Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 458/13
POSTANOWIENIE
Dnia 21 maja 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Grzegorz Misiurek (przewodniczący)
SSN Wojciech Katner (sprawozdawca)
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
w sprawie z wniosku Skarbu Państwa - Prezydenta Miasta Ł.
przy uczestnictwie A. G. i in.,
o stwierdzenie zasiedzenia nieruchomości,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 21 maja 2014 r.
skarg kasacyjnych uczestników postępowania: […]
od postanowienia Sądu Okręgowego w Ł.
z dnia 16 października 2012 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w Ł. do ponownego rozpoznania wraz z
rozstrzygnięciem o kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Postanowieniem z dnia 16 października 2012 r. Sąd Okręgowy, na skutek
apelacji wnioskodawcy Skarbu Państwa, zmienił postanowienie Sądu Rejonowego
z dnia 22 grudnia 2011 r. i stwierdził, że Skarb Państwa nabył przez zasiedzenie z
dniem 1 stycznia 1985 r. własność nieruchomości położonej w Ł., szczegółowo
2
opisanej w postanowieniu; rozstrzygnął też o kosztach postępowania. Swoje
stanowisko Sąd drugiej instancji uzasadnił brakiem dowiedzenia w sprawie przez
uczestników występowania siły wyższej, polegającej na zawieszeniu wymiaru
sprawiedliwości w okresie od 1945 r. do 1989 r., a przez to zawieszenia przez ten
czas biegu zasiedzenia (art. 175 w związku z art. 121 pkt 4 k.c.), uznaniem
wystąpienia posiadania samoistnego w złej wierze przez wnioskodawcę przez
okres od 1955 r., a w rezultacie zasiedzenia nieruchomości po trzydziestu latach
takiego posiadania, tj. z dniem 1 stycznia 1985 r.
W skardze kasacyjnej uczestniczka I. P. zarzuciła postanowieniu Sądu
Okręgowego naruszenie prawa materialnego, tj. art. 121 pkt 4 w związku z art. 175
k.c. przez błędną wykładnię. Naruszenie przepisów postępowania dotyczyło art.
381 w związku z art. 13 § 2 k.p.c. przez pominięcie dowodów wskazanych
w sprawie. Skarżąca wniosła o uchylenie zaskarżonego postanowienia
i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania z zasądzeniem kosztów
postępowania kasacyjnego. W odpowiedzi na skargę uczestnik postępowania
Miasto Ł. wniósł o jej oddalenie w całości i zasądzenie kosztów postępowania
kasacyjnego; podobne wnioski zostały zawarte w odpowiedzi wniesionej przez
wnioskodawcę Skarb Państwa – Prokuratorię Generalną Skarbu Państwa.
W drugiej skardze kasacyjnej uczestnicy […] zarzucili postanowieniu Sądu
Okręgowego naruszenie przepisów postępowania, tj. art. 386 § 1 i art. 382 w
związku z art. 328 § 2 k.p.c. przez pominięcie niemożności zasiedzenia
nieruchomości będącej przedmiotem publicznego korzystania przez nieograniczoną
ilość osób oraz przyjęcie braku udowodnienia zawieszenia biegu zasiedzenia, a
także naruszenie prawa materialnego, tj. art. 172 § 1 w związku z art. 336 k.c.
przez błędną wykładnię. Skarżący wnieśli o uchylenie zaskarżonego postanowienia
i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania kasacyjnego. W odpowiedzi na skargę wnioskodawca Skarb
Państwa – Prokuratoria Generalna Skarbu Państwa wniósł o jej oddalenie i
zasądzenie kosztów postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
3
Odnosząc się najpierw do skargi I. P., w pierwszej kolejności należy
rozpatrzeć zarzuty dotyczące naruszenia przepisów postępowania. Zarzuty te tylko
wtedy mogą odnieść skutek jako podstawa kasacyjna, jeśli uchybienie tym
przepisom mogło mieć istotny wpływ na wynik postępowania. W tym względzie
należy przyznać słuszność skarżącej w kwestii naruszenia przez zaskarżone
postanowienie art. 381 k.p.c. Według tego przepisu, sąd drugiej instancji może
pominąć nowe fakty i dowody, jeżeli strona mogła je powołać w postępowaniu
przed sądem pierwszej instancji, chyba że potrzeba powołania się na nie wynikła
później.
W niniejszej sprawie nie ma się do czynienia z tą drugą sytuacją, natomiast
uczestniczka wnioskowała o dopuszczenie nowych dowodów przed sądem drugiej
instancji, tłumacząc ich odkrycie dopiero na etapie postępowania apelacyjnego.
Z uzasadnienia skargi kasacyjnej wynika, że skarżąca nie mogła powołać się
w postępowaniu przed Sądem pierwszej instancji na dowód wynikający z akt
sprawy C …/56 Sądu Wojewódzkiego w Ł., w tym na zażalenie I. C. na
postanowienie tego Sądu w tej sprawie z dnia 24 listopada 1956 r. Z akt tych ma
wynikać, zdaniem skarżącej, że występowały okoliczności wskazujące na
niemożność w okresie powojennym dochodzenia przez uprawnionych roszczeń o
zwrot nieruchomości, mającą postać siły wyższej i prowadzącą do uznania
zawieszenia biegu terminu zasiedzenia tych nieruchomości przez Skarb Państwa.
Ze względu na podnoszenie przez uczestniczkę właśnie tej kwestii, która jest - w jej
przekonaniu - objęta dokumentami znajdującymi się we wskazanych aktach
sądowych, odmowa przeprowadzenia dowodów z tych dokumentów nie była
uzasadniona i z tych względów zaskarżone postanowienie winno zostać uchylone,
a sprawa przekazana do ponownego rozpoznania. Dokonując oceny odnośnych
dowodów zwrócić należy uwagę na uchwałę pełnego składu Izby Cywilnej Sądu
Najwyższego z dnia 26 października 2007 r., III CZP 30/07 (OSNCP 2008, nr 5, poz.
43). Według stanowiska Sądu Najwyższego, potwierdzonego tą uchwałą, nie
można powoływać się ogólnie za sytuację polityczną okresu powojennego, jako
samą przez się nie pozwalającą na dochodzenie roszczeń petytoryjnych. Wymaga
się natomiast udowodnienia wystąpienia takich okoliczności, które miałyby
świadczyć o nieskutecznie podejmowanych działaniach w celu odzyskania
4
własności, pozostającej w okresie po II wojnie światowej w bezprawnym – zdaniem
osób podnoszących roszczenia - posiadaniu Skarbu Państwa, albo o
okolicznościach wskazujących na uzasadnioną niemożliwość kierowania roszczeń.
W stanie faktycznym sprawy niesporne jest to, że nieruchomości objęte
roszczeniami uczestników pozostawały po wojnie w posiadaniu Gminy lub Skarbu
Państwa, który zagospodarował te nieruchomości, nie niepokojony przez nikogo,
poprzez budowę przedszkola i parku publicznego od 1956 r., posiadając je w tym
samym celu do dnia dzisiejszego. Wykazane zostało posiadanie samoistne w złej
wierze Skarbu Państwa, liczone od tamtego czasu, z zaznaczeniem, że nie było
wydawanych żadnych decyzji administracyjnych o przejęciu od innych podmiotów
tych nieruchomości przez Gminę lub Skarb Państwa, a ich zajęcie nastąpiło
w przekonaniu, iż zostały opuszczone i stanowią mienie niczyje.
W orzecznictwie został wyrażony zasadny pogląd, że zawieszenia biegu
zasiedzenia nieruchomości przez Skarb Państwa nie stosuje się, jeżeli posiadanie
samoistne nie pozostaje w związku z aktem nacjonalizacyjnym albo innym
działaniem władczym stanowiącym przeszkodę w wytoczeniu powództwa
windykacyjnego (zob. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 17 października
2012 r., I CSK 343/12, Lex nr 1293674). Z taką sytuacją miało się do czynienia
w niniejszej sprawie, w której, według ustalonego stanu faktycznego i zebranych
dowodów, z pominięciem dowodów, o których była wcześniej mowa, można było
zasadnie uznać, że wymagany przepisami prawa rzeczowego z 1946 r. oraz
kodeksu cywilnego okres zasiedzenia tych nieruchomości upłynął z końcem 1984 r.
i z dniem 1 stycznia 1985 r. Skarb Państwa stał się właścicielem tych
nieruchomości wskutek zasiedzenia. Zakresem ustaleń Sądu Okręgowego przy
ponownym zbadaniu sprawy będzie zatem to, czy pominięte dowody są
wystarczające, żeby według ich treści należało przyjąć wystąpienie okoliczności
wywołującej zawieszenie biegu zasiedzenia przez okres, w którym z powodu siły
wyższej (podnoszonym przez uczestników zawieszeniu wymiaru sprawiedliwości),
uprawnieni nie mogli dochodzić swoich praw.
Dotychczasowe ustalenia Sądu Okręgowego i oceny prawne wskazujące na
brak wystąpienia siły wyższej w sposób powszechnie przyjmowany w doktrynie
5
i w orzecznictwie Sądu Najwyższego, zwłaszcza uwzględniając powołaną uchwałę
pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego w sprawie o sygn. akt III CZP
30/07 – były prawidłowe i pozwalały rozstrzygnąć sprawę w sposób, który został
zakwestionowany w skardze kasacyjnej. Jej uwzględnienie wiąże się zatem tylko
z nieprzeprowadzeniem dowodu, wnioskowanego przez skarżącą, a mogącego
mieć istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, jeśli dowód ten zawiera treść,
która ma mieć, według uczestniczki znaczenie decydujące co do występowania
przesłanki zawieszenia biegu zasiedzenia nieruchomości. W postanowieniu z dnia
16 maja 2013 r., IV CSK 686/12 (Lex nr 1365730) Sąd Najwyższy, nawiązując do
innych orzeczeń, w tym do uchwały w sprawie III CZP 30/07 przypomniał,
że możliwość zastosowania art. 121 pkt 4 w związku z art. 175 k.c. wchodzi
w rachubę tylko wtedy, gdy zainteresowany wykaże, iż w ramach dopuszczalnych
przed 1989 r. środków prawnych, rzeczywiście podejmował takie próby i nie były
skuteczne, albo że ich niepodjęcie wynikało z zagrożenia, ale uzasadnionego, dla
niego samego lub jego bliskich (zob. też postanowienia Sądu Najwyższego z dnia
21 listopada 2011 r., III CSK 26/11, niepubl., z dnia 9 lutego 2012 r., III CSK 160/11,
niepubl. oraz z dnia 12 czerwca 2013 r., II CSK 498/12, niepubl.).
Odnośnie do skargi kasacyjnej uczestników […] należy ją uznać za zasadną
tylko w takiej części, w jakiej ze względu na podniesienie zarzutu bezpodstawnego
przyjęcia okoliczności skutkujących zawieszeniem biegu zasiedzenia, co nie mogło
zostać uznane za udowodnione, a w tym zakresie uwzględnienie skargi kasacyjnej
uczestniczki postępowania I. P., sprawa powinna jeszcze raz zostać rozpoznana
przez Sąd drugiej instancji.
Główne argumenty skargi wymienionych uczestników, służące podważeniu
zaskarżonego postanowienia nie są zasadne. W istotnej części stanowią one
polemikę z ustaleniami faktycznymi i dokonaną przez Sąd Okręgowy oceną
dowodów, a to nie może stanowić podstawy skargi kasacyjnej, gdyż Sąd Najwyższy
jest związany w tym postępowaniu ustalonymi faktami (art. 3983
§ 3 i art. 39813
§ 2
k.p.c.).
Nie można podzielić również stanowiska skarżących, że władanie przez Skarb
Państwa nieruchomościami, o których mowa w sprawie nie stanowiło posiadania
6
albo było tylko posiadaniem zależnym. To drugie w ogóle nie ma tu zastosowania,
ponieważ brak jest podstawy faktycznej i prawnej do rozważania posiadania
zależnego. Jest niesporne w sprawie, że między uczestnikami lub ich
poprzednikami prawnymi nie było żadnych aktów prawnych ani administracyjnych,
ani o charakterze cywilnoprawnym. Z kolei, posiadanie samoistne, jak trafnie
przypominają skarżący musi zawierać elementy corpus possessionis i animus
possidendis. Jednakże oba te elementy wystąpiły według ustaleń Sądu i nie ma
żadnych przytoczonych okoliczności faktycznych oraz prawnych, które by to
podważały. Co do pierwszego elementu – władania faktycznego (corpus) nie ma
w ogóle sporu, natomiast drugi, czyli zamiar posiadania dla siebie (animus)
również wyraźnie występował w zachowaniu Skarbu Państwa, tak jak u właściciela,
który zdecydował o objęciu w posiadanie, a następnie o przeznaczeniu
nieruchomości na przedszkole i na park, rozporządzając działkami. Przedszkole
zostało wybudowane i funkcjonuje do dzisiaj, a park został urządzony z nadaniem
mu imienia J., przy czym oba obiekty są zarządzane i utrzymywane przez osobę
prawną, jaką jest gmina Miasto Ł., pozostając własnością Skarbu Państwa. Wbrew
twierdzeniom skarżących, publiczny charakter obiektów należących do Skarbu
Państwa lub samorządowych osób prawnych i przeznaczenie ich do ogólnego
użytku (np. parki miejskie, drogi, place) nie ma wpływu na przysługujący do nich
Skarbowi Państwa lub Gminie tytuł własności, a więc i na możliwość zasiedzenia
tego prawa przez takie podmioty, jeżeli zostaną spełnione przesłanki wymagane
ustawą. W powoływanym już postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 17
października 2012 r., I CSK 343/12, wypowiedziany został pogląd, który należy
podzielić, że władanie cudzą nieruchomością przez Skarb Państwa, uzyskane w
ramach sprawowania władztwa publicznego może być posiadaniem samoistnym
prowadzącym do zasiedzenia. Dlatego nie można uznać za zasadne twierdzenia
uczestników, że z podanej powyżej przyczyny brak było po stronie wnioskodawcy
samoistnego posiadania spornych nieruchomości i przez to naruszenie przez
zaskarżone postanowienie art. 172 § 1 w związku z art. 336 k.c.
Z przytoczonych względów należało na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. orzec
jak w postanowieniu, rozstrzygając o kosztach postępowania kasacyjnego na
podstawie art. 108 § 2 w związku z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c.
7