
zdecentralizowany. Co do zasady każda jednostka organizacyjna Skarbu Państwa
wykonująca zadania z zakresu administracji publicznej prowadzi biurowość we
własnym zakresie, posiada własne archiwum w którym przechowywane są
stosowne dokumenty. W obrocie występują także jednostki wyspecjalizowane
w archiwizacji danych takie jak Archiwum Państwowe, Archiwum Akt Nowych. Nie
bez znaczenia jest również fakt, że archiwizacja dokumentów tylko w ograniczonym
zakresie podlega informatyzacji. Z tych względów w praktyce niekiedy mogą
8
powstać i powstają trudności z odnalezieniem konkretnych dokumentów, które są
w posiadaniu bliżej nie określonej jednostki organizacyjnej Skarbu Państwa.
Zarówno pozwany Skarb Państwa reprezentowany przez Prezydenta Miasta
K., jak i Gmina Miejska K. w poprzednim postępowaniu podejmowali działania
mające na celu odnalezienie środków dowodowych, mających istotne znaczenie dla
rozstrzygnięcia niniejszej sprawy. W tym celu strona pozwana zwracała się do
Archiwum Zakładowego Urzędu Wojewódzkiego, Archiwum Państwowego,
Archiwum Akt Nowych. Nie sposób uznać, że działania te były nie wystarczające
bowiem nie przyniosły zakładanego rezultatu. Nie można też obarczać winą za
sposób funkcjonowania administracji publicznej strony procesu, przy czym bez
znaczenia jest w tym przypadku, że stroną tą jest Skarb Państwa.
Pogląd Sądu Okręgowego, że Skarb Państwa zna wszelkie fakty lub dowody
znane jakiemukolwiek statio fisci Skarbu Państwa, jest nie tylko sprzeczny
z zasadami doświadczenia życiowego ale przede wszystkim nie wytrzymuje siły
argumentów natury jurydycznej. Pogląd ten nie uwzględnia specyfiki Skarbu
Państwa jako szczególnego rodzaju osoby prawnej (art. 33 i 34 k.c.). Szczególna
jest zarówno pozycja ustrojowa Skarbu Państwa jako podmiotu prawa publicznego
i prywatnego (sfera imperium i sfera dominium) jak i sposób jego organizacji. Skarb
Państwa nie ma siedziby ani organów w rozumieniu art. 38 k.c. (zob. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 28 marca 1995 r., I CRN 24/95, OSNC 1995, nr 7-8, poz. 117;
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 kwietnia 2001, III CZP 10/01, OSNC 2001,
nr 10, poz. 147).
Specyfika Skarbu Państwa jako szczególnego rodzaju osoby prawnej
została również uwzględniona przez ustawodawcę na gruncie kodeksu
postępowania cywilnego, gdzie niektóre instytucje uregulowane są w sposób
odmienny w stosunku do Skarbu Państwa względem pozostałych osób prawnych.
Tytułem przykładu można podać, że powództwo przeciwko Skarbowi Państwa
wytacza się według siedziby państwowej jednostki organizacyjnej, z której
działalnością wiąże się dochodzone roszczenie (art. 29 k.p.c.). Czynności
procesowe za Skarb Państwa podejmuje organ państwowej jednostki
organizacyjnej, z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie, lub organ
9
jednostki nadrzędnej, a w pewnym zakresie Prokuratoria Generalna Skarbu
Państwa (art. 67 § 2 k.p.c.). Za Skarb Państwa sąd może przesłuchać
w charakterze strony osoby powołane dla reprezentowania państwowej jednostki
organizacyjnej, z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie, lub inne
wskazane osoby. W postępowaniu egzekucyjnym, jeżeli dłużnikiem jest Skarb
Państwa, wierzyciel – wskazując na tytuł egzekucyjny – wzywa do spełnienia
świadczenia bezpośrednio państwowa jednostkę organizacyjną, z którą
działalnością wiąże się to świadczenie. Jednostka ta jest obowiązana spełnić
niezwłocznie świadczone stwierdzone tytułem egzekucyjnym (art. 1060 § 1 k.p.c.).
Z powyższego wynika, że przepisy kodeksu postępowania cywilnego w sposób
wyraźny, utożsamiają działania podejmowane przez konkretną jednostkę
organizacyjną Skarbu Państwa z działaniami Skarbu Państwa jako strony
postępowania i dotyczy to zarówno postępowania rozpoznawczego jak
i wykonawczego.
W przypadku, gdy sąd dokonuje oceny działań podejmowanych przez stronę
w celu wykrycia okoliczności faktycznych i środków dowodowych niezbędnych dla
rozstrzygnięcia sprawy (art. 403 § 2 k.p.c.), a w szczególności gdy bada, czy
w poprzednim postępowaniu istniała obiektywna możliwość powołania
przedstawionych przez stronę środków dowodowych, a tylko na skutek
opieszałości, zaniedbania, czy błędnej oceny ich powołania strona tego nie
uczyniła, to również musi uwzględnić specyfikę Skarbu Państwa jako strony
procesowej reprezentowanej przez konkretną statio fisci. Bez znaczenia w tym
przypadku są działania, czy też „świadomość i wiedza” innych, nie występujących
w procesie statio fisci Skarbu Państwa. Żadne argumenty natury jurydycznej czy
też pragmatycznej nie przemawiają za tym aby ocenę możliwości skorzystania ze
środków dowodowych przez Skarb Państwa żądający wznowienia postępowania
(art. 403 § 2 k.p.c.) odnieść do innej jednostki organizacyjnej, niż ta która
podejmowała czynności procesowe w sprawie zakończonej prawomocnym
wyrokiem.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 zdanie pierwsze
k.p.c. w zw. z art. 394¹ § 3 k.p.c. orzekł jak w punkcie 1 w sentencji.
10
Zgodnie z art. 3941
§ 2 k.p.c. zażalenie do Sądu Najwyższego przysługuje
jedynie na postanowienia Sądu drugiej instancji kończące postępowanie w sprawie
z wyłączeniem postanowień wymienionych w art. 3981
§ 1 k.p.c. oraz wydanych
w wyniku rozpoznania zażalenia na postanowienie Sądu pierwszej instancji.
Postanowienia Sądu drugiej instancji w przedmiocie oddalenia wniosku
o wstrzymanie wykonania wyroku oraz oddalenia wniosku o zabezpieczenie skargi
dotyczą kwestii ubocznych, wpadkowych, nie związanych z istotą sprawy i jako
takie nie kończą postępowania w sprawie. Dlatego Sąd Najwyższy na podstawie
art. 370 k.p.c. w związku z art. 3941
§ 3 k.p.c. oraz art. 39821
k.p.c. odrzucił
zażalenia w pozostałej części.