I CSK 34/13
-
Data orzeczenia:
-
Organ orzekający:
-
Izby:
-
Jednostka obsługująca sprawę:
-
Forma orzeczenia:
-
Typ składu:
-
Skład sędziowski:
Powołane przepisy:
Informacje o źródle orzeczenia:
- Link do źródła orzeczenia
-
Data publikacji:27-10-2014
Dodatkowe informacje:
-
Sprawy przywołane w treści orzeczenia:I CKN 316/01 III CZP 21/02 III CZP 23/04 V CK 24/02 V CKN 769/00 II CK 53/03 II CKN 28/96 III CZP 117/91 III CZP 53/91 IV CKN 1575/00
Pełny tekst orzeczenia
Sygn. akt I CSK 34/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 8 listopada 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Barbara Myszka (przewodniczący)
SSN Grzegorz Misiurek
SSN Agnieszka Piotrowska (sprawozdawca)
z powództwa Spółdzielni Mieszkaniowej "M." w W.
przeciwko Miastu W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 8 listopada 2013 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 29 czerwca 2012 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania
i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 20 grudnia 2011 roku, Sąd Okręgowy w W. zasądził od
pozwanego Miasta W. na rzecz Spółdzielni Mieszkaniowej „M.” kwotę 386.726,15
złotych z ustawowymi odsetkami i kosztami procesu, podnosząc, że w umowie z
dnia 18 kwietnia 1983 r. o oddanie powodowej Spółdzielni bliżej opisanego gruntu
w użytkowanie wieczyste, ustalono, że przez czas trwania umowy Spółdzielnia
będzie uiszczać opłatę roczną z tytułu użytkowania wieczystego z 50 procentową
bonifikatą. Mimo takiego zapisu umownego Spółdzielnia uiszczała co rok, na
wezwanie strony pozwanej jako właściciela gruntu, opłatę w pełnej wysokości. W
grudniu 2010 r. Spółdzielnia zażądała od pozwanego zwrotu, w terminie 14 dni,
połowy opłaty za użytkowanie wieczyste uiszczonej w 2007 r., to jest kwoty
192.540,83 zł. oraz połowy opłaty za rok 2008, to jest kwoty 194.185,30 zł jako
świadczenia nienależnego, albowiem spełnionego bez podstawy prawnej.
Sąd pierwszej instancji uwzględnił powództwo w całości, wskazując na
uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 24 czerwca 2004 roku (III CZP 23/04, OSNC
2005, nr 7-8, poz. 120) zgodnie z którą, obniżenie opłaty rocznej z tytułu
użytkowania wieczystego o 50%, ustalone w umowie o oddanie gruntu
w użytkowanie wieczyste, zawartej w czasie obowiązywania ustawy z dnia 14 lipca
1961 r. o gospodarce terenami w miastach i osiedlach (Dz. U. Nr 32, poz. 159
ze zm.), zachowuje skuteczność także pod rządem ustawy z dnia 21 sierpnia
1997 r. o gospodarce nieruchomościami (jedn. tekst: Dz. U. z 2000 r. Nr 46,
poz. 543 ze zm.) dopóty, dopóki umowa stron w tym zakresie nie zostanie
skutecznie zmieniona.
Wyrokiem z dnia 29 czerwca 2012 roku Sąd Apelacyjny oddalił apelację
pozwanego, podzielając ustalenia faktyczne i wnioski prawne Sądu pierwszej
instancji.
W skardze kasacyjnej strona pozwana, zaskarżając powyższy wyrok
w całości, zarzuciła naruszenie prawa materialnego to jest art. 118 k.c. i art. 411
punkt 1 k.c. Wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku i orzeczenie co do istoty
3
sprawy poprzez oddalenie powództwa w całości, z uwzględnieniem kosztów
postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Nie jest uzasadniony zarzut naruszenia art. 411 punkt 1 k.c. przez błędną
wykładnię i w konsekwencji niezastosowanie, polegające, według skarżącego, na
przyjęciu przez Sąd drugiej instancji, że brak obowiązku zwrotu nienależnie
spełnionego świadczenia zachodzi wyłącznie w przypadku pozytywnej wiedzy
zubożonego o braku obowiązku spełnienia świadczenia, podczas, gdy, w ocenie
pozwanego, zachodzi on również w przypadku niedołożenia przez świadczącego
należytej staranności w ustaleniu, czy jest on zobowiązany do świadczenia.
Stanowisko zaprezentowane w skardze kasacyjnej przez skarżącego nie
uwzględnia, że do zastosowania wskazanego przepisu niezbędne jest wystąpienie
przesłanki o charakterze obiektywnym w postaci nieistnienia zobowiązania,
stanowiącego podstawę prawną świadczenia, oraz przesłanek subiektywnych,
a mianowicie pozytywnej wiedzy po stronie świadczącego o braku zobowiązania
i mimo to, chęci, woli, zamiaru jego spełnienia na rzecz wzbogaconego.
Roszczenie o zwrot spełnionego świadczenia wykluczone jest, w świetle art.
411 punkt 1 k.c. wówczas, gdy spełniający świadczenie ma pełną wiedzę o braku
własnego zobowiązania, a mimo to świadczy w określonym celu na rzecz adresata
świadczenia, godząc się z następczym brakiem możliwości domagania się od niego
zwrotu tego przysporzenia. W doktrynie przyjmuje się, że świadome spełnienie
świadczenia w warunkach, o których mowa w cytowanym wyżej przepisie,
następuje w celu uzyskania czyjejś przychylności, życzliwości, pomocy,
nawiązania, podtrzymania lub rozwinięcia współpracy, zażegnania sporu, uchylenia
niepewności, rozstrzygnięcia w związku z toczącym się już postępowaniem
sądowym, ewentualnie jako dowód dobrych intencji czy szacunku.
Sytuacja taka nie zachodzi, jeżeli spełniający świadczenie nie wie, że nie jest
do świadczenia zobowiązany, gdy działa pod wpływem błędu, to znaczy pozostaje
w błędnym przekonaniu, że spełnia należne świadczenie, podczas gdy przekonanie
to nie ma oparcia w okolicznościach lub jest wynikiem mylnego o nich wyobrażenia.
Nie ma przy tym znaczenia, przez kogo błąd został wywołany i że spełniający
4
świadczenie, przy dołożeniu należytej staranności, mógł się dowiedzieć, że do
świadczenia nie jest zobowiązany, a nawet że błąd został zawiniony przez
spełniającego świadczenie ( por. niepublikowany wyrok SN z dnia 6 grudnia 2002
roku, IV CKN 1575/00).
Z ustaleń faktycznych poczynionych w niniejszej sprawie wynika,
że przekazywanie opłat za użytkowanie wieczyste gruntu w pełnej wysokości było
efektem z jednej strony wezwań pozwanego, a z drugiej strony braku wiedzy
aktualnych organów statutowych Spółdzielni o treści umowy z 1983 roku. Sytuacja
taka, wskazująca na niedostateczne rozeznanie sytuacji prawnej Spółdzielni
w stosunku do właściciela gruntu w zakresie opłat, nie powinna mieć miejsca,
niemniej jednak nie może uzasadniać rozumienia art. 411 punkt 1 k.c. jako
podstawy zastosowania swoistej „kary" dla spełniającego nienależne świadczenie,
za jego błąd spowodowany brakiem należytej dbałości o własne interesy.
Skarga kasacyjna trafnie zarzuca natomiast naruszenie art. 118 k.c. przez
przyjęcie, że roszczenie powodowej Spółdzielni o zwrot bonifikaty od opłaty rocznej
z tytułu użytkowania wieczystego gruntu, przedawnia się, na podstawie art. 118 in
principio k.c. w terminie dziesięcioletnim.
W doktrynie i orzecznictwie ugruntowane jest stanowisko, zgodnie z którym
spółdzielnie mieszkaniowe prowadzą działalność gospodarczą, aczkolwiek
bezwynikową, to jest nie obliczoną na osiągnięcie zysku i w zakresie działalności
ukierunkowanej na szeroko pojęte zaspokojenie potrzeb mieszkaniowych swoich
członków muszą być traktowane podobnie jak inni przedsiębiorcy (por. uchwała
składu siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego z dnia 6 grudnia 1991 r., III CZP
117/91, OSNCP 1992, nr 5, poz. 65, uchwały SN z dnia 25 czerwca 1991 r., III CZP
53/91, „Biuletyn SN” 1991, nr 6, s. 5 i z dnia 26 kwietnia 2002 r., III CZP 21/02,
OSNC 2002, nr 12, poz. 149 oraz wyroki SN z dnia 18 grudnia 1996 r., II CKN
28/96, OSNC 1997, nr 4, poz. 44 i z dnia 12 marca 2004 r., II CK 53/03, nie publ).
Do sfery działalności gospodarczej spółdzielni mieszkaniowej zaliczyć należy
czynności związane z zarządem nieruchomościami stanowiącymi jej mienie,
a w ramach tego zarządu - czynności zmierzające do zabezpieczenia interesów
majątkowych członków spółdzielni, w tym dochodzenie roszczeń w celu ochrony
5
mienia spółdzielni przed uszczupleniem, przykładowo roszczeń o wynagrodzenie
za korzystanie z nieruchomości spółdzielni bez tytułu prawnego (por. uchwała SN
z dnia 26 kwietnia 2002 roku, III CZP 21/02, OSNC 2002, nr 12, poz.149) czy
zwrotu nienależnie uiszczonych przez spółdzielnię opłat z tytułu użytkowania
wieczystego.
Roszczenie spółdzielni skierowane przeciwko właścicielowi gruntu
o zasądzenie tych należności ulega więc przedawnieniu z upływem terminu
trzyletniego, stosownie do art. 118 in fine k.c. (por. wyrok SN z dnia 16.07.2003 r.,
V CK 24/02, OSNC 2004/10/157, wyrok SN z dnia 24.04.2003 r., I CKN 316/01,
OSNC 2004/7-8/117). Wskazać przy tym należy, że roszczenie z tytułu
nienależnego świadczenia, mającego taki charakter już w chwili jego spełnienia,
staje się wymagalne od tej chwili (por. wyrok SN z dnia 22.03.2001 r., V CKN
769/00, OSNC 2001/11/166).
W tym stanie rzeczy skarga kasacyjna pozwanego podlegała uwzględnieniu
na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.
es
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 8 listopada 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Barbara Myszka (przewodniczący)
SSN Grzegorz Misiurek
SSN Agnieszka Piotrowska (sprawozdawca)
z powództwa Spółdzielni Mieszkaniowej "M." w W.
przeciwko Miastu W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 8 listopada 2013 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 29 czerwca 2012 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania
i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 20 grudnia 2011 roku, Sąd Okręgowy w W. zasądził od
pozwanego Miasta W. na rzecz Spółdzielni Mieszkaniowej „M.” kwotę 386.726,15
złotych z ustawowymi odsetkami i kosztami procesu, podnosząc, że w umowie z
dnia 18 kwietnia 1983 r. o oddanie powodowej Spółdzielni bliżej opisanego gruntu
w użytkowanie wieczyste, ustalono, że przez czas trwania umowy Spółdzielnia
będzie uiszczać opłatę roczną z tytułu użytkowania wieczystego z 50 procentową
bonifikatą. Mimo takiego zapisu umownego Spółdzielnia uiszczała co rok, na
wezwanie strony pozwanej jako właściciela gruntu, opłatę w pełnej wysokości. W
grudniu 2010 r. Spółdzielnia zażądała od pozwanego zwrotu, w terminie 14 dni,
połowy opłaty za użytkowanie wieczyste uiszczonej w 2007 r., to jest kwoty
192.540,83 zł. oraz połowy opłaty za rok 2008, to jest kwoty 194.185,30 zł jako
świadczenia nienależnego, albowiem spełnionego bez podstawy prawnej.
Sąd pierwszej instancji uwzględnił powództwo w całości, wskazując na
uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 24 czerwca 2004 roku (III CZP 23/04, OSNC
2005, nr 7-8, poz. 120) zgodnie z którą, obniżenie opłaty rocznej z tytułu
użytkowania wieczystego o 50%, ustalone w umowie o oddanie gruntu
w użytkowanie wieczyste, zawartej w czasie obowiązywania ustawy z dnia 14 lipca
1961 r. o gospodarce terenami w miastach i osiedlach (Dz. U. Nr 32, poz. 159
ze zm.), zachowuje skuteczność także pod rządem ustawy z dnia 21 sierpnia
1997 r. o gospodarce nieruchomościami (jedn. tekst: Dz. U. z 2000 r. Nr 46,
poz. 543 ze zm.) dopóty, dopóki umowa stron w tym zakresie nie zostanie
skutecznie zmieniona.
Wyrokiem z dnia 29 czerwca 2012 roku Sąd Apelacyjny oddalił apelację
pozwanego, podzielając ustalenia faktyczne i wnioski prawne Sądu pierwszej
instancji.
W skardze kasacyjnej strona pozwana, zaskarżając powyższy wyrok
w całości, zarzuciła naruszenie prawa materialnego to jest art. 118 k.c. i art. 411
punkt 1 k.c. Wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku i orzeczenie co do istoty
3
sprawy poprzez oddalenie powództwa w całości, z uwzględnieniem kosztów
postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Nie jest uzasadniony zarzut naruszenia art. 411 punkt 1 k.c. przez błędną
wykładnię i w konsekwencji niezastosowanie, polegające, według skarżącego, na
przyjęciu przez Sąd drugiej instancji, że brak obowiązku zwrotu nienależnie
spełnionego świadczenia zachodzi wyłącznie w przypadku pozytywnej wiedzy
zubożonego o braku obowiązku spełnienia świadczenia, podczas, gdy, w ocenie
pozwanego, zachodzi on również w przypadku niedołożenia przez świadczącego
należytej staranności w ustaleniu, czy jest on zobowiązany do świadczenia.
Stanowisko zaprezentowane w skardze kasacyjnej przez skarżącego nie
uwzględnia, że do zastosowania wskazanego przepisu niezbędne jest wystąpienie
przesłanki o charakterze obiektywnym w postaci nieistnienia zobowiązania,
stanowiącego podstawę prawną świadczenia, oraz przesłanek subiektywnych,
a mianowicie pozytywnej wiedzy po stronie świadczącego o braku zobowiązania
i mimo to, chęci, woli, zamiaru jego spełnienia na rzecz wzbogaconego.
Roszczenie o zwrot spełnionego świadczenia wykluczone jest, w świetle art.
411 punkt 1 k.c. wówczas, gdy spełniający świadczenie ma pełną wiedzę o braku
własnego zobowiązania, a mimo to świadczy w określonym celu na rzecz adresata
świadczenia, godząc się z następczym brakiem możliwości domagania się od niego
zwrotu tego przysporzenia. W doktrynie przyjmuje się, że świadome spełnienie
świadczenia w warunkach, o których mowa w cytowanym wyżej przepisie,
następuje w celu uzyskania czyjejś przychylności, życzliwości, pomocy,
nawiązania, podtrzymania lub rozwinięcia współpracy, zażegnania sporu, uchylenia
niepewności, rozstrzygnięcia w związku z toczącym się już postępowaniem
sądowym, ewentualnie jako dowód dobrych intencji czy szacunku.
Sytuacja taka nie zachodzi, jeżeli spełniający świadczenie nie wie, że nie jest
do świadczenia zobowiązany, gdy działa pod wpływem błędu, to znaczy pozostaje
w błędnym przekonaniu, że spełnia należne świadczenie, podczas gdy przekonanie
to nie ma oparcia w okolicznościach lub jest wynikiem mylnego o nich wyobrażenia.
Nie ma przy tym znaczenia, przez kogo błąd został wywołany i że spełniający
4
świadczenie, przy dołożeniu należytej staranności, mógł się dowiedzieć, że do
świadczenia nie jest zobowiązany, a nawet że błąd został zawiniony przez
spełniającego świadczenie ( por. niepublikowany wyrok SN z dnia 6 grudnia 2002
roku, IV CKN 1575/00).
Z ustaleń faktycznych poczynionych w niniejszej sprawie wynika,
że przekazywanie opłat za użytkowanie wieczyste gruntu w pełnej wysokości było
efektem z jednej strony wezwań pozwanego, a z drugiej strony braku wiedzy
aktualnych organów statutowych Spółdzielni o treści umowy z 1983 roku. Sytuacja
taka, wskazująca na niedostateczne rozeznanie sytuacji prawnej Spółdzielni
w stosunku do właściciela gruntu w zakresie opłat, nie powinna mieć miejsca,
niemniej jednak nie może uzasadniać rozumienia art. 411 punkt 1 k.c. jako
podstawy zastosowania swoistej „kary" dla spełniającego nienależne świadczenie,
za jego błąd spowodowany brakiem należytej dbałości o własne interesy.
Skarga kasacyjna trafnie zarzuca natomiast naruszenie art. 118 k.c. przez
przyjęcie, że roszczenie powodowej Spółdzielni o zwrot bonifikaty od opłaty rocznej
z tytułu użytkowania wieczystego gruntu, przedawnia się, na podstawie art. 118 in
principio k.c. w terminie dziesięcioletnim.
W doktrynie i orzecznictwie ugruntowane jest stanowisko, zgodnie z którym
spółdzielnie mieszkaniowe prowadzą działalność gospodarczą, aczkolwiek
bezwynikową, to jest nie obliczoną na osiągnięcie zysku i w zakresie działalności
ukierunkowanej na szeroko pojęte zaspokojenie potrzeb mieszkaniowych swoich
członków muszą być traktowane podobnie jak inni przedsiębiorcy (por. uchwała
składu siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego z dnia 6 grudnia 1991 r., III CZP
117/91, OSNCP 1992, nr 5, poz. 65, uchwały SN z dnia 25 czerwca 1991 r., III CZP
53/91, „Biuletyn SN” 1991, nr 6, s. 5 i z dnia 26 kwietnia 2002 r., III CZP 21/02,
OSNC 2002, nr 12, poz. 149 oraz wyroki SN z dnia 18 grudnia 1996 r., II CKN
28/96, OSNC 1997, nr 4, poz. 44 i z dnia 12 marca 2004 r., II CK 53/03, nie publ).
Do sfery działalności gospodarczej spółdzielni mieszkaniowej zaliczyć należy
czynności związane z zarządem nieruchomościami stanowiącymi jej mienie,
a w ramach tego zarządu - czynności zmierzające do zabezpieczenia interesów
majątkowych członków spółdzielni, w tym dochodzenie roszczeń w celu ochrony
5
mienia spółdzielni przed uszczupleniem, przykładowo roszczeń o wynagrodzenie
za korzystanie z nieruchomości spółdzielni bez tytułu prawnego (por. uchwała SN
z dnia 26 kwietnia 2002 roku, III CZP 21/02, OSNC 2002, nr 12, poz.149) czy
zwrotu nienależnie uiszczonych przez spółdzielnię opłat z tytułu użytkowania
wieczystego.
Roszczenie spółdzielni skierowane przeciwko właścicielowi gruntu
o zasądzenie tych należności ulega więc przedawnieniu z upływem terminu
trzyletniego, stosownie do art. 118 in fine k.c. (por. wyrok SN z dnia 16.07.2003 r.,
V CK 24/02, OSNC 2004/10/157, wyrok SN z dnia 24.04.2003 r., I CKN 316/01,
OSNC 2004/7-8/117). Wskazać przy tym należy, że roszczenie z tytułu
nienależnego świadczenia, mającego taki charakter już w chwili jego spełnienia,
staje się wymagalne od tej chwili (por. wyrok SN z dnia 22.03.2001 r., V CKN
769/00, OSNC 2001/11/166).
W tym stanie rzeczy skarga kasacyjna pozwanego podlegała uwzględnieniu
na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.
es