Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 228/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 23 listopada 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jan Górowski (przewodniczący)
SSN Barbara Myszka (sprawozdawca)
SSN Zbigniew Strus
w sprawie z powództwa Hotelu […]
przeciwko C. Spółce z o.o. w W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 23 listopada 2007 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Okręgowego w B.
z dnia 8 grudnia 2006 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w części oddalającej powództwo (pkt I)
i orzekającej o kosztach procesu (pkt I i III) i w tym zakresie
przekazuje sprawę Sądowi Okręgowemu w B. do ponownego
rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o
kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
„Hotel […] ” spółka z o.o. w pozwie skierowanym w postępowaniu
upominawczym przeciwko „C.” spółce z o.o. wnosiła o nakazanie pozwanej, aby
w ciągu dwóch tygodni od doręczenia nakazu zapłaciła kwotę 79 635,27 zł
z odsetkami i kosztami postępowania albo wniosła w tym terminie sprzeciw.
Twierdziła, że żądana kwota stanowi zsumowane odsetki umowne za opóźnienie
w zapłacie wynagrodzenia za świadczone na podstawie zawartych przez strony
umów usługi hotelarskie, gastronomiczne i udostępnianie sal konferencyjnych.
W dniu 7 czerwca 2006 r. Sąd Rejonowy – Sąd Gospodarczy w S. wydał
nakaz zapłaty, którym nakazał pozwanej, aby w ciągu dwóch tygodni od doręczenia
nakazu zaspokoiła roszczenie w całości wraz z kosztami albo wniosła w tym
terminie sprzeciw. Pozwana zaskarżyła wydany nakaz zapłaty sprzeciwem.
Wyrokiem z dnia 21 września 2006 r. Sąd Rejonowy – Sąd Gospodarczy
zasądził od pozwanej na rzecz powódki kwotę 79 635,27 zł z ustawowymi
odsetkami od dnia 5 czerwca 2006 r., przyjmując za podstawę rozstrzygnięcia
następujące ustalenia.
Powódkę łączyły z pozwaną umowy, których przedmiotem było świadczenie
usług hotelarskich i gastronomicznych oraz udostępnianie sal konferencyjnych
podczas imprez organizowanych przez pozwaną. W umowach tych strony
postanowiły, że za każdy dzień opóźnienia w zapłacie wynagrodzenia pozwana
zapłaci powódce odsetki umowne w wysokości 0,7% wartości przedmiotu umowy.
Powódka wykonała swoje zobowiązania umowne i wystawiła faktury VAT, które
zostały przez pozwaną uregulowane z opóźnieniem. Suma należnych powódce
odsetek umownych wynosi 79 635,27 zł.
Sąd Rejonowy podkreślił, że w sprzeciwie od nakazu zapłaty pozwana nie
odniosła się do meritum sporu, wnioskowała o zarządzenie zwrotu pozwu,
podnosząc, że dołączone doń dokumenty nie czynią zadość wymaganiom
określonym w art. 126 § 1 pkt 3 in fine i art. 128 k.p.c. Jednocześnie, korzystając
z uprawnienia przewidzianego w art. 129 k.p.c., zażądała okazania oryginałów
dokumentów, z których powódka wywodzi swoje roszczenie. Żądanie to powódka
spełniła na rozprawie w dniu 29 sierpnia 2006 r., a podniesione przez pozwaną
3
zarzuty naruszenia przepisów art. 126 § 1 pkt 3 i art. 128 k.p.c. okazały się
nieuzasadnione. Ze względu na niespełnienie wymagania określonego w art. 4799
§ 1 k.p.c. pismo pełnomocnika pozwanej z dnia 8 września 2006 r. zostało
zwrócone. W konsekwencji, wobec braku merytorycznego odniesienia się do
żądania pozwu, powództwo podlegało uwzględnieniu na podstawie art. 481 § 1 i 2
k.c. w związku z § 3 ust. 2 łączących strony umów.
Na skutek apelacji pozwanej, Sąd Okręgowy – Sąd Gospodarczy wyrokiem z
dnia 8 grudnia 2006 r. zmienił wyrok Sądu Rejonowego w ten sposób, że
zasądzoną nim kwotę 79 635,27 zł z odsetkami obniżył do kwoty 4 367,67 zł z
ustawowymi odsetkami od dnia 5 czerwca 2006 r., natomiast w pozostałej części
powództwo oraz apelację oddalił.
Sąd Okręgowy podkreślił, że podstawową kwestią było rozstrzygnięcie,
czy strony łączył stosunek prawny, w oparciu o który powódka mogła dochodzić
roszczenia i w jakim zakresie. Żadna ze stron nie kwestionowała, że powódka
świadczyła na rzecz pozwanej usługi hotelarskie i gastronomiczne oraz
udostępniała jej sale konferencyjne. Strony nie kwestionowały również tego,
że pozwana rozliczała się z powódką z opóźnieniem. Okoliczność ta pozwala
przyjąć, że między stronami istniał stosunek zobowiązaniowy, na podstawie którego
powódka władna jest dochodzić od pozwanej odsetek za opóźnienie w zapłacie
wynagrodzenia za przedmiotowe usługi. Wnosząc o zasądzenie odsetek
umownych powódka powinna jednak przedstawić środki dowodowe pozwalające
uznać jej twierdzenia o faktach za prawdziwe. Już w pozwie powinna określić, jakiej
treści umowa łączyła strony i powołać dowody w celu wykazania tego faktu.
Powódka natomiast wywodziła swoje roszczenie wywodziła z postanowień
jedenastu umów, które miały ją łączyć z pozwaną, lecz faktu zawarcia tych umów
nie udowodniła, dowodu takiego bowiem nie mogły stanowić dołączone do pozwu
kserokopie umów w formie faksowej. Pełnomocnik powódki oświadczył,
że dysponuje oryginalnym egzemplarzem umowy nr 068/2005 z dnia 4 lipca
2005 r., a co do pozostałych umów jedynie oryginałami faksów. Zgodnie z art. 245
k.p.c., dokument prywatny stanowi dowód tego, że osoba, która go podpisała,
złożyła oświadczenie zawarte w dokumencie. Jej podpis – jak wynika z art. 78 k.c.
– powinien być własnoręczny. Przesłanie faksem dokumentu zawierającego
4
oświadczenie woli, na którym był złożony własnoręczny podpis, nie spełnia
warunku podpisu własnoręcznego w rozumieniu art. 78 k.c., faks jest bowiem
jedynie kopią pisma, a więc także kopią złożonego na nim własnoręcznego
podpisu. Zaprezentowane przez powódkę umowy w formie faksu nie były zatem
wystarczającym dowodem zawarcia takich umów przez strony. Na dziesięciu
umowach w miejscu podpisu strony pozwanej figurują wprawdzie podpisy
pozwanej, jednak nie są to podpisy oryginalne, złożone na danym egzemplarzu,
a jedynie „odbite”. Co się zaś tyczy umowy z dnia 4 lipca 2005 r. przedłożonej
w formie oryginalnej z własnoręcznym podpisem S. S., to nie została ona
skutecznie zawarta z tej przyczyny, że wymieniony nie był uprawniony do
jednoosobowej reprezentacji pozwanej. Powódka nie była zatem uprawniona –
stwierdził Sąd Okręgowy – do żądania odsetek umownych. Należą się jej jednak
odsetki ustawowe za czas opóźnienia w realizacji faktur, które wynoszą 4 367,67 zł
Powódka złożyła skargę kasacyjną, w której – powołując się na obie
podstawy określone w art. 3983
§ 1 k.p.c. – wnosiła o uchylenie wyroku Sądu
Okręgowego w części oddalającej powództwo i przekazanie sprawy w tym zakresie
do ponownego rozpoznania. W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej wskazała na
naruszenie: art. 6 k.c. przez przyjęcie, że przepis ten został naruszony przez Sąd
pierwszej instancji, mimo że sąd nie jest adresatem wyrażonej w nim normy
prawnej, art. 78 § 1 zdanie drugie k.c. przez nieuwzględnienie, że do zawarcia
umowy w formie pisemnej wystarczy wymiana dokumentów obejmujących treść
oświadczenia woli, z których każdy jest podpisany przez jedną ze stron, oraz art. 60
i 61 k.c. przez ich pominięcie. W ramach drugiej podstawy podniosła natomiast
zarzut obrazy: art. 381 k.p.c. przez przyjęcie, że przepis ten uprawnia sąd drugiej
instancji do uwzględnienia twierdzeń i zarzutów powołanych po raz pierwszy
w apelacji także wtedy, gdy upłynął bezskutecznie termin wyznaczony przez Sąd
pierwszej instancji w trybie art. 207 § 3 k.p.c. i gdy strona nie podjęła próby
wywiązania się z obowiązku nałożonego treścią art. 368 § 1 pkt 4 k.p.c., art. 245
w związku z art. 391 § 1 k.p.c. przez bezzasadną odmowę mocy dowodowej
dokumentom otrzymanym faksem, zawierającym treść i podpis pozwanej,
na których powódka złożyła własnoręczny podpis, po czym odesłała je faksem
pozwanej, i art. 386 § 1 k.p.c. przez bezpodstawne uwzględnienie apelacji.
5
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarżąca nie ma oczywiście racji zarzucając, że Sąd Okręgowy naruszył art.
386 § 1 k.p.c., zgodnie z którym w razie uwzględnienia apelacji sąd drugiej instancji
zmienia zaskarżony wyrok i orzeka co do istoty sprawy. Przytoczony przepis jest
adresowany do sądu drugiej instancji i przesądza o tym, w jaki sposób ma on
rozstrzygnąć sprawę, jeżeli stwierdzi, że apelacja jest zasadna. Sąd drugiej
instancji nie narusza zatem art. 386 § 1 k.p.c., jeżeli zmieni zaskarżony wyrok
i orzeknie co do istoty sprawy na podstawie oceny, że apelacja zasługuje na
uwzględnienie (zob. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 2 grudnia 1997 r.,
I PKN 403/97, OSNAPiUS 1998, nr 20, poz. 602 oraz wyrok Sądu Najwyższego
z dnia 7 lipca 2000 r., I PKN 711/99, OSNAPiUS 2002, nr 1, poz. 13).
Nie może również odnieść zamierzonego skutku podniesiony przez skarżącą
zarzut obrazy art. 381 w związku z art. 207 § 3 i art. 368 § 1 pkt 4 k.p.c., polegający
– jej zdaniem – na uwzględnieniu twierdzeń i zarzutów pozwanej podniesionych po
raz pierwszy dopiero w apelacji. Z uzasadnienia skargi kasacyjnej wynika,
że skarżącej chodzi o zarzut niezachowania formy pisemnej przy zawieraniu umów,
z których wywodzi swoje roszczenie. Tak skonstruowanej podstawy kasacyjnej nie
można uznać za uzasadnioną, kwestia formy czynności prawnej należy bowiem do
zagadnień z zakresu prawa materialnego, a sąd drugiej rozpoznający sprawę na
skutek apelacji jest obowiązany – w granicach zaskarżenia – brać pod rozwagę
wszystkie naruszenia prawa materialnego popełnione przez sąd pierwszej instancji,
niezależnie od tego, czy zostały wytknięte w apelacji (zob. postanowienia Sądu
Najwyższego: z dnia 21 sierpnia 2003 r., III CKN 392/01, OSNC 2004, nr 10, poz.
161, i z dnia 4 października 2002 r., III CZP 62/02, OSCN 2004, nr 1, poz. 7).
Ostatni z zarzutów podniesionych w ramach drugiej podstawy kasacyjnej,
dotyczący mocy dowodowej przedłożonych dokumentów, łączy się z zarzutem
obrazy art. 78 § 1 k.c., dlatego zostanie rozważony w powiązaniu z problematyką
prawa materialnego.
Pisemna forma czynności prawnej, jak wiadomo, charakteryzuje się tym,
że treść oświadczenia woli zostaje utrwalona w dokumencie. Zgodnie z art. 78 § 1
k.c., do zachowania pisemnej formy czynności prawnej wystarcza złożenie
6
własnoręcznego podpisu na dokumencie obejmującym treść oświadczenia woli.
Do zawarcia umowy wystarcza wymiana dokumentów obejmujących treść
oświadczeń woli, z których każdy jest podpisany przez jedną ze stron, lub
dokumentów, z których każdy obejmuje treść oświadczenia woli jednej ze stron
i jest przez nią podpisany. Ustawodawca nie określił bliżej pojęcia dokumentu,
o którym mowa w przytoczonym przepisie, dlatego przyjmuje się, że dokument
może być sporządzony za pomocą takich materiałów, które mogą utrwalić treść
złożonego oświadczenia woli, a więc zarówno ręcznie, jak i mechanicznie. Podpis
musi być natomiast dokonany własnoręcznie. Przepis art. 78 k.c. skorelowany jest
z art. 245 k.p.c., z którego wynika, że dokument prywatny stanowi dowód tego, że
osoba, która go podpisała, złożyła oświadczenie zawarte w dokumencie. W art. 245
k.p.c. nie zawarto wprawdzie określenia własnoręczny, jest ono jednak expressis
verbis użyte w art. 78 k.c. i nie ma uzasadnionych powodów, aby podpis
w rozumieniu przepisów procesowych pojmować inaczej niż podpis w rozumieniu
przepisów prawa materialnego. Składając podpis na dokumencie obejmującym
oświadczenie woli podpisujący wyraża wolę wywołania określonych skutków
prawnych i daje jednocześnie wyraz temu, że dokument zawiera ostateczną, a nie
jedynie projektowaną treść danego oświadczenia, że oświadczenie to jest zupełne
oraz że pochodzi od osoby podpisanej. Immanentną cechą podpisu bowiem jest
własnoręczność. Tylko własnoręczny podpis, który zawiera w sobie osobiste cechy
charakteru pisma podpisującego pozwala na stwierdzenie – za pomocą graficznej
ekspertyzy pisma – że jest autentyczny. Wobec warunku własnoręczności nie jest
podpisem, a jedynie jego kopią faksymile, które może być odciśnięte na
dokumencie także przez inną osobę. Tylko wyjątkowo ustawodawca sankcjonuje
mechaniczne odbijanie podpisu (zob. np. art. 92110
§ 2 k.c., a ponadto
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 17 kwietnia 1967 r., II PZ 22/67, niepubl.
oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 maja 1997 r., II CKN 153/97, niepubl.,
uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 30 grudnia 1993 r.,
III CZP 146/93, OSNCP 1994, nr 5, poz. 94).
Jeżeli forma pisemna przewidziana została dla umowy, nie jest konieczne
złożenie podpisu przez strony na tym samym dokumencie, zgodnie bowiem z art.
78 § 1 zdanie drugie k.c., strony mogą wymienić między sobą dokumenty
7
obejmujące treść oświadczeń woli, z których każdy podpisany jest przez jedną
ze stron lub dokumenty, z których każdy obejmuje treść oświadczenia woli jednej
ze stron i jest przez nią podpisany.
W niniejszej sprawie – jak wynika z ustaleń Sądu Okręgowego – umowy,
z których powódka wywodzi swoje roszczenie, sporządzone zostały w formie
jednego dokumentu, który strony przesyłały za pomocą faksu, czyli urządzenia,
które może nadawać lub odbierać treść dokumentów papierowych, korzystając
z linii telefonicznych. Faks skanuje kartkę papieru, tworzy jej obraz w postaci
cyfrowej, po czym go transmituje. Z kolei faks, do którego wysyłany jest ten
dokument, odbiera zapis cyfrowy, dekoduje go i drukuje kopię strony oryginalnej
(zob. Słownik terminów komputerowych, Warszawa 1999 s. 79).
Pozwana przesyłała skarżącej faksem podpisany przez siebie dokument
obejmujący treść umowy, skarżąca składała na otrzymanym egzemplarzu swój
podpis, po czym – korzystając z faksu – przesyłała go pozwanej. W posiadaniu
pozwanej pozostawał zatem podpisany przez nią oryginał dokumentu
obejmującego treść umowy oraz otrzymana za pomocą faksu kopia tego
dokumentu zawierająca dodatkowo kopię podpisu skarżącej, natomiast
w posiadaniu skarżącej podpisana przez nią kopia dokumentu otrzymana od
pozwanej faksem.
Taki stan rzeczy różni się od sytuacji przewidzianych przez ustawodawcę
w art. 78 § 1 zdanie drugie k.c., jest jednak w warunkach współczesnego obrotu
rozpowszechniony, gdyż posługiwanie się dokumentami przesyłanymi faksem
znacznie ułatwia i przyspiesza procedurę. Dopuszczając w art. 78 § 1 zdanie drugie
k.c. możliwość zachowania pisemnej formy umowy w drodze wzajemnej wymiany
podpisanych dokumentów, ustawodawca zakładał, że każda za stron będzie
dysponowała dokumentem obejmującym treść oświadczeń woli opatrzonym
własnoręcznym podpisem drugiej strony lub dokumentem obejmującym treść
oświadczenia woli drugiej strony i opatrzonym jej własnoręcznym podpisem.
Wymaganiu temu nie czyni zadość sytuacja, w której jedna ze stron dysponuje
jedynie kopią podpisu drugiej strony, brak podpisu na dokumencie nie może być
bowiem sanowany przez przyznanie osoby co do faktu sporządzenia dokumentu.
Jeżeli przyznanie zostanie zawarte w zeznaniach świadka, dowodem określonego
8
faktu będzie środek dowodowy w postaci zeznań świadka. Jeżeli zaś przyznanie
będzie pochodziło od strony, czynność będzie podlegała ocenie w kategorii faktów
przyznanych.
Trzeba podkreślić, że w przypadku oświadczenia woli składanego
za pomocą faksu nie da się stwierdzić, czy podpis nie został uprzednio skopiowany
z innego dokumentu na dokument przesyłany odbiorcy. Nie ma też gwarancji,
że podpisane zostało definitywne oświadczenie, a nie jedynie jego projekt lub tekst
zawierający oświadczenie, którego strona w ogóle nie zamierzała złożyć. Z tej
przyczyny w doktrynie przyjmuje się, że przesłanie treści oświadczenia woli faksem
spełnia jedynie warunki uprawdopodobnienia za pomocą pisma. Stanowisko takie
zajął również Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 6 listopada 2002 r., I CKN 1158/00
(niepubl.), w którym przyjął, że złożenie za pomocą faksu oświadczenia woli
o zmianie umowy zawartej w formie pisemnej czyni zadość wymaganiom art. 77
k.c., jeżeli dotyczy umowy, dla której nie jest wymagana forma pisemna pod
rygorem nieważności. Podkreślił, że powołany przepis wymaga, by zmiana została
stwierdzona pismem, co nie oznacza formy pisemnej, wystarczy potwierdzenie
w każdy sposób związany z pismem, np. paragonem wydrukiem komputerowym itp.
(zob. też wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 kwietnia 2001 r., V CKN 228/00,
niepubl.). Skład orzekający podziela to stanowisko, uznając, że dyrektywy wykładni
językowej sprzeciwiają się proponowanej przez skarżącą liberalizacji wymagań
dotyczących formy pisemnej. Trzeba dodać, że w świetle art. 74 k.c. stanowisko to
nie wywołuje dla stron ujemnego skutku w postaci ograniczeń dowodowych.
Wypada jednak przypomnieć, że zgodnie z art. 74 § 3 k.c. w brzmieniu ustalonym
przez ustawę z dnia 14 lutego 2003 r. o zmianie ustawy – kodeks cywilny oraz
niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 49, poz. 408), przepisów o formie pisemnej
przewidzianej dla celów dowodowych nie stosuje się do czynności prawnych
w stosunkach między przedsiębiorcami.
Konkludując ten wątek rozważań trzeba uznać podniesiony przez skarżącą
zarzut obrazy art. 78 § 1 zdanie drugie k.c. za nieuzasadniony.
Nie można natomiast odmówić skarżącej racji, gdy zarzuca Sądowi
Okręgowemu naruszenie art. 60 k.c., zgodnie z którym – z zastrzeżeniem wyjątków
9
w ustawie przewidzianych – wola osoby dokonywającej czynności prawnej może
być wyrażona przez każde zachowanie tej osoby, które ujawnia jej wolę w sposób
dostateczny. Trzeba podkreślić, że stanowisko Sądu Okręgowego w kwestii
zawarcia umów, z których skarżąca wywodzi swoje roszczenie, jest
niekonsekwentne. W uzasadnieniu zaskarżonego wyroku bowiem Sąd Okręgowy
stwierdził, że między stronami istniał stosunek zobowiązaniowy, na podstawie
którego powódka władna jest dochodzić od pozwanej odsetek za opóźnienie
w zapłacie wynagrodzenia za świadczone usługi, natomiast w dalszej części
wywodów skonstatował, że faktu zawarcia przedmiotowych umów powódka nie
udowodniła. Trzeba dodać, że w apelacji pozwana zakwestionowała jedynie ocenę
prawną Sądu pierwszej instancji co do zawarcia przedmiotowych umów w formie
pisemnej.
Naruszenie art. 60 k.c. powoduje konieczność uchylenia zaskarżonego
wyroku i przekazania sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania.
Podniesiony przez skarżącą zarzut naruszenia art. 6 k.c. uznać trzeba
natomiast za nieuzasadniony. Przytoczony przepis określa zasadę rozkładu ciężaru
dowodu i – wbrew odmiennym zapatrywaniom skarżącej – może doznać
naruszenia przez sąd, co mogłoby nastąpić w razie błędnego nałożenia na stronę
obowiązku udowodnienia faktów mających dla rozstrzygnięcia sprawy istotne
znaczenie.
Z przytoczonych wyżej powodów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
oraz art. 108 § 2 w związku z art. 39821
k.p.c. orzekł, jak w sentencji.
jz