Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 194/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 23 lutego 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Zbigniew Hajn (przewodniczący)
SSN Bogusław Cudowski
SSN Beata Gudowska (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku Z. P., H. R.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
z udziałem zainteresowany O. Sp. z o.o. w G.
o przeniesienie odpowiedzialności za zaległości składkowe,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 23 lutego 2010 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy Z. P. od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 24 października 2007 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania z orzeczeniem o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Wyrokiem Sądu Okręgowego w G. z dnia 3 lutego 2006 r. oddalono
odwołania od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 23 marca 2004 r.,
zobowiązujących H. R., wiceprezesa zarządu, oraz Z. P., prezesa zarządu spółki z
o.o. „O.", do zapłaty kwoty 177.641,03 zł wraz z odsetkami, tytułem nieopłaconych
przez spółkę składek na ubezpieczenie społeczne, zdrowotne oraz na Fundusz
Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych za okres od grudnia
2000 r. do grudnia 2001 r. Sąd pierwszej instancji ustalił, że „O.", spółka z o.o.
zaprzestała bieżącego regulowania składek na ubezpieczenia społeczne od
grudnia 2000 r. W dniu 9 listopada 2001 r. obaj członkowie jej zarządu złożyli
wniosek o ogłoszenie upadłości spółki. W dniu 17 grudnia 2001 r. Z. P. złożył
rezygnację z funkcji prezesa zarządu, a w dniu 20 grudnia 2001 r. wspólnicy
odprzedali swoje udziały inwestorowi, który zobowiązał się do spłacenia należności
organu rentowego. Nadzwyczajne zgromadzenie wspólników w dniu 2 stycznia
2002 r. odwołało poprzedni zarząd. Nowy zarząd, powołany w dniu 2 stycznia 2002
r., nie uzupełnił braków wniosku o ogłoszenie upadłości, który został zwrócony.
Zmiany w składzie zarządu zostały wpisane w Krajowego Rejestru Sądowego przez
Sąd Rejonowy, XVI Wydział Gospodarczy z urzędu w dniu 25 maja 2004 r.
Od dnia 1 marca 2001 r. organ ubezpieczeń społecznych podejmował
czynności zmierzające do zaspokojenia należności składkowych z rachunku
bankowego, a w dniu 14 września 2001 r. wszczął postępowanie egzekucyjne,
rejestrując u Naczelnika II Urzędu Skarbowego w G. administracyjne tytuły
wykonawcze w dniu 14 września 2001 r. i kolejno w dniach 22 października 2001
r., 20 listopada 2001 r., 22 listopada 2001 r., 26 lutego 2002 r., 24 lipca 2002 r. i 7
listopada 2002 r. W październiku i listopadzie 2001 r. ujawnił jako własność spółki
dwa samochody polonez, a w dniu 31 maja 2002 r. zajął wierzytelność na
rachunku bankowym w „NORDEA BANK POLSKA". W dniu 6 grudnia 2002 r. –
gdy zaległość składkowa wyniosła 299.325,42 zł – złożył wniosek o ogłoszenie
upadłości spółki z o.o. „O.", który Sąd Rejonowy w G., Wydział Gospodarczy
oddalił.
3
Sąd pierwszej instancji uznał za udowodnione, że dochodzona zaległość z
tytułu składek powstała w okresie pełnienia przez Z. P. i H. R. funkcji członków
dwuosobowego zarządu spółki z o.o. „O." oraz że egzekucja wobec spółki okazała
się bezskuteczna, gdyż administracyjne tytuły wykonawcze wracały z adnotacją
poborcy podatkowego o zamknięciu wskazanych rachunków bankowych.
Jednocześnie wskazał, że ubezpieczeni nie wykazali którejkolwiek z przesłanek
zwalniających ich z odpowiedzialności za zobowiązania spółki, jak też nie przenieśli
odpowiedzialności za dług składkowy w umowie sprzedaży udziałów. Ustalił zatem
ich odpowiedzialność na podstawie art. 116 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. -
Ordynacja podatkowa (jednolity tekst: Dz.U. z 2005 r., Nr 8, poz. 60 ze zm.) w
związku z art. 31 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń
społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.).
Apelację od jego wyroku wnieśli obaj ubezpieczeni, przy czym Z. P. zarzucił
niewłaściwe zastosowanie przepisów stanowiących podstawę prawną wyroku.
Wskazując na ustalenie, że w dniu 17 grudnia 2000 r. złożył rezygnację z funkcji
prezesa zarządu spółki, za bezzasadne uznał przypisywanie mu
odpowiedzialności za całą zaległość składkową, oraz podniósł, że stwierdzenie
bezskuteczności egzekucji było przedwczesne, gdyż ZUS nie wyczerpał
wszystkich dostępnych mu środków w celu skutecznego wyegzekwowania
należności, ograniczając egzekucję tylko do konta bankowego, z którego zresztą
uzyskał częściowe zaspokojenie. Stwierdził, że nieudana egzekucja tylko z części
majątku dłużnika lub przeprowadzona z wykorzystaniem tylko jednego sposobu
egzekucji nie wystarcza do przyjęcia jej bezskuteczności jako przesłanki
odpowiedzialności członka zarządu w rozumieniu art. 116 § 1 Ordynacji
podatkowej. Ponadto stwierdził, że niewłaściwie oceniono jego działania
zmierzające do ogłoszenia upadłości spółki, w tym nieuzupełnienie braków
wniosku, oraz pominięto, że wskazał organowi ubezpieczeń społecznych
wierzytelności spółki w S. S.A. jako mienie, z którego można poszukiwać
zaspokojenia.
Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych oddalił apelacje
jako bezzasadne. Wskazując na dowód z treści uchwały nadzwyczajnego
zgromadzenia wspólników spółki z o.o. „O." z dnia 2 stycznia 2002 r. o odwołaniu
4
Z. P. i H. R. z funkcji członków zarządu spółki, uznał, że składki za grudzień 2001 r.
zostały prawidłowo włączone do zaległości składkowych, a jednocześnie ocenił jako
nieusprawiedliwiony zarzut apelacji Z. P. o obciążeniu go odpowiedzialnością za
zaległości składkowe za styczeń 2002 r. Sąd drugiej instancji stwierdził również, że
„wobec prowadzonej przez ZUS egzekucji zaległości składkowych od grudnia 2000
r. w trybie art. 19 ust. 4 ustawy z dnia 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu
egzekucyjnym w administracji /Dz. U. z 2002 r. nr 110, poz. 968 ze zm./ w zbiegu z
egzekucją administracyjną Drugiego Urzędu Skarbowego Z. P. w piśmie z
26.11.2001 r. powiadomił ZUS o prowadzonych rozmowach z inwestorem
strategicznym mającym dokapitalizować Spółkę /akta ZUS/. Pomimo takich
deklaracji udziały w Spółce zostały 20.12.2001 r. sprzedane J. D., który nie tylko nie
regulował bieżących od stycznia 2002 r. składek ubezpieczeniowych i pochodnych,
ale też został obciążony zaległościami na kwotę przekraczającą 300.000 zł za
okres od stycznia 2002 r. do stycznia 2004 r.” oraz że „wbrew poglądowi obu
apelacji zgłoszenie w listopadzie 2001 r. wniosku o ogłoszenie upadłości spółki z
o.o. „O." zostało dokonane po upływie terminu przewidzianego w art. 5 § 1 i 2
rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z 24 października 1934 r. Prawo
upadłościowe /Dz. U. z 1991 r. nr 118, poz. 512 ze zm./, a nadto zarzuty tych
apelacji nie są w stanie podważyć prawidłowych ustaleń Sądu Okręgowego.
Wniosek ten jako spóźniony nie mógł zwalniać skarżących od odpowiedzialności z
art. 116 § 1 ustawy z 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa /Dz. U. nr 137, poz.
926 ze zm./, a nadto, jak to wskazał Sąd pierwszej instancji, zwrócony przez Sąd
Rejonowy nie wywołał żadnych skutków procesowych. Warunkiem zaś uwolnienia
członków zarządu od odpowiedzialności za zaległości składkowe jest wykazanie, że
we właściwym czasie zgłoszono skuteczny wniosek o ogłoszenie upadłości bądź
wszczęto postępowanie układowe /art. 118 § 1 ust. 1 pkt 1 lit. a Ordynacji/ - jako
szczególnego postępowania egzekucyjnego. Skarżący powyższego wymogu nie
wykazali w sprawie. Podnieść nadto należy, że zgodnie z treścią cytowanego
przepisu ciężar dowodu uwolnienia się od odpowiedzialności spoczywa na
członkach zarządu”. Dalsza część uzasadnienia wyroku odnosi się do apelacji H. R.
Skarga kasacyjna Z. P. została oparta na podstawie naruszenia przepisów
postępowania, art. 378 i 382 k.p.c. przez nierozpoznanie sprawy co do meritum,
5
ograniczenie rozstrzygnięcia do oceny zasadności niektórych tylko zarzutów i
sporządzenie uzasadnienia wyroku z naruszeniem art. 328 § 2 k.p.c., w sposób
uniemożliwiający kontrolę kasacyjną orzeczenia. Skarżący wskazał na wpływ tych
naruszeń na wynik sprawy w związku z niewłaściwym zastosowaniem art. 116 § 1
Ordynacji podatkowej przez przyjęcie bezskuteczności egzekucji w stosunku do
majątku spółki oraz art. 116 § 2 Ordynacji podatkowej przez przyjęcie, że zaległość
składek na ubezpieczenie społeczne za grudzień 2001 r. powstała w okresie
pełnienia przez skarżącego funkcji członka zarządu.
Wyrok został zaskarżony w całości, a skarga zawierała wniosek o jego
uchylenie, a także uchylenie w całości wyroku Sądu Okręgowego i przekazanie
sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Apelacja ma charakter pełny, co oznacza, że postępowanie apelacyjne, choć
odwoławcze i kontrolne, zachowuje charakter postępowania rozpoznawczego.
W licznych orzeczeniach Sądu Najwyższego bardzo silnie podkreślany jest
merytoryczny charakter tego postępowania, co oznacza między innymi, że sąd
drugiej instancji musi – niezależnie od treści zarzutów – dokonać ponownych,
własnych ustaleń, a następnie poddać je ocenie pod kątem prawa materialnego
(por. uchwały składu siedmiu sędziów – zasady prawne – z dnia 23 marca 1999 r.,
III CZP 59/98, OSNC 1999, nr 7-8, poz. 124 i z dnia 31 stycznia 2008 r., III CZP
49/07, OSNC 2008, nr 6, poz. 155, a także wyroki z dnia 24 kwietnia 1997 r.,
II CKN 125/97, OSNC 1997, nr 11, poz. 172, z dnia 13 kwietnia 2000 r., III CKN
812/98, OSNC 2000, nr 10, poz. 193, z dnia 16 listopada 2000 r., I CKN 239/99, nie
publ., z dnia 27 stycznia 2004 r., I PK 219/03, OSNP 2004, nr 23, poz. 404, z dnia
25 sierpnia 2004 r., I PK 22/03, OSNP 2005, nr 6, poz. 80 i z dnia 21 października
2005 r., I PK 77/05, OSNP 2006, nr 19-20, poz. 293 oraz postanowienie z dnia
17 kwietnia 1998 r., II CKN 704/97, OSNC 1998, nr 12, poz. 214 i z dnia 4 paździer-
nika 2002 r., III CZP 62/02, OSNC 2004, nr 1, poz. 7).
Rozpoznawczy, merytoryczny charakter apelacji pełnej znajduje
umocowanie przede wszystkim w art. 378 § 1 k.p.c., wyraźnie stwierdzającym, że
6
sąd drugiej instancji „rozpoznaje sprawę”, a nie sam środek odwoławczy, co ma
miejsce np. w wypadku skargi kasacyjnej (por. np. 39813
§ 1 k.p.c.). Apelacja pełna
cum beneficio novorum polega właśnie na tym, że sąd drugiej instancji rozpatruje
sprawę ponownie, czyli w sposób w zasadzie nieograniczony, jeszcze raz badając
sprawę rozstrzygniętą przez sąd pierwszej instancji. Sąd apelacyjny musi zatem na
nowo rozważyć cały zebrany w sprawie materiał oraz dokonać jego własnej,
samodzielnej i swobodnej oceny, w tym oceny wszystkich dowodów. Chociażby
sam nie prowadził postępowania dowodowego, dokonuje własnej oceny jego
wyników oraz stosownych ustaleń faktycznych. W każdej sytuacji podłożem wyroku
sądu apelacyjnego są ustalenia faktyczne dokonane przez ten sąd, czego nie zmie-
nia możliwość posłużenia się dorobkiem sądu pierwszej instancji i uznania jego
ustaleń za własne (por. np. orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 13 grudnia 1935
r., C.III. 680/34, Zb.Urz. 1936, poz. 379, z dnia 1 sierpnia 1936 r., C.III. 344/35,
RPEiS 1936, nr 4, s. 839, z dnia 25 listopada 1937 r., C.II. 1334/37, Zb.Urz. 1938,
poz. 375, z dnia 14 lutego 1938 r., C.II. 2172/37, PS 1938, poz. 364 i 380 i z dnia 9
kwietnia 1938 r., C.II. 2613/37, PS 1938, nr 9, poz. 595 oraz wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 8 października 1998 r., II CKN 923/97, OSNC 1999, nr 3, poz.
60).
W tej sytuacji jest oczywiste, że sąd drugiej instancji musi samodzielnie do-
konać jurydycznej oceny żądania i skonfrontować ją z zaskarżonym orzeczeniem
oraz stojącymi za nim motywami; rozpoznaje sprawę w taki sposób, w jaki mógł i
powinien uczynić to sąd pierwszej instancji, tyle że uwzględnia szerszy materiał,
zebrany w postępowaniu przed sądami dwu instancji (art. 382 k.p.c.). Stosownie do
wyników tych ustaleń, powinien zastosować właściwe przepisy prawa materialnego,
a więc także usunąć ewentualne błędy prawne sądu pierwszej instancji, i nieza-
leżnie od tego, czy zostały one wytknięte w apelacji (por. uchwałę składu siedmiu
sędziów – zasadę prawną – z dnia 31 stycznia 2008 r., III CZP 49/07).
Wynikający z art. 378 § 1 zdanie pierwsze k.p.c. obowiązek rozpoznania
sprawy w granicach apelacji oznacza zarówno bezwzględny zakaz wykraczania
przez sąd drugiej instancji poza te granice, jak też nakaz wzięcia pod uwagę i
rozważenia wszystkich podniesionych w apelacji zarzutów i wniosków. Mimo więc
niewiążącego charakteru zarzutów apelacyjnych – jeżeli zostały przez skarżącego
7
postawione – sąd powinien wszystkie je rozważyć i omówić w uzasadnieniu wyroku
(por. np. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 21 sierpnia 2003 r., III CKN
392/01, OSNC 2004, nr 10, poz. 161).
Sąd Apelacyjny, mimo wymienienia, a więc i dostrzeżenia apelacyjnego
zarzutu naruszenia prawa materialnego przez niewłaściwą subsumcję art. 116
Ordynacji podatkowej, we wstępnej, „historycznej” części uzasadnienia, pominął i
nie rozpoznał w żadnym aspekcie zarzutu apelacji skarżącego dotyczącego
przedwczesności wniosku Sądu pierwszej instancji co do bezskuteczności
egzekucji wobec spółki, istotnego, gdyż bez jej stwierdzenia odpowiedzialność
członków zarządu nie powstaje.
Pominął także, że w art. 116 § 1 pkt 1 i 2 Ordynacji przewidziano trzy
przesłanki wyłączające subsydiarną odpowiedzialność członków zarządu, tj.
zgłoszenie we właściwym czasie wniosku o ogłoszenie upadłości lub wszczęcie
postępowania układowego, brak winy w niezgłoszeniu wniosku o ogłoszenie
upadłości lub niewszczęciu postępowania zapobiegającego ogłoszeniu upadłości
(postępowania układowego) oraz wskazanie mienia spółki, z którego egzekucja
umożliwi zaspokojenie zaległości podatkowych spółki w znacznej części. Zwrócił
uwagę tylko na pierwszą z okoliczności egzonerujących skarżącego – czyniąc to
lakonicznie, bez własnych ustaleń i bez przejęcia ustaleń faktycznych Sądu
pierwszej instancji w zakresie subiektywnych przyczyn i okoliczności powodujących
niezgłoszenie wniosku w odpowiednim czasie i podnosząc tylko, że „zarzuty
apelacji nie są w stanie podważyć prawidłowych ustaleń Sądu Okręgowego”. Nie
odniósł się do twierdzenia skarżącego, że wskazywał istniejący majątek spółki w
postaci środków trwałych oraz jej wierzytelności.
Nie można także stwierdzić, czy Sąd Apelacyjny, odnosząc się do zaległości
składkowej za grudzień 2001 r., uwzględnił, że obowiązek samoobliczenia i
opłacenia składek na ubezpieczenia społeczne aktualizuje się za każdy okres
ubezpieczenia (miesiąc kalendarzowy). W tej sytuacji jest oczywiste, że
nieomówienie przez Sąd drugiej instancji wskazanych zarzutów apelacji –
równoznaczne z ich nierozpoznaniem – stanowi obrazę art. 328 § 2 oraz art. 378 §
1 i 382 k.p.c.
8
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy uchylił zaskarżony wyrok i przekazał
sprawę do ponownego rozpoznania (art. 39815
§ 1 k.p.c.).