Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 6/13
POSTANOWIENIE
Dnia 11 października 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (przewodniczący)
SSN Dariusz Dończyk (sprawozdawca)
SSN Józef Frąckowiak
w sprawie z wniosku H. J.
przy uczestnictwie M. Ś. i in. , o zmianę postanowienia o stwierdzeniu nabycia
spadku,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 11 października 2013 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od postanowienia Sądu Okręgowego w W.
z dnia 13 kwietnia 2012 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w W. do ponownego rozpoznania
i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
H. J. wniósł o zmianę prawomocnego postanowienia Sądu Rejonowego z
dnia 3 grudnia 1999 r., sygn. akt III Ns …/99, o stwierdzeniu nabycia spadku po
zmarłej J. Ś., podnosząc, że odnalazł dokumenty świadczące o tym, że córki
spadkodawczyni M. D. i F. Ż. zrzekły się dziedziczenia po spadkodawczyni aktem
notarialnym z dnia 6 czerwca 1967 r., który nie był znany Sądowi Rejonowemu w
toku postępowania spadkowego. Uczestnikami postępowania o zmianę
postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku byli zstępni dzieci spadkodawczyni i
żyjący syn M. Ś.
Pismem z 14 lipca 2011 r., uczestnik postępowania L. A. J. wniósł o zmianę
postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, powołując się na treść testamentu J.
Ś., odnalezionego kilka dni wcześniej, w którym został powołany do całości spadku.
Postanowieniem z dnia 6 października 2011 r., Sąd Rejonowy zmienił
postanowienie z dnia 3 grudnia 1999 r., w ten sposób, że stwierdził, że spadek po J.
Ś. na podstawie testamentu własnoręcznego z dnia 8 sierpnia 1965 r. nabył w
całości wnuk L. A. J.
Ustalił, że J. Ś. w chwili śmierci była wdową. Miała czworo dzieci: L. Ś., F. Ż.,
M. Ś. i M. D. Córki spadkodawczyni zmarły, pozostawiając dzieci: H. J. i L. J.
(synowie L. Ś.), J. A., H. C. i A. R. (dzieci F. Ż.), J. D., W. D. i H. D.-K. (dzieci M. D.).
W dniu 8 sierpnia 1965 r. J. Ś. sporządziła testament własnoręczny, w którym do
całości spadku powołała wnuka L. J. W dniu 7 czerwca 1967 r. M. D. i F. Ż.
zawarły z J. Ś. w formie aktu notarialnego umowę zrzeczenia się dziedziczenia.
Postanowieniem z dnia 3 grudnia 1999 r., Sąd Rejonowy w sprawie III Ns …/99,
stwierdził, że spadek po zmarłej J. Ś., na podstawie ustawy nabyły w częściach po
1/4 dzieci: L. Ś., M. Ś., M. D. i F. Ż. W dniu 3 kwietnia 2010 r. A. J. znalazł
w rzeczach zmarłej L. Ś. umowę zrzeczenia się dziedziczenia, natomiast w dniu 9
lipca 2011 r. L. J. znalazł testament J. Ś. z dnia 8 sierpnia 1965 r.
Powołując się na treść art. 679 § 1 k.p.c., art. 926 § 1, art. 941 i art. 949 k.c.
z uwagi na to, że sporządzony przez J. Ś. testament spełniał warunki ważności
testamentu własnoręcznego, Sąd Rejonowy stwierdził dziedziczenie na jego
podstawie.
3
Na skutek apelacji wniesionych przez uczestników postępowania […], Sąd
Okręgowy zmienił zaskarżone postanowienie Sądu pierwszej instancji w ten sposób,
że wniosek oddalił.
Sąd Rejonowy stanął na stanowisku, że w toku postępowania o stwierdzenie
nabycia spadku w sprawie III Ns …/99, Sąd nie dysponował testamentem
holograficznym, w którym do całości spadku powołany został wnuk J. Ś. – L. J. Tym
samym wydane w dniu 3 grudnia 1999 r. postanowienie o stwierdzeniu nabycia
spadku nie wskazywało rzeczywistego kręgu spadkobierców. Jak jednak wynika z
akt sprawy III Ns …/99, w dniu 3 grudnia 1999 r. obecna na rozprawie L. Ś.,
składając zapewnienie spadkowe, potwierdziła, że zmarła spadkodawczyni J. Ś. nie
pozostawiła żadnych testamentów. Nadto L. Ś. nie wskazała, że M. D. i F. Ż.
zawarły z J. Ś. w formie aktu notarialnego umowę zrzeczenia się dziedziczenia.
Zapewnienie spadkowe L. Ś. było nieprawdziwe. Składając je, L. Ś., matka
wnioskodawcy i L. J., miała świadomość, że w dniu 7 czerwca 1967 r. w
Państwowym Biurze Notarialnym w Ł. jej siostry M. D. i F. Ż. zawarły ze
spadkodawczynią umowę zrzeczenia się dziedziczenia. W tym samym dniu,
w obecności adwokata M. D., L. Ś. i J. Ś. podpisały dokument zatytułowany „Układ
rodzinny”, w którym J. Ś. przeznaczyła córce M. D. spłatę z majątku we wsi R. w
kwocie 90.000 zł, którą to kwotę zobowiązała się zapłacić siostrze L. Ś.
Oświadczyła ponadto, że sporządziła na rzecz L. Ś. testament, w którym powołała
ją do całości spadku, zaś M. D. oświadczyła, że nie będzie rościć żadnych praw do
majątku matki, w związku z czym podpisała umowę zrzeczenia się dziedziczenia.
Istnienie testamentu powinno więc być ujawnione podczas postępowania
spadkowego w 1999 r.
Termin do złożenia wniosku o zmianę prawomocnego postanowienia
o stwierdzeniu nabycia spadku, przewidziany w art. 679 § 1 zd. 2 k.p.c., dotyczy
zarówno uczestników tego postępowania, jak również ich następców
prawnych, w razie zatajenia przez uczestnika istnienia testamentu. W ocenie
Sądu Okręgowego, wnioskodawcy i uczestnikowi postępowania L. J. upłynął roczny
termin, o którym mowa w art. 679 § 1 zd. 2 k.p.c., a zatem wniosek o zmianę
postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku podlegał oddaleniu. W chwili
składania zapewnienia spadkowego L. Ś. miała bowiem pełną świadomość
4
istnienia umowy zrzeczenia się dziedziczenia przez siostry i testamentu. Nie jest
przy tym istotne, czy testament powoływał na spadkobiercę ją czy jej syna.
Powyższy wniosek wyprowadzić można zarówno z treści „Układu rodzinnego”, jak
również w oparciu o twierdzenia wnioskodawcy i uczestnika postępowania L. J.,
którzy wskazali, że umowę oraz testament z dnia 8 sierpnia 1965 r. znaleźli w
rzeczach swojej matki, uczestniczki postępowania spadkowego, L. Ś. Odnalezienie
testamentu właśnie w rzeczach L. Ś. wskazuje, że składając nieprawdziwe
zapewnienie spadkowe, wiedziała ona o istnieniu testamentu z 1965 r., a zatem
termin do wzruszenia postanowienia w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku
upłynął dla niej z upływem roku od dnia prawomocności postanowienia, tj. w
styczniu 2001 r. W tej samej dacie upłynął termin do złożenia wniosku o zmianę
postanowienia dla jej synów: H. J. i L. J. Bez znaczenia dla upływu tego terminu
pozostaje okoliczność, że L. J. nie brał udziału w pierwszym postępowaniu
spadkowym, skoro jego matka wiedziała o testamencie i składając nieprawdziwe
oświadczenie w tej kwestii, pozbawiła swoich zstępnych możliwości skorzystania z
zatajonych dokumentów.
Od postanowienia Sądu Okręgowego skargę kasacyjną wniósł
wnioskodawca. W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej zarzucił naruszenie
przepisów prawa materialnego: art. 1025 k.c. w zw. z art. 925, art. 926 § 1 i 2 k.c.
oraz art. 1048 k.c., nadto art. 679 § 1 k.p.c. W ramach drugiej podstawy kasacyjnej
podniósł zarzut naruszenia przepisów prawa procesowego: art. 679 § 1 k.p.c., art.
382 w zw. z art. 232, art. 391 § 1 i art. 13 § 2 k.p.c., art. 328 § 2 w zw. z art. 391 § 1
i art. 13 § 2 k.p.c., art. 386 § 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. oraz art. 385 w zw. z art. 13
§ 2 k.p.c. Wnioskodawca wniósł o uchylenie zaskarżonego postanowienia
i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w W.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Za uzasadniony należy uznać zarzut naruszenia art. 382 w zw. z art. 391 § 1
i art. 13 § 2 k.p.c. poprzez niezasadne, według skarżącego, oparcie się przez Sąd
Okręgowy na kserokopii zatytułowanej „Układ rodzinny” i wyprowadzenie z niej
ustaleń oraz poprzez niezasadne przyjęcie w uzasadnieniu zaskarżonego
5
postanowienia, że Sąd Rejonowy ustalił, iż nowy dowód w postaci umowy
zrzeczenia się dziedziczenia został znaleziony w rzeczach L. Ś.
Zgodnie z art. 382 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c., sąd drugiej instancji orzeka na
podstawie materiału zebranego w postępowaniu w pierwszej i drugiej instancji, co
obejmuje m.in. dowody przeprowadzone w sprawie na podstawie postanowienia
dowodowego sądu (por. art. 236 k.p.c.). W postępowaniu przed Sądem pierwszej
instancji uczestnicy postępowania […] w piśmie procesowym z dnia 22 września
2011 r. (k. 137) wnieśli o przeprowadzenie dowodu z dokumentu pt. „Układ
rodzinny” z dnia 7 czerwca 1967 r. Ani Sąd pierwszej, ani Sąd drugiej instancji nie
dopuścili dowodu z tak określonego dokumentu, wobec czego niezasadnie został
on zaliczony przez Sąd Okręgowy do materiału, o którym mowa w art. 382 k.p.c. W
konsekwencji nie powinien on być uwzględniany przy ocenie innych dowodów
przeprowadzonych w sprawie, ani też nie powinien stanowić podstawy ustaleń
faktycznych w sprawie. Niezależnie od tego zasadnie podniesiono w skardze
kasacyjnej, że w aktach sprawy (k. 142 i 143) znajduje się jedynie niepoświadczona
za zgodność z oryginałem kserokopia dokumentu zatytułowanego „Układ
rodzinny”. Na rozprawie przed Sądem Rejonowym w dniu 23 września 2011 r. (k.
150) pełnomocnik wnioskodawcy podniósł, że kserokopia nie powinna stanowić
dowodu. Do tego zarzutu nie odniósł się nie tylko Sąd pierwszej instancji, ale także
Sąd Okręgowy, mimo że kwestia możliwości korzystania z kopii dokumentów jest
obecnie przedmiotem regulacji zawartej w art. 129 § 2 i 4 k.p.c.
Zasadnie podniesiono także, iż Sąd Okręgowy w uzasadnieniu swojego
orzeczenia przedstawił błędnie ustalenia Sądu pierwszej instancji, że umowa
zrzeczenia się dziedziczenia została odnaleziona w rzeczach L. Ś. Według bowiem
ustaleń Sądu pierwszej instancji, umowa ta zastała znaleziona przez A. J. w
rzeczach zmarłej J. Ś., co czyni zasadnym zarzut naruszenia art. 382 w zw. z art.
391 § 1 k.p.c. Wbrew jednak zarzutowi skarżącego, Sąd Okręgowy nie przyjął
jakoby Sąd Rejonowy ustalił również, iż testament z dnia 8 sierpnia 1965 r. został
odnaleziony w rzeczach L. Ś., lecz jedynie, że L. J. znalazł testament J. Ś. z dnia 8
sierpnia 1965 r. Sąd Rejonowy ustalił ponadto, że nastąpiło to w domu L. J. w Z.
6
Z uzasadnienia zaskarżonego postanowienia wynika natomiast, iż Sąd
Okręgowy samodzielnie, uwzględniając bliżej nieokreśloną treść twierdzeń
wnioskodawcy i uczestnika postępowania L. J., przyjął, iż umowę zrzeczenia się
dziedziczenia oraz testament z dnia 8 sierpnia 1965 r. znaleźli oni w rzeczach
swojej matki L. Ś. Oceniając powyższe, należy stwierdzić, że sąd drugiej instancji,
rozpoznając apelację, ma obowiązek dokonania własnych ustaleń faktycznych,
które mogą odbiegać od ustaleń Sądu pierwszej instancji. W takim jednak
przypadku obowiązkiem sądu drugiej instancji jest wskazanie konkretnych
dowodów, które uzasadniały odmienne ustalenia faktyczne i dokonanie oceny
dowodów odnoszących się do dokonanych ustaleń. Zaniechanie odzwierciedlenia
wykonania tego obowiązku w sporządzonym uzasadnieniu orzeczenia uzasadnia
także zarzut naruszenia art. 328 § 2 w zw. z art. 391 § 1 i art. 13 § 2 k.p.c., gdyż nie
pozwala w postępowaniu kasacyjnym weryfikacji zarzutu, czy sąd drugiej instancji
w omawianym zakresie wziął pod uwagę, zgodnie z art. 382 k.p.c., zgromadzony
materiał.
Nie był natomiast zasadny zarzut naruszenia art. 232 k.p.c., który dotyczy
obowiązku przedstawiania dowodów w celu wykazania podnoszonych w sprawie
faktów, jak również możliwości dopuszczenia przez sąd z urzędu dowodu
niewskazanego przez strony, nie zaś kwestii co powinien uwzględnić sąd drugiej
instancji, rozstrzygając o wniesionej apelacji.
Wskazane wyżej uchybienia procesowe miały istotny wpływ na wynik
sprawy, gdyż rzutowały bezpośrednio na dokonane przez Sąd Okręgowy ustalenia
faktyczne, w tym, iż L. Ś. w trakcie postępowania o stwierdzenie nabycia spadku
zakończonego postanowieniem z dnia 3 grudnia 1999 r. wiedziała o umowie
zrzeczenia się dziedziczenia oraz o sporządzeniu testamentu przez
spadkodawczynię, co w konsekwencji doprowadziło ten Sąd do uznania,
że wnioskodawca i uczestnik postępowania L. J., jako następcy prawni L. Ś., nie
dochowali terminu, o którym mowa w art. 679 § 1 zd. drugie k.p.c.
W konsekwencji za uzasadniony należy także uznać zarzut naruszenia art.
679 § 1 k.p.c. na skutek przyjęcia przez Sąd Okręgowy, że wnioskodawca uchybił
terminowi do wystąpienia z wnioskiem o zmianę postanowienia Sądu Rejonowego
7
z dnia 3 grudnia 1999 r., z powołaniem się na istnienie umowy z dnia 6 czerwca
1967 r., zrzeczenia się dziedziczenia przez F. Ż. oraz M. D. Stanowisko to, wobec
stwierdzonych wyżej uchybień procesowych rzutujących na przyjętą podstawę
faktyczną rozstrzygnięcia, należy uznać za przedwczesne. Za wadliwie natomiast
należy uznać uzasadnienie w skardze kasacyjnej podniesionego zarzutu
naruszenia art. 679 § 1 k.p.c. tym, że z materiału dowodowego w sprawie nie
wynika, aby treść tej umowy była znana L. Ś. W istocie tak uzasadniony zarzut
zmierzał bezpośrednio do podważenia oceny dowodów dokonanej przez Sąd
Okręgowy oraz dokonanych w sprawie ustaleń faktycznych, co w postępowaniu
kasacyjnym, zgodnie z art. 3983
§ 3 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., jest niedopuszczalne.
Za uzasadniony należy uznać zarzut naruszenia art. 679 § 1 zd. drugie k.p.c.
poprzez niezasadne przyjęcie – w ustalonym stanie faktycznym – że uczestnik
postępowania L. J., który nie był uczestnikiem postępowania o stwierdzenie
nabycia spadku po J. Ś., mimo powołania go do spadku na podstawie
testamentu z dnia 8 sierpnia 1965 r., związany był rocznym terminem do
wystąpienia z wnioskiem o zmianę postanowienia Sądu Rejonowego z dnia 3
grudnia 1999 r. z tej przyczyny, że jest on spadkobiercą L. Ś. Zasadnie, co do
zasady, Sąd Okręgowy przyjął, że zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego
(por. uchwała z dnia 21 marca 2001 r., III CZP 4/01, OSNC 2001, nr 10, poz.
144 oraz postanowienia: z dnia 2 czerwca 2000 r., II CKN 981/98, nie publ.; z
dnia 26 stycznia 2001 r., II CKN 784/00, OSNC 2001, nr 7-8, poz. 118; z dnia 14
października 2009 r., V CSK 118/09 Biul. SN 2010, nr 1, poz. 14 i z dnia 25
listopada 2011 r., III CSK 17/11, nie publ.) ograniczenie terminem
przewidzianym w art. 679 § 1 zd. drugie k.p.c., z wystąpieniem o zmianę
prawomocnego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku dotyczy nie tylko
uczestników tego postępowania, ale również ich następców prawnych. Zasada
ta nie ma jednak zastosowania wówczas, gdy legitymację do występowania w
sprawie o zmianę prawomocnego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku
wnioskujący o to nie czerpie jedynie z tego, że jest następcą prawnym jednego z
uczestników zakończonego prawomocnie postępowania, lecz z tego, że jako
powołany do spadku powinien brać udział w pierwszym postępowaniu o
stwierdzeniu nabycia spadku. W postanowieniu z dnia 21 października 2011 r.,
8
IV CSK 34/11 (OSNC-ZD 2012, nr 4, poz. 91) Sąd Najwyższy przyjął, że osoba
zainteresowana, o której mowa w art. 679 § 2 k.p.c., pominięta w poprzednim
postępowaniu, może skutecznie powoływać się na wszystkie przeprowadzone
dowody, że spadek w całości lub w części nabyła inna osoba, niż wskazana w
prawomocnym postępowaniu (art. 679 § 3 k.p.c.), także wówczas, gdy jest
jednocześnie spadkobiercą uczestnika postępowania, o którym mowa w art. 679
§ 1 zd. 2 k.p.c.; ograniczenia przewidziane w tym ostatnim przepisie nie dotyczą
takiej osoby. Wniosek w trybie art. 679 k.p.c. może bowiem zgłosić każdy, komu
przysługuje uprawnienie do żądania wystąpienia z żądaniem stwierdzenia
nabycia spadku, zatem prawidłowa wykładnia § 2 tego przepisu w zakresie
pojęcia „każdy zainteresowany” musi odwoływać się do art. 1025 § 1 k.c. i art. 510
k.p.c. Według zaś art. 1025 § 1 k.c., sąd na wniosek osoby mającej w tym interes
prawny stwierdza nabycie spadku przez spadkobiercę. Jak to zaś wyjaśniono w
postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 6 lutego 2008 r., II CSK 433/07 (nie
publ.), zakres pojęcia użytego w art. 1205 k.c. „osoby mającej interes do złożenia
wniosku o stwierdzenie nabycia spadku” pokrywa się z zakresem
„zainteresowanego” z art. 679 § 2 k.p.c., który może zgłosić wniosek o zmianę
prawomocnego postanowienia w tym przedmiocie. Obejmuje on niewątpliwie każdą
osobę wchodzącą w rachubę jako spadkobierca ustawowy bądź testamentowy
spadkodawcy. Uwzględniając powyższe, L. J., jako wchodzący w rachubę
spadkobierca na podstawie testamentu J. Ś., posiadał własny, nie zaś
wyprowadzany jedynie z następstwa prawnego po L. Ś., interes prawny w żądaniu
stwierdzenia nabycia spadku po J. Ś., a tym samym do żądania, na podstawie art.
679 § 1 i 2 k.p.c., zmiany prawomocnego postanowienia o stwierdzeniu nabycia
spadku po tej spadkodawczyni.
Konsekwencją naruszenia art. 679 § 1 k.p.c. było także naruszenie art. 1025
§ 1 k.c. w zw. z art. 925, art. 926 § 1 i 2 i art. 1048 k.c. przez nieuwzględnienie
wszystkich okoliczności istotnych dla określenia porządku dziedziczenia po
spadkodawczyni.
Bezzasadne są zarzuty naruszenia art. 385 i art. 386 § 1 w zw. z art. 13 § 2
k.p.c. Jak to bowiem wyjaśniono w orzecznictwie Sądu Najwyższego przepisy art.
385 i art. 386 § 1 k.p.c. adresowane są do sądu drugiej instancji, jak ma postąpić
9
w sytuacji, gdy stwierdzi odpowiednio, że apelacja jest bezzasadna lub zasadna.
Do naruszenia art. 385 k.p.c. mogłoby dojść wówczas, gdyby sąd drugiej instancji
po stwierdzeniu zasadności apelacji mimo tego ją oddalił. Natomiast naruszenie art.
386 § 1 k.p.c. mogłoby nastąpić wówczas, gdyby doszło do oddalenia apelacji
pomimo stwierdzenia przez Sąd drugiej instancji, że była ona zasadna,
a zaskarżone orzeczenie nie odpowiada prawu (por. postanowienie z dnia
2 grudnia 1997 r., I PKN 403/97, OSNAPiUS 1998, nr 20, poz. 602 oraz wyroki:
z dnia 7 lipca 2000 r., I PKN 711/99, OSNAPiUS 2002, nr 1, poz. 13 i z dnia 8 maja
2002 r., III CKN 917/00, nie publ.). Żadna z tych sytuacji nie miała w sprawie
miejsca.
Uwzględniając powyższe, Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 w zw.
z art. 13 § 2 k.p.c. oraz art. 108 § 2 w zw. z art. 391 § 1 i art. 13 § 2 k.p.c. orzekł,
jak w sentencji.
db