Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 165/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 13 grudnia 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Zbigniew Korzeniowski (przewodniczący)
SSN Beata Gudowska (sprawozdawca)
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec
w sprawie z odwołania Zakładu Usługowego "O." Spółki jawnej […]
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
z udziałem zainteresowanej T. G.
o ubezpieczenie wypadkowe,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 13 grudnia 2010 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 21 grudnia 2009 r.,
1. oddala skargę
2. zasądza od wnioskodawcy na rzecz Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych kwotę 120 zł (sto dwadzieścia) tytułem zwrotu
kosztów postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Wyrokiem z dnia 21 grudnia 2009 r. Sąd Apelacyjny Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych oddalił apelację Zakładu Usługowego "O. " od wyroku
Sądu Okręgowego w K. z dnia 1 lipca 2009 r., oddalającego odwołanie skarżącego
od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, i stwierdzającej podleganie
obowiązkowi ubezpieczenia wypadkowego przez T. G., wykonującą na rzecz spółki
umowę zlecenia w okresie od dnia 11 lutego 2002 r. do dnia 31 października 2007
r. Sąd drugiej instancji przejął ustalenie, że spółka powierzyła T. G., w ramach
umów zlecenia zawartych w dniu 1 stycznia 2006 r. i w dniu 11 lutego 2002 r. oraz
4 aneksów do tych umów, wykonywanie prac porządkowych na terenie budynku
oraz utrzymania czystości w jego okolicy, a w zimie - także odśnieżanie chodników,
objętych umową między spółką a spółdzielnią mieszkaniową zlecenia prowadzenia
prac porządkowych, kompleksowego utrzymanie czystości w budynkach oraz
pielęgnacji terenów zielonych. Wykonująca te czynności, zainteresowana – jako
gospodarz domu – nie miała określonego czasu pracy, a była wyrywkowo
kontrolowana przez przedstawicieli spółki oraz administracji spółdzielni pod kątem
poprawności wykonania obowiązków.
W tym stanie faktycznym Sąd drugiej instancji, uwzględniając regulację art.
12 ust. 3 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń
społecznych (jednolity tekst: Dz. U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.) wyrażającą
zasadę o podleganiu obowiązkowo ubezpieczeniu wypadkowemu przez tych tylko
zleceniobiorców, którzy wykonują zlecenie w siedzibie lub miejscu prowadzenia
działalności zleceniodawcy, wskazał, że sporne pojęcie „miejsce prowadzenia
działalności" ma na aspekt terytorialny oraz substrat materialny i organizacyjny (np.
zgromadzenie środków do produkcji czy świadczenia usług, wydawanie poleceń lub
wskazówek odnośnie do ich wykonania). Uwzględniając te czynniki stwierdził, że
miejscem wykonywania działalności, którą w tym przypadku było świadczenie usług
związanych z utrzymaniem czystości na terenie stanowiącym przedmiot zarządu
spółdzielni mieszkaniowej, a określonym w zawartej umowie zlecenia, jest miejsce
wykonywania umowy zlecenia przez zainteresowaną; na gruncie art. 12 ustawy o
systemie ubezpieczeń społecznych miejsce świadczenia pracy przez gospodarza
budynku jest miejscem prowadzenia działalności przez zleceniodawcę. Działalność
spółki – określona jako przedmiot działalności gospodarczej spółki – wykonywana
3
jest co do zasady w wielu miejscach (tereny zielone, sprzątane obiekty), w związku
z czym wykonywane w ramach niej prace charakteryzują się brakiem ścisłego
nadzoru i podporządkowania polegającego na stałym przebywaniu zleceniobiorców
pod ścisłą kontrolą zatrudniającego, jednak przy przyjęciu odmiennej interpretacji,
umowy zlecenia zawierane przez tego rodzaju zleceniodawcę nigdy nie rodziłyby
obowiązku podlegania ubezpieczeniu wypadkowemu. Nie jest więc – w ocenie
Sądu drugiej instancji – istotny z tego punktu widzenia brak sprawowania nadzoru
nad pracami zleceniobiorcy, zważywszy że tym właśnie różni się umowa zlecenia
od umowy o pracę. Nie można twierdzić, że gospodarze domów pozostawali poza
kontrolą i nadzorem spółki, gdyż z charakteru umów zawieranych przez spółkę ze
wspólnotami lub spółdzielniami, a następnie umów zlecenia z gospodarzami
domów wynika, że spółka ponosiła całą odpowiedzialność za ich wykonanie wobec
wspólnot i spółdzielni; to spółka zobowiązana była do egzekwowania określonych
umowami obowiązków wobec zleceniobiorców. Sąd drugiej instancji pominął
również, że główną działalnością spółki miało być zajmowanie się terenami
zielonymi, a umowy dotyczące sprawowania funkcji gospodarzy domów miały
charakter dodatkowy lub marginesowy w stosunku do głównej działalności. Uznał
też, że podniesiony w apelacji zarzut ewentualnego wprowadzenia spółki w błąd
przez organ rentowy co do niepodlegania ubezpieczeniu wypadkowemu
zleceniobiorców w przypadku umów zawieranych z gospodarzami domów, jak i
faktycznej niemożliwości złożenia do ZUS wniosków i deklaracji dotyczących tych
umów, nie wpływa na sam fakt podlegania ubezpieczeniu wypadkowemu, a tylko
na zakres odpowiedzialności płatnika składek.
Skarga kasacyjna ubezpieczonego Zakładu Usługowego „O." wniesiona co
do części wyroku, w którym Sad Apelacyjny oddalił apelację, została oparta na
podstawie naruszenia prawa materialnego - art. 12 ust. 3 ustany o systemie
ubezpieczeń społecznych w brzmieniu obowiązującym do dnia 31 grudnia 2009
roku zarówno przez błędną wykładnię, jak i niezastosowanie wynikające z
nieuzasadnionego przyjęcia, że powierzenie świadczenia określonych usług na
rzecz zleceniobiorcy zainteresowanej T. G. jest równoznaczne z ,,rozciągnięciem"
miejsca wykonywania działalności spółki na miejsce wykonywania usługi, mimo że
skarżąca nie miała kontroli nad wykonywaniem usług i mogły być one wykonywane
4
w dowolnym czasie. Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w
zaskarżonej części i jego zmianę przez orzeczenie, że T. G. nie podlegała
obowiązkowo ubezpieczeniu wypadkowemu w okresie od dnia 11 lutego 2002 r. do
dnia 31 października 2007 r., lub o jego uchylenie w tej części, a także uchylenie
wyroku Sądu Okręgowego i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania
Sądowi pierwszej lub drugiej instancji. Skarżący argumentował, że traktowanie w
każdym wypadku miejsca wykonywania usług przez zleceniobiorcę jako miejsca
prowadzenia działalności przez zleceniodawcę prowadzi do uznania art. 12 ust. 3
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych za normę pustą, nie obejmującej
swym zakresem nawet tych zleceniobiorców, którzy mieliby świadczyć usługi poza
miejscem prowadzenia działalności przez zleceniodawcę, podczas gdy cel tego
przepisu sprowadza się do uznania, że przewidziane nim wyłączenie dotyczy tylko
usług zlecanych poza miejsce, w którym zleceniodawca ma swoją strukturę
osobową, organizacyjną i materialno-sprzętową. W ocenie skarżącego,
ustawodawca – ustanawiając obowiązkowe ubezpieczenie wypadkowe – zakładał,
że zleceniobiorca świadczy usługi pod bezpośrednim nadzorem zleceniodawcy
odpowiedzialnego za zapewnienie mu bezpiecznych warunków pracy. Okoliczności
te nie zachodzą, gdy zleceniodawca nie stworzył struktur organizacyjnych
pozwalających na sprawowanie tego rodzaju kontroli, a jednocześnie
zleceniobiorca ma pełną swobodę w decydowaniu o czasie i sposobie realizacji
powierzonych mu zadań. Odwołując się do wykładni historycznej, skarżący
podkreślił równoczesne wejście w życie ustaw o systemie ubezpieczeń
społecznych i ustawy – Prawo działalności gospodarczej, sugerując odwoływanie
się przy interpretacji pojęcia „miejsca prowadzenia działalności” do unormowania
art. 11 ustawy z dnia 19 listopada 1999 r. (Dz.U. Nr 101, poz. 1178 ze zm.),
wiążącego miejsce działalności gospodarczej ze stałym miejscem jej prowadzenia i
adresem, pod którym znajdował się substrat materialny przedsiębiorcy. Wskazał, że
przepisy art. 5 pkt 4 i art. 49 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie
działalności gospodarczej (jednolity tekst – Dz.U. z 2007 r., Nr 155, poz.1095 ze
zm.) podobnie operują pojęciem „głównego miejsca prowadzenia działalności” i
odnoszą je do pewnej struktury organizacyjnej i substratu materialnego
przedsiębiorcy. Skarżący odwołał się także do dorobku orzeczniczego ETS,
5
ukształtowanego na bazie postanowień obowiązującej w okresie objętym sporem VI
Dyrektywy Rady UE 77/3888 EWG.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Wykładnia art. 12 ust. 3 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych
uchylonego ustawą z dnia 24 kwietnia 2009 r. (Dz.U. Nr 71, poz. 609) z dniem 1
stycznia 2010 r. była przedmiotem orzeczeń Sądu Najwyższego (por. wyroki z dnia
20 maja 2008 r., II UK 291/07, OSNP 2009, nr 17-18, poz. 242 oraz z dnia 6
października 2009 r., II UK 40/09, niepublikowany). Wskazano, że przepis ten
odnosi się do dwóch sytuacji wyłączających podleganie ubezpieczeniu
wypadkowemu, które – mimo użycia spójnika „lub” – mają znaczenie koniunkcyjne
z tą konsekwencją, że obowiązkowi ubezpieczenia wypadkowego podlegają
zleceniobiorcy wykonujący pracę poza siedzibą zleceniodawcy, ale w obrębie
miejsca prowadzenia jego działalności. Takie stanowisko zajął też Sąd Najwyższy
przy rozpoznawaniu skarg kasacyjnych Zakładu Usługowego "O." od wyroków
Sądu Apelacyjnego, stwierdzających podleganie obowiązkowi ubezpieczenia
wypadkowego przez zleceniobiorców wykonujących na rzecz spółki umowy
zlecenia w zakresie prac porządkowych na terenie budynków krakowskich
spółdzielni mieszkaniowych (por. np. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 10 listopada
2009 r., I UK 135/10 oraz z dnia 3 grudnia 2010 r., I UK 187/10 oraz postanowienia
z dnia 23 listopada 2010 r., I UK 260/10, I UK 261/10).
W orzeczeniach tych Sąd Najwyższy stwierdził, że celem obowiązującego do
dnia 31 grudnia 2009 r. unormowania art. 12 ust. 3 ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych było wyłączenie z obowiązkowego ubezpieczenia wypadkowego tylko
tych zleceniobiorców, którzy wykonywali zlecenie poza siedzibą zleceniodawcy i
jednocześnie poza miejscem prowadzenia przez niego działalności, rozumianym
jako mające substrat materialny miejsce rzeczywistego realizowania zadań
objętych przedmiotem działalności zleceniodawcy. Sąd Najwyższy uznał za
niezasadne zarzuty skarżącej spółki dotyczące ograniczenia pojęcia „miejsca
prowadzenia działalności” do miejsca jej głównej działalności, przyjąwszy że w
rozumieniu art. 12 ust. 3 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych w grę
6
wchodzi jakakolwiek działalność objęta przedmiotem określonym w ewidencji,
niezależnie od tego, w jakim pozostaje stosunku do ogółu zadań realizowanych
przez przedsiębiorcę. Ocenił, że wykładnia systemowa art. 12 ust. 1 w związku z
art. 6 ust. 1 pkt 4 oraz art. 13 pkt 2 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych
prowadzi do wniosku, iż zleceniobiorcy z racji podlegania obowiązkowo
ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z zasady podlegają też obowiązkowo
ubezpieczeniu wypadkowemu od dnia oznaczonego w umowie zlecenia jako dzień
rozpoczęcia wykonywania pracy do dnia rozwiązania lub wygaśnięcia umowy, a
więc przez cały czas istnienia związanego z realizacją kontraktu ryzyka
wypadkowego.
Art. 12 ust. 3 ustawy, regulujący problematykę wyłączenia zleceniobiorców z
ubezpieczenia wypadkowego, stanowił wyjątek od tej reguły i jako przepis
szczególny powinien być interpretowany ściśle, z uwzględnieniem celu wyłączenia
z obowiązkowego ubezpieczenia wypadkowego jedynie tych zleceniobiorców, w
stosunku do których zleceniodawca nie miał wpływu na warunki wykonywania przez
nich pracy. Taka sytuacja miała zaś miejsce, gdy praca świadczona była poza jego
siedzibą oraz poza miejscem prowadzenia przez niego działalności. Jeśli natomiast
zleceniobiorcy realizowali swoje zadania w siedzibie zleceniodawcy lub wprawdzie
poza tą siedzibą, ale w miejscu prowadzenia przez niego działalności, to podlegali
obowiązkowo ubezpieczeniu wypadkowemu, ponieważ zleceniodawca miał
wówczas możliwość stworzenia takich warunków wykonywania tej pracy, w których
ryzyko ubezpieczenia wypadkowego mogło być przez niego przyjęte.
Sąd Najwyższy stwierdził, że wyłączeniu z obowiązkowego ubezpieczenia
wypadkowego podlegali tylko ci zleceniobiorcy, którzy wykonywali pracę poza
siedzibą zleceniodawcy i jednocześnie poza - mającym swój substrat materialny -
miejscem prowadzenia przez niego działalności, rozumianym jako wyznaczone im
miejsce rzeczywistego realizowania zadań wchodzących w zakres przedmiotu
tejże działalności. W sytuacji gdy, wykonując - w ramach kontraktów zawartych ze
spółdzielniami mieszkaniowymi - wynikające z wpisu do rejestru usługi porządkowe,
stanowiące przedmiot prowadzonej działalności, Zakład Usługowy „O.” wyznaczył w
umowie zlecenia konkretne miejsce wykonywania przez zleceniobiorcę pracy
(określony obiekt) i pracę tę organizował, określając rodzaj i częstotliwość
7
zleconych czynności związanych z utrzymaniem tego obiektu we właściwym stanie,
oraz - będąc do tego zobowiązany umową z kontrahentem - kontrolował rzetelność
świadczonej usługi, to mimo zachowania przez zleceniobiorcę pewnej swobody w
dysponowaniu czasem pracy i wyborze sposobu realizacji zadań, nie została
spełniona negatywna przesłanka podlegania przez niego ubezpieczeniu
wypadkowemu, wynikająca z art. 12 ust. 3 ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych.
Sąd Najwyższy, podzielając ten pogląd, orzekł jak w sentencji (art. 39814
k.p.c.).