Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 54/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 28 sierpnia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Teresa Flemming-Kulesza (przewodniczący)
SSN Józef Iwulski
SSN Zbigniew Korzeniowski (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania L. L.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 28 sierpnia 2013 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonego od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 16 października 2012 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
UZASADNIENIE
Sąd Apelacyjny w Białymstoku wyrokiem z 16 października 2012 r. zmienił
wyrok Sądu Okręgowego w O. i oddalił odwołanie wnioskodawcy L. L. od decyzji
2
pozwanego organu rentowego z 30 stycznia 2012 r., którą odmówiono mu prawa
do renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy na podstawie nowej regulacji z
art. 58 ust. 4 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS (dalej jako
„ustawa emerytalna”).
Sąd Okręgowy, który zmienił decyzję pozwanego i przyznał wnioskodawcy
prawo do renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy od 27 października 2011 r.
na stałe ustalił, że wnioskodawca posiada 28 lat, 3 miesiące i 11 dni stażu
ubezpieczeniowego. Od 1998 r. pozostaje bez pracy. Lekarz orzecznik 3 grudnia
2008 r. stwierdził u niego trwałą całkowitą niezdolność do pracy od 4 sierpnia
2008 r. Pozwany decyzją prawomocną z 29 września 2011 r. (zapewne chodzi o
decyzję z 6 stycznia 2009 r.) odmówił wnioskodawcy prawa do renty.
Wnioskodawca 27 października 2011 r. ponownie złożył wniosek o rentę i pozwany
decyzją (skarżoną) z 30 stycznia 2012 r. odmówił mu prawa do renty ze względu na
brak 5-letniego okresu składkowego i nieskładkowego w dziesięcioleciu
poprzedzającym powstanie niezdolności do pracy i złożenie wniosku. Sąd
Okręgowy uznał, że wobec ustalenia u wnioskodawcy trwałej niezdolności do pracy
od 4 sierpnia 2008 r., to już wówczas nabył on prawo do renty, czyli według
ówczesnej regulacji art. 57 ust. 2 ustawy emerytalnej i zgodnie z uchwałą składu
powiększonego Sądu Najwyższego z 23 marca 2006 r., I UZP 5/05. Skoro
niezdolność jest trwała to tylko wniosek o rentę warunkował jej wypłatę. Pozwany
powinien przyznać wnioskodawcy rentę już w decyzji z 29 września 2008 r.
Sąd Apelacyjny uwzględnił apelację pozwanego i nie podzielił stanowiska
Sądu Okręgowego. Decydujące znaczenie ma zmiana ustawy emerytalnej przez
dodanie do art. 58 ust. 4. Przepis ten zmienił zasady nabywania prawa do renty dla
osób całkowicie niezdolnych do pracy o długim stażu ubezpieczeniowym, lecz
niespełniających pozostałych warunków prawa do renty. Zgodnie z tą regulacją, art.
58 ust. 2, czyli warunku 5-letniego okresu składkowego i nieskładkowego w
dziesięcioleciu przed powstaniem całkowitej niezdolności do pracy lub przed
zgłoszeniem wniosku, nie stosuje się do ubezpieczonego, który udowodnił wyższy
okres składkowy i nieskładkowy – 25 lat dla kobiety i 30 lat dla mężczyzny oraz jest
całkowicie niezdolny do pracy. Do sytuacji ubezpieczonego zastosowanie miała
nowa regulacja i renta mu nie przysługuje, bo nie ma 30 lat okresów składkowych i
3
nieskładkowych. Uchwała Sądu Najwyższego z 23 marca 2006 r., I UZP 5/05,
dotycząca art. 57 ust. 2 i art. 58 ust. 2 ustawy emerytalnej, wobec zmiany regulacji
prawnej (przepisu art. 58 ust. 4), utraciła swe znaczenie. Nowelizacja pozwala na
odstąpienie od stosowania przepisu art. 58 ust. 2 jedynie w przypadku, gdy
ubezpieczony mężczyzna udowodni okres ubezpieczenia wynoszący co najmniej
30 lat. Sąd Apelacyjny stwierdził, że wnioskodawca nie nabył prawa do renty przed
wejściem w życie art. 58 ust. 4, tj. przed 23 września 2011 r. Przepisy art. 186
ustawy emerytalnej, jak też art. 3 ustawy z 28 lipca 2011 r. o zmianie ustawy
emerytalnej, stanowiący, że ustawa zmieniająca wchodzi w życie po upływie 14 dni
od ogłoszenia, „nie respektują modelu ochrony praw nabytych w stosunku do osób
ubiegających się o rentę, gdyż swym zakresem nie obejmują osób, które przed
wejścia w życie spełniły warunki do przyznania renty, na podstawie art. 57 ust. 2
ustawy ale nie wystąpiły ze stosownym wnioskiem. Również konstytucyjna zasada
ochrony praw nabytych nie znajduje zastosowania do ubezpieczonych będących w
sytuacji wnioskodawcy, bowiem nie wyklucza stanowienia dla nich regulacji mniej
korzystnych. Zasadą jest, w świetle art. 186 ustawy emerytalnej oraz art. 3 ustawy z
28 lipca 2011 r. o zmianie ustawy emerytalnej, uwzględnianie stanu prawnego
istniejącego w dacie wydania przez organ rentowy decyzji, a ściślej z daty złożenia
wniosku o rentę (wyroki Sądu Najwyższego z 3 grudnia 1998 r., II UKN 341/98 i z
23 listopada 2004 r., I UK 171/04)”. Ponadto, Sąd ocenia legalność decyzji rentowej
według stanu rzeczy istniejącego w chwili jej wydania. Jest związany zakresem
spornej decyzji, który w sprawach o rentę wyznacza między innymi data złożenia
wniosku (sprawy Sądu Najwyższego: II URN 114/03, II UZ 52/99, II UKN 204/99,
II UKN 759/99, II UZ 25/01, II UKN 732/00). Nierozpoznanie przez sąd pierwszej
instancji sprawy w zakresie objętym decyzją ZUS stanowi nierozpoznanie jej istoty
(III UK 20/07). „W sprawie o rentę z tytułu niezdolności do pracy nie jest wyłączone
orzekanie o tym świadczeniu za okres późniejszy niż określony w decyzji organu
rentowego ale nie wcześniejszy”.
W skardze kasacyjnej ubezpieczony zarzucił naruszenie prawa
materialnego: 1) art. 58 ust. 4 ustawy emerytalnej, znowelizowanego ustawą z 28
lipca 2011 r., przez niewłaściwe jego zastosowanie w sytuacji ubezpieczonego,
który nabył prawo do renty przed wejściem w życie noweli (23 września 2011 r., po
4
14-dniowej vacatio legis), na podstawie którego ubezpieczony utracił prawo do
renty, ponieważ nie posiada 30-letniego okresu zatrudnienia oraz art. 100 ust. 1
ustawy emerytalnej przez jego niezastosowanie. Ubezpieczony nabył prawo do
renty przed złożeniem wniosku i Sąd Apelacyjny niezasadnie nie zastosował
art. 100 ust. 1 ustawy emerytalnej; 2) art. 2, art. 67 ust. 1 Konstytucji RP przez ich
niezastosowanie oraz art. 186 ust. 1 pkt 1 i ust. 2 pkt 1 ustawy emerytalnej przez
błędną wykładnię sprowadzającą się do konkluzji Sądu Apelacyjnego, że art. 186 w
związku z art. 3 ustawy z 28 lipca 2011 r., nie respektują modelu ochrony praw
nabytych w stosunku do osób ubiegających się o rentę. A contrario do art. 186
ustawy emerytalnej wnioski osób, które odpowiadały warunkom na podstawie
przepisów dotychczasowych podlegają rozpoznaniu według przepisów
dotychczasowych. Skarżący wniósł o uchylenie wyroku Sądu Apelacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzuty skargi uzasadniają jej wniosek o uchylenie zaskarżonego wyroku i
przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
Zasadnie podważają orzeczenie Sądu Apelacyjnego, oparte na tezie, że
wprowadzenie nowej regulacji w art. 58 ust. 4 ustawy emerytalnej, wyklucza prawo
skarżącego do renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy, choć już w 2008 r.
spełniał wszystkie warunki prawa do renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy,
czyli przed wprowadzeniem nowej regulacji. Ustawa zmieniająca z 28 lipca 2011 r.,
wprowadzająca nową regulację w art. 58 ust. 4, nie zmieniła podstawowej zasady
ustawy emerytalnej, że prawo do świadczeń w niej określonych powstaje z dniem
spełnienia wszystkich warunków wymaganych do nabycia tego prawa (art. 100
ust. 1 ustawy emerytalnej). Nie została też zmieniona zasada, że świadczenia
wypłaca się poczynając od dnia powstania prawa do tych świadczeń, nie wcześniej
jednak niż od miesiąca, w którym zgłoszono wniosek (art. 129 ust. 1 ustawy
emerytalnej). Bezsporne jest, że skarżący przed zmianą regulacji spełniał wszystkie
warunki prawa do renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy. Gdyby aprobować
rozstrzygnięcie Sądu Apelacyjnego, to należałoby stwierdzić, że w ustawie
5
zmieniającej zawarty był przepis ekstraordynaryjny, który wyłączałby podstawą
zasadę ustawy emerytalnej z art. 100 ust. 1, tj. że prawo do renty (emerytury)
powstaje ex lege z dniem spełnienia wszystkich warunków. Takiego przepisu w
ustawie zmieniającej nie ma. Oczywiście ustawę zmieniającą w części dotyczącej
art. 58 ust. 4 ustawy emerytalnej można odczytać jako brak zgody ustawodawcy na
dotychczasową wykładnię prawa przyjętą w uchwale powiększonego składu Sądu
Najwyższego z 23 marca 2006 r., I UZP 5/05, jednak nie całkowity, gdyż nowa
regulacja aprobuje kierunek wykładni, jednak z większymi progami stażowymi (25
lat dla kobiety i 30 lat dla mężczyzny). Wolą ustawodawcy było wyraźne
uregulowanie tej sytuacji i nie można stwierdzić, żeby nowa regulacja rozciągała się
wstecz. Przeciwne twierdzenie musiałoby wskazać pozytywną regulację (przepis) o
działaniu prawa wstecz, czyli wyłączającą zasadę z art. 100 ust. 1 ustawy
emerytalnej. Takiej regulacji, odnoszącej się do ubezpieczonych, którzy prawo do
renty nabyli z mocy prawa, choć nie wystąpili o wypłatę świadczenia (art. 129
ust. 1) w ustawie nowelizacyjnej nie ma. Gdyby ją wprowadzono, to jej zgodność z
ustawą zasadniczą byłaby wysoce wątpliwa, choćby ze względu na ekspektatywę
maksymalnie ukształtowaną i ochronę prawa nabytego (art. 2 Konstytucji). Wszak
według Sądu Apelacyjnego nowa ustawa miałaby pozbawić skarżącego prawa,
które nabył na mocy poprzedniej regulacji (ustawy). Zasadnie zatem zarzuca
skarżący, iż argumentacja podana przez Sąd Apelacyjny nie uzasadnia takiego
stwierdzenia. Nietrafne jest stanowisko, że przepisy art. 186 ust. 1 i 2 ustawy
emerytalnej oraz art. 3 ustawy zmieniającej „nie respektują modelu ochrony praw
nabytych”. Przepis art. 186 ust. 1 i 2 ustawy emerytalnej dotyczy sytuacji
ubezpieczonych w chwili wejścia w życie tej ustawy, czyli 1 stycznia 1999 r.,
natomiast art. 3 ustawy zmieniającej określa tylko datę wejścia jej w życie (po
upływie 14 dnia od ogłoszenia). Tak samo nieuprawniona jest argumentacja, że
rozstrzygające znaczenie ma stan prawny z chwili wydania decyzji przez organ
rentowy, czyli nowa regulacja z art. 58 ust. 4 ustawy emerytalnej, gdyż również
organ rentowy związany był zasadą z art. 100 ust. 1 ustawy emerytalnej. Zgodnie z
ustalonym orzecznictwem Trybunału Konstytucyjnego w sferze praw emerytalno-
rentowych zasadą ochrony praw nabytych objęte są zarówno prawa nabyte w
drodze skonkretyzowanych decyzji, przyznających świadczenia, jak i prawa nabyte
6
in abstracto zgodnie z ustawą przed zgłoszeniem wniosku o ich przyznanie.
Natomiast w przypadku ekspektatyw praw podmiotowych ochrona ogranicza się do
ekspektatyw maksymalnie ukształtowanych, tj. takich, które spełniają zasadniczo
wszystkie przesłanki ustawowe nabycia pod rządami danej ustawy (zob. powołany
w skardze kasacyjnej wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 4 stycznia 2000 r.,
K 18/99 i powołane w nim orzeczenia Trybunału z 11 lutego 1992 r., K 14/91, z 23
listopada 1998 r., SK 7/98, z 22 czerwca 1999 r., K 5/99).
W ocenie skargi kasacyjnej nie można pominąć, że Sąd Najwyższy
rozstrzygnął już skargę kasacyjną innego ubezpieczonego w podobnej sytuacji
faktycznej i prawnej, w sprawie, w której Sąd Apelacyjny również uznał, że nowa
regulacja z art. 58 ust. 4 ustawy emerytalnej wyklucza prawo ubezpieczonego do
renty, choć przed zmianą prawa spełniał warunki prawa do renty z tytułu całkowitej
niezdolności do pracy (posiadał 25 lat stażu ubezpieczeniowego). Skarga
ubezpieczonego okazała się zasadna i na tle wprowadzonej zmiany do ustawy
emerytalnej (art. 58 ust. 4) Sąd Najwyższy zajął stanowisko, że zmiany w
przepisach ograniczające dotychczasowe uprawnienia czy wprowadzające
dodatkowe warunki nabycia prawa do renty nie mają wpływu na istnienie prawa
nabytego (powstałego) przed tymi zmianami, niezależnie od tego kiedy został
złożony wniosek o świadczenie (jego realizację). Przepis art. 58 ust. 4 ustawy
emerytalnej nie stosuje się do ubezpieczonego, który przed 23 września 2011 r.
nabył prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy na warunkach określonych w
art. 57 ust. 2 tej ustawy, a całkowita niezdolność do pracy utrzymuje się po tym dniu
nadal i nieprzerwanie (wyrok Sądu Najwyższego z 12 czerwca 2013 r., I UK 9/13).
Skarżący nabył prawo do renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy w
stanie prawnym obowiązującym przed dniem 23 września 2011 r., na warunkach
ustanowionych w art. 57 ust. 2 ustawy emerytalnej (wskazana uchwała Sądu
Najwyższego z 23 marca 2006 r., I UZP 5/05) i żaden z tym warunków, w
szczególności niezdolność do pracy w stopniu całkowitym, nie ustał po tym dniu.
Powyższa wykładnia prawa będzie wiążąca przy ponownym rozpoznaniu
sprawy. Rozpoznając apelację pozwanego Sąd Apelacyjny samodzielnie jednak
oceni – jako że nie było to przedmiotem zarzutu skargi, a nawet rozważań w
zaskarżonym wyroku – zarzut apelacji, że po wniosku skarżącego w 2008 r. o
7
rentę, pozwany wydał decyzję 29 września 2008 r. (zapewne chodzi o decyzję z 6
stycznia 2009 r., znajdującą się w aktach rentowych, skoro orzeczenie lekarza
orzecznika jest z grudnia 2008 r.), odmawiającą mu prawa do renty, od której nie
wniósł odwołania. Pozwany zarzuca, że decyzja jest prawomocna (ostateczna).
Z tych motywów orzeczono jak w sentencji, stosownie do art. 39815
§ 1 k.p.c.