Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II PK 265/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 10 marca 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska (przewodniczący)
SSN Zbigniew Hajn (sprawozdawca)
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec
w sprawie z powództwa W. S.
przeciwko Przedsiębiorstwu Państwowemu P. L. w W.
o odszkodowanie z umowy o zakazie konkurencji,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 10 marca 2010 r.,
skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Okręgowego w W.
z dnia 5 maja 2009 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę do ponownego
rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego
Sądowi Okręgowemu w W.
Uzasadnienie
W pozwie z 21 maja 2008 r. powód W. S. żądał od pozwanego
Przedsiębiorstwa Państwowego P. L. w W. (dalej: „PPP L.") 67.362 zł tytułem
odszkodowania z umowy o zakazie konkurencji oraz zwrotu kosztów procesu.
2
Pozwany wniósł o oddalenie powództwa w całości oraz o zasądzenie zwrotu
kosztów procesu.
Wyrokiem z 15 października 2008 r. Sąd Rejonowy powództwo w całości
oddalił oraz zasądził od powoda na rzecz pozwanego 2.700 zł tytułem zwrotu
kosztów zastępstwa procesowego.
Sąd Rejonowy ustalił, że powód, zatrudniony ostatnio na stanowisku
specjalisty ds. inwestycji w Dziale Przygotowania oraz Inwestycji i Remontów w
Pionie Dyrektora Infrastruktury, zawarł z pozwaną umowę o zakazie konkurencji, na
podstawie której zobowiązał się nie prowadzić przez 12 miesięcy od ustania
stosunku pracy działalności konkurencyjnej wobec pracodawcy w jakiejkolwiek
formie i na jakiejkolwiek podstawie prawnej. W zamian, pracodawca zobowiązał się
do wypłacania mu odszkodowania, którego wartość określono jako równowartość
50% wynagrodzenia otrzymanego przez pracownika w okresie 12 miesięcy
poprzedzających ustanie stosunku pracy. W dniu 16 października 2006 r.
pracodawca wręczył powodowi oświadczenie o rozwiązaniu z nim umowy o pracę
bez wypowiedzenia z powodu naruszenia podstawowych obowiązków
pracowniczych oraz utraty zaufania przełożonych. Od powyższego powód wniósł
odwołanie do sądu pracy. Po ustaniu zatrudnienia powód nie podejmował
działalności, która mogłaby być uznana za konkurencyjną względem działalności
pozwanego. Wyrokiem z 7 września 2007 r. Sąd Rejonowy przywrócił powoda do
pracy w PPP L. na poprzednich warunkach pracy, zasądzając na jego rzecz
wynagrodzenie za cały okres pozostawania bez pracy, z wyłączeniem okresu
pobierania przez niego świadczenia z ubezpieczenia społecznego. Stosunek pracy
łączący strony uległ restytucji 22 października 2007 r. Powód zwrócił się do
pozwanego o wypłatę odszkodowania za niepodejmowanie działalności
konkurencyjnej przez 12 miesięcy od ustania zatrudnienia. Pozwany podniósł
natomiast, że wobec przywrócenia powoda do pracy nie została spełniona
podstawowa przesłanka wypłaty odszkodowania, tj. nie nastąpiło ustanie stosunku
pracy.
Sąd pierwszej instancji przyznał rację stronie pozwanej. Sąd zwrócił uwagę,
iż odszkodowanie przewidziane w umowie o zakazie konkurencji zawieranej na
czas po ustaniu stosunku pracy stanowi rekompensatę zarobków utraconych przez
3
pracownika wskutek objęcia go ograniczeniem dotyczącym powstrzymywania się
od działalności konkurencyjnej względem dotychczasowego pracodawcy. Takiej
rekompensaty nie może natomiast stanowić odszkodowanie przewidziane dla
powoda w umowie o zakazie konkurencji, gdyż nie ziścił się podstawowy warunek
tej umowy, czyli definitywne rozwiązanie stosunku pracy. W ocenie Sądu
Rejonowego, art. 51 § 1 k.p. określający skutki przywrócenia pracownika do pracy i
wykonania tego orzeczenia przewiduje ciągłość stosunku pracy. Orzeczenie o
przywróceniu do pracy powoduje bowiem restytucję stosunku pracy pomiędzy
stronami, a wynagrodzenie za okres pozostawania bez pracy jest jedynym
odszkodowaniem, jakiego może się domagać w takiej sytuacji pracownik.
Celowościowa analiza przepisów ustawy Kodeks pracy wyklucza możliwość
żądania dodatkowego odszkodowania w wysokości ustalonej w umowie o zakazie
konkurencji. Poza tym, klauzula konkurencyjna jest elementem stosunku pracy, a
zatem przywrócenie powoda do pracy na obowiązujących poprzednio warunkach
oznacza aktualizację zobowiązań pracodawcy wynikających z umowy o zakazie
konkurencji, co potwierdza niesłuszność przyznania odszkodowania powodowi w
obliczu przywrócenia go do pracy.
Apelację od powyższego wyroku wniósł powód, zaskarżając go w całości.
Sąd Okręgowy, wyrokiem zaskarżonym rozpoznawaną skargą kasacyjną,
oddalił apelację i zasądził od powoda na rzecz pozwanego 1.350 zł tytułem zwrotu
kosztów zastępstwa procesowego strony pozwanej w instancji odwoławczej.
Sąd Okręgowy uznał za prawidłowe ustalenia faktyczne przyjęte przez Sąd
pierwszej instancji i podzielił ocenę prawną wysnutą z tych ustaleń. Sąd uznał za
niezasadny zarzut naruszenia przez Sąd Rejonowy art. 1012
w związku z art. 1011
§ 1 k.p. Sąd Okręgowy przyjął, że art. 51 § 1 k.p. zapewnia ciągłość istnienia
stosunku pracy i z tego względu rozwiązanie umowy o pracę z powodem w dniu 16
października 2006 r., w związku z podjęciem przez niego zatrudnienia od 22
października 2007 r., po prawomocnie orzeczonym przywróceniu go do pracy, nie
stanowiło ustania stosunku pracy. Powołując się na wyrok Sądu Najwyższego z 18
grudnia 2006 r., II PK 95/06, OSNP 2008, nr 3-4, poz. 32, Sąd Okręgowy stwierdził,
że zgodnie z art. 1012
k.p., pracodawca i pracownik mający dostęp do szczególnie
ważnych informacji, których ujawnienie mogłoby narazić pracodawcę na szkodę,
4
mogą zawrzeć umowę o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy. Ustanie
stosunku pracy powinno być „definitywne", co oznacza, że zakaz konkurencji
obejmujący okres po ustaniu stosunku pracy aktualizuje się w chwili, gdy pomiędzy
stronami umowy o zakazie konkurencji nie istnieje już stosunek pracy. Tymczasem
mocą wyroku z 7 września 2007 r. powód został przywrócony do pracy na to samo
stanowisko i na poprzednich warunkach. Nie ma więc podstaw do twierdzenia, że
rozwiązanie to było definitywne. Umowa o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku
pracy zawierana jest z odroczonym w czasie skutkiem prawnym. Zdaniem Sądu
Okręgowego, odroczenie tego skutku następuje do chwili definitywnego ustania
stosunku pracy. Po wniesieniu pozwu o przywrócenie do pracy należy oczekiwać,
że definitywne zakończenie łączącego strony stosunku pracy będzie miało miejsce
dopiero wraz z uprawomocnieniem się wyroku sądu w tej sprawie. Nie ma zatem
racji apelujący twierdząc, że nie można mówić o uzależnieniu rozstrzygnięcia o
definitywnym ustaniu zatrudnienia od decyzji pracownika o odwołaniu się od
wręczonego mu rozwiązania umowy o pracę, a co za tym idzie - od rezultatu
procesu sądowego. Sąd drugiej instancji nie zgodził się także z zarzutem, że
niesłuszne jest nieprzyznanie apelującemu odszkodowania określonego w umowie
o zakazie konkurencji. Zdaniem Sądu wynagrodzenie określone w art. 47 k.p.
wyczerpuje w całości roszczenia pracownika związane z okresem pozostawania
bez pracy w stosunku do pracodawcy. Dlatego nie sposób uwzględnić zarzutu
apelującego, zgodnie z którym Sąd Rejonowy błędnie przyjął, że art. 51 § 1 k.p.
zapewnia ciągłość istnienia stosunku pracy, a także zarzutu nieuwzględnienia treści
art. 30 § 1 pkt 3 k.p. oraz art. 48 § 1 k.p. Wobec przyjęcia, że w niniejszej sprawie
ustanie stosunku pracy nie miało charakteru definitywnego, oddalenie powyższych
zarzutów nie wymagało, zdaniem Sądu Okręgowego, szerszego uzasadnienia.
W skardze kasacyjnej powód zaskarżył wyrok Sądu Okręgowego w całości,
opierając skargę na podstawie naruszenia prawa materialnego, tj. artykułów 1011
§
1 i 1012
§ 1 k.p. oraz art. 354 i art. 488 k.c. w związku z art. 300 k.p., przez błędną
ich wykładnię, a także art. 47 i art. 51 § 1 w związku z art. 57 § 1 i 4 k.p., przez ich
błędną wykładnię i w konsekwencji niewłaściwe zastosowanie. Skarżący wniósł o
uchylenie zaskarżonego orzeczenia i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu w
W. do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
5
kasacyjnego.
W odpowiedzi na skargę strona pozwana wniosła o jej oddalenie w całości i
zasądzenie kosztów postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zaskarżone rozstrzygnięcie Sądu drugiej instancji, opiera się na poglądzie
prawnym, zgodnie z którym pracownik przywrócony do pracy orzeczeniem
sądowym stwierdzającym wadliwość rozwiązania stosunku pracy nie ma prawa do
żądania niewypłaconego odszkodowania należnego z tytułu powstrzymywania się
od konkurencji z pracodawcą w okresie od ustania stosunku pracy do przywrócenia
do pracy, ponieważ ze względu na unormowaną w art. 51 § 1 k.p. ciągłość
istnienia stosunku pracy, jego stosunek pracy nie ustał w rozumieniu art. 1012
§ 1
k.p. Poza tym, zdaniem Sądu Okręgowego, wynagrodzenie za czas pozostawania
bez pracy, określone w art. 47 k.p., wyczerpuje w całości roszczenia pracownika
związane z okresem pozostawania bez pracy w stosunku do pracodawcy.
W ocenie Sądu Najwyższego, powyższy pogląd jest nietrafny, a zarzuty
podniesione w skardze kasacyjnej okazały się uzasadnione i zostały przekonująco
uargumentowane.
Wbrew przekonaniu Sądu Okręgowego, wykładnia art. 1012
§ 1 k.p. w
związku z art. 51 § 1 k.p. nie daje podstaw do twierdzenia, że zastosowanie przez
sąd ostatniego z tych przepisów sprawia, iż nie można uznać spełnienia się
przesłanki ustania stosunku pracy, wymaganej do powstania zobowiązania
pracodawcy do zapłaty odszkodowania za związanie pracownika zakazem
konkurencji w rozumieniu pierwszego z nich. W rozpoznawanej sprawie jest
bezsporne, że po rozwiązaniu stosunku pracy powód przez cały okres objęty,
zgodnie z umową, zakazem konkurencji powstrzymywał się od prowadzenia
działalności konkurencyjnej. Niesporne jest także to, że wobec ustania stosunku
pracy był do tego zobowiązany, zgodnie z art. 1012
§ 1 i 2 k.p. oraz zawartą umową
o zakazie konkurencji, a pracodawca powinien był realizować swoje zobowiązanie
do sukcesywnej, comiesięcznej wypłaty kolejnych 12 miesięcznych rat
odszkodowania, czego nie czynił. Już z tego względu wykładnia dokonana przez
6
Sąd Okręgowy jest nie do przyjęcia, ponieważ jej skutkiem byłoby usankcjonowanie
bezprawnego uchylenia się przez pracodawcę (stronę pozwaną) od realizacji
wzajemnego zobowiązania, wykonanego przez powoda w obciążającym go
zakresie.
Źródłem rozważanego poglądu Sądu Okręgowego jest przede wszystkim
błędna wykładnia art. 51 § 1 k.p. Sąd nie wziął pod uwagę, że zgodnie z ustalonym
orzecznictwem Sądu Najwyższego, pojęcie "okres pozostawania bez pracy", o
którym mowa w art. 51 § 1 k.p., należy rozumieć jako okres nieświadczenia pracy u
pracodawcy, który dokonał wypowiedzenia niezgodnie z prawem. Okres ten nie jest
okresem zatrudnienia ani okresem uznawanym za okres zatrudnienia, lecz jedynie
okresem podlegającym wliczeniu do okresu zatrudnienia. W związku z tym
pracownik przywrócony do pracy orzeczeniem sądu nie pozostaje w tym okresie w
stosunku pracy. Dlatego za okres pozostawania bez pracy pracownikowi
przywróconemu do pracy orzeczeniem sądu, który podjął pracę u dotychczasowego
pracodawcy, nie przysługuje np. prawo do urlopu wypoczynkowego. (por. uchwałę
Sądu Najwyższego z dnia 28 września 1990 r., III PZP 15/90, OSNCP z 1991 r., nr
4, poz. 45, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 marca 2006 r., I PK 144/05, OSNP z
2007 r., nr 5-6, poz. 68, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 lipca 2006 r., I BP 1/06,
OSNP z 2007 r., nr 15-16, poz. 216; wyrok z dnia 12 kwietnia 2007 r., I PK 261/06,
LEX nr 509048). Należy też dodać, że orzeczenie o przywróceniu do pracy
restytuuje stosunek pracy na przyszłość, tj. doprowadza ono do powstania
stosunku pracy, jaki istniał przed zakwestionowanym rozwiązaniem umowy o pracę,
nie unieważnia ono natomiast bezprawnego oświadczenia pracodawcy z mocą
wsteczną od momentu, w jakim oświadczenie to zostało złożone (por. uzasadnienie
uchwały siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 28 maja 1976 r., V PZP 12/75,
OSNCP 1976 nr 9, poz. 187).
Wobec powyższego bezpodstawne jest rozważane twierdzenie Sądu
Okręgowego, według którego art. 51 § 1 k.p. pozwala uznać, że w przypadku
przywrócenia pracownika do pracy rozwiązanie stosunku pracy nie nastąpiło.
Takiego zapatrywania nie usprawiedliwia również, powołany na jego
uzasadnienie, pogląd Sądu Najwyższego, przedstawiony w wyroku z dnia 18
grudnia 2006 r., II PK 95/06, stosownie do którego, „zakaz konkurencji po ustaniu
7
stosunku pracy (art. 1012
k.p.) dotyczy czasu po definitywnym ustaniu stosunku
pracy. Za powstrzymywanie się od działalności konkurencyjnej, odszkodowanie
przewidziane w umowie o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy nie
przysługuje, jeżeli zatrudnienie jest nieprzerwanie kontynuowane, choćby doszło do
zmiany treści stosunku pracy.” Wbrew twierdzeniom Sądu Okręgowego, pogląd ten
nie ma żadnego odniesienia do rozpoznawanej sprawy. Nie ulega bowiem
wątpliwości, że od dnia rozwiązania z powodem umowy o pracę (16 października
2006 r.) jego stosunek pracy definitywnie ustał i stan ten utrzymywał się do dnia
poprzedzającego restytucję tego stosunku prawnego, która nastąpiła 22
października 2007 r.
Warto też zauważyć, że przyjęcie opisanego powyżej stanowiska Sądu
drugiej instancji, prowadziłoby do paradoksalnych skutków. W szczególności, w
przypadku orzeczenia przez sąd nie o przywróceniu do pracy, lecz o
odszkodowaniu, nie miał by żadnego znaczenia argument wyprowadzany przez
Sąd z art. 51 § 1 k.p. W efekcie to, czy w sytuacji takiej, jak występująca w
niniejszej sprawie, pracownik uzyskał by naprawienie szkody ograniczone do
sankcji wadliwego rozwiązania stosunku pracy, czy obejmujące także
odszkodowanie za przestrzeganie zakazu konkurencji, zależałoby od charakteru
sankcji wadliwego rozwiązania stosunku pracy orzeczonej ostatecznie przez sąd.
Kolejne komplikacje, których Sąd Okręgowy nie wyjaśnia, powstałyby w przypadku
przyznania pracownikowi w wyroku przywracającym do pracy wynagrodzenia za
okres krótszy od okresu objętego klauzulą konkurencyjną.
Nieprzekonujące są także argumenty Sądu Okręgowego, odwołujące się do
celu wynagrodzenia za okres pozostawania bez pracy, określonego w art. 47 k.p., i
celu odszkodowania przewidzianego w art. 1012
k.p. Wynagrodzenie z art. 47 k.p.
ma charakter odszkodowania za utratę wynagrodzenia wynikającą z bezprawnego
wypowiedzenia umowy o pracę lub szerzej, szkody poniesionej wskutek wadliwego
wypowiedzenia umowy o pracę (por. np. wyroki SN z: 19 lipca 2005 r., II PK
389/04, OSNP 2006 nr 11-12, poz. 174; 17 listopada 1998 r., I PKN 443/98, OSNP
2000 nr 1, poz. 12; 25 października 2007 r., II BP 11/07; wyrok TK z 2 czerwca
2003 r., SK 34/01, OTK-A 2003 nr 6, poz. 48; uchwałę siedmiu sędziów SN z dnia
18 czerwca 2009 r., I PZP 2/09, OSNP 2010 nr 1-2, poz. 1). Należy zauważyć, że
8
wynagrodzenie to (odszkodowanie) nie zależy od tego, czy wskutek ustania
stosunku pracy pracownik został pozbawiony na jakiś czas lub trwale dochodów,
czy też podjął inną pracę w miejsce utraconego zatrudnienia. Wynagrodzenie
należne na podstawie art. 47 k.p. nie ulega bowiem zmniejszeniu o wynagrodzenie,
które pracownik uzyskał, podejmując w czasie pozostawania bez pracy
zatrudnienie u innego pracodawcy. Z kolei odszkodowanie za przestrzeganie
zakazu konkurencji stanowi rekompensatę nie za utratę dotychczasowej pracy, lecz
za ograniczenie możliwości zarobkowania i wykonywania pracy w zakresie objętym
klauzulą konkurencyjną. Odszkodowania te służą więc innym celom. Wobec tego
pogląd Sądu Okręgowego, według którego wynagrodzenie z art. 47 k.p.
rekompensuje szkodę poniesioną wskutek związania pracownika zakazem
konkurencji po ustaniu stosunku pracy, jest nieuprawniony.
Przedstawione wyżej rozważania prowadzą do wniosku, że odszkodowanie
należne na podstawie umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy
przysługuje pracownikowi niezależnie od wynagrodzenia za czas pozostawania bez
pracy, orzeczonego w wyroku o przywróceniu do pracy za okres objęty zakazem
konkurencji (art. 47 i art. 1012
k.p.).
Z powyższych względów przedstawione w skardze kasacyjnej zarzuty
naruszenia artykułów 1012
§ 1 k.p. oraz art. 47 i art. 51 § 1 w związku z art. 57 § 1 i
4 k.p. okazały się uzasadnione. Wobec tego Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji
na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c., a o kosztach postępowania kasacyjnego - na
podstawie art. 108 § 2 k.p.c. w związku z 39821
k.p.c.