Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I KZP 7/14
UCHWAŁA
Dnia 26 czerwca 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Wiesław Kozielewicz (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Kazimierz Klugiewicz
SSN Włodzimierz Wróbel
Protokolant Łukasz Majewski
przy udziale prokuratora Prokuratury Generalnej Beaty Mik
w sprawie H. W.
po rozpoznaniu w Izbie Karnej na posiedzeniu
w dniu 26 czerwca 2014 r.,
przekazanego na podstawie art. 441 § 1 k.p.k. przez Sąd Apelacyjny w K.,
postanowieniem z dnia 18 lutego 2014 r., zagadnienia prawnego wymagającego
zasadniczej wykładni ustawy:
„Czy użyte w art. 82 § 1 k.k. określenie »nie odwołano
warunkowego zwolnienia« odnosi się do sytuacji, gdy w okresie 6
miesięcy po upływie okresu próby nie wydano prawomocnego, czy też
nieprawomocnego postanowienia o odwołaniu warunkowego
zwolnienia ?”
podjął uchwałę:
Użyte w art. 82 § 1 k.k. wyrażenie „nie odwołano
warunkowego zwolnienia” odnosi się do sytuacji, gdy w okresie
próby i w ciągu 6 miesięcy od jej zakończenia nie wydano
prawomocnego postanowienia sądu w tym przedmiocie.
UZASADNIENIE
2
Przedstawione Sądowi Najwyższemu, na podstawie art. 441 § 1 k.p.k.,
zagadnienie prawne wyłoniło się na tle następującego stanu faktycznego.
Sąd Okręgowy w G. postanowieniem z dnia 31 maja 2011 r., działając na
podstawie art. 72 § 1 k.k., art. 77 § 1 k.k., art. 78 § 1 k.k., art. 80 § 1 k.k., art. 159
k.k.w. oraz art. 161 § 1 k.k.w., zastosował środek probacyjny warunkowego
przedterminowego zwolnienia z odbycia reszty kary wobec H. W., uprzednio
skazanego za przestępstwo określone w art. 178a § 1 k.k. na karę roku
pozbawienia wolności, której koniec przypadał na dzień 18 sierpnia 2011 r.,
wyznaczając mu okres próby do 31 maja 2013 r. (teczka dozoru, k. 7).
Postanowieniem z dnia 17 czerwca 2013 r., Sąd Okręgowy w B., w oparciu
o art. 160 § 1 pkt 4 k.k.w., odwołał warunkowe przedterminowe zwolnienie, co
zostało spowodowane skazaniem H. W. wyrokiem Sądu Rejonowego w K. z dnia 9
stycznia 2013 r., (prawomocnym od dnia 7 lutego 2013 r.), za cztery przestępstwa
określone w art. 79 pkt 4 ustawy z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości (tekst
jednolity: Dz. U. z 2013 r., poz. 330 z późn. zm.), w tym za jedno popełnione w
okresie próby, za które to przestępstwa wymierzono mu karę łączną grzywny w
wysokości 50 stawek dziennych po 20 złotych. Powyższe postanowienie zaskarżył
skazany. Po rozpoznaniu jego zażalenia, Sąd Apelacyjny postanowieniem z dnia 8
października 2013 r., zaskarżone orzeczenie uchylił i przekazał sprawę Sądowi
Okręgowemu w B. do ponownego rozpoznania ( k. 12-13, 17-18,21,48).
Postanowieniem z dnia 27 listopada 2013 r., Sąd Okręgowy w B. ponownie
odwołał warunkowe przedterminowe zwolnienie udzielone H. W., w oparciu o tę
samą podstawę prawną. Zażalenie skazanego na to postanowienie przyjęto w dniu
4 grudnia 2013 r., po czym w dniu 7 stycznia 2014 r. przedstawiono wraz z aktami
Sądowi Apelacyjnemu, gdzie trzy dni później wyznaczono termin posiedzenia
odwoławczego (k. 59-61, 63, 64, 67, 68). H. W. od czasu udzielenia mu
warunkowego przedterminowego zwolnienia przebywa na wolności, choć w obydwu
przypadkach w pierwszej instancji zarządzano wykonanie reszty nieodbytej kary,
przy czym żaden z sądów nie wstrzymał wykonania postanowień odwołujących
zwolnienie.
Sąd Apelacyjny, rozpoznając wniesiony środek odwoławczy, powziął
wątpliwość co do wykładni art. 82 § 1 k.k. wyrażającą się w skierowanym do Sądu
3
Najwyższego pytaniu prawnym. Sprowadza się ona w istocie do tego, czy
znowelizowana treść art. 9 § 3 k.k.w. wpłynęła na wykładnię art. 82 § 1 k.k., w
zakresie w jakim przyjmuje się, że odwołanie warunkowego przedterminowego
zwolnienia z reszty kary może nastąpić tylko wówczas jeżeli w okresie próby i w
ciągu 6 miesięcy od jej zakończenia wydano prawomocne postanowienie w tym
zakresie. W uzasadnieniu postanowienia Sąd Apelacyjny zauważa, że zastanemu
rozumieniu zdaje się przeciwstawiać pogląd Sądu Najwyższego zawarty w
uzasadnieniu postanowienia z dnia 20 czerwca 2013 r., sygn. I KZP 3/13, OSNKW
2013, z. 8, poz. 63, iż cyt. „postanowienie o zarządzeniu wykonania kary wydane
na podstawie art. 75 § 1, § 1a i § 2a k.k. staje się wykonalne z chwilą wydania
przed upływem okresu wskazanego w art. 75 § 4 k.k., chyba że sąd wydający
postanowienie albo sąd powołany do rozpoznania zażalenia wstrzyma jego
wykonanie; w wypadku takiego wstrzymania wykonanie postanowienia może
nastąpić dopiero po jego uprawomocnieniu, o ile nastąpi przed upływem terminu do
zarządzenia wykonania kary”.
Sąd Apelacyjny omówił w uzasadnieniu swojego postanowienia ewolucję
poglądów Sądu Najwyższego w kwestii odwoływania środków probacyjnych,
zwracając szczególną uwagę na linię orzeczniczą ukształtowaną, w zasadniczej
mierze, uchwałą składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 30 stycznia 1996 r.,
sygn. I KZP 34/95, OSNKW 1996, z. 3-4, poz. 14.
Prokurator Prokuratury Generalnej w pisemnym wniosku z dnia 9 kwietnia
2014 r. wniósł o podjęcie uchwały następującej treści, cyt. ,,Użyte w art. 82 § 1 k.k.
wyrażenie „nie odwołano warunkowego zwolnienia” odnosi się do sytuacji, gdy w
okresie próby i w ciągu 6 miesięcy od jej zakończenia nie wydano prawomocnego
postanowienia sądu w tym przedmiocie.”
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Na wstępie podzielić należy stanowisko Prokuratora Prokuratury Generalnej,
że w sprawie wystąpiły wszystkie przewidziane w art. 441 § 1 k.p.k. przesłanki do
rozstrzygnięcia przez Sąd Najwyższy przekazanego zagadnienia prawnego.
4
Zagadnienie prawne wyłoniło się bowiem przy rozpoznawaniu środka
odwoławczego, wynika z okoliczności sprawy i ma bezpośrednie znaczenie dla jej
rozstrzygnięcia.
Zgodzić się również należy ze spostrzeżeniami zawartymi w uzasadnieniu
postanowienia Sądu Apelacyjnego oraz w uzasadnieniu pisemnego wniosku
Prokuratora Prokuratury Generalnej, że wątpliwości przedstawione w pytaniu
prawnym mają swoje źródło w nowelizacji Kodeksu karnego wykonawczego,
dokonanej ustawą z dnia 16 września 2011 r. o zmianie ustawy - Kodeks karny
wykonawczy oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 240, poz. 1431), na mocy
której art. 9 § 3 k.k.w. otrzymał brzmienie: „Postanowienie w postępowaniu
wykonawczym staje się wykonalne z chwilą wydania, chyba że ustawa stanowi
inaczej lub sąd wydający postanowienie albo sąd powołany do rozpoznania
zażalenia wstrzyma jego wykonanie”. Słusznie wskazano we wspomnianym wyżej
postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 20 czerwca 2013 r., sygn. I KZP 1/13, że
ustawa ta wprowadziła m.in. zmianę modelu wykonalności postanowień wydanych
w toku postępowania wykonawczego. W stanie prawnym obowiązującym przed jej
wejściem w życie (tj. przed dniem 1 stycznia 2012 r.) postanowienia wydane w
postępowaniu wykonawczym stawały się wykonalne z chwilą uprawomocnienia się,
chyba że ustawa stanowiła inaczej (zob. art. 9 § 2 k.k.w. w brzmieniu sprzed
nowelizacji), obecnie zaś odwrócono tą regułę przyjmując, że postanowienia
wydane w toku postępowania wykonawczego stają się wykonalne z chwilą wydania,
chyba że zachodzą wskazane w art. 9 § 3 k.k.w. wyłączenia. Ustawodawca przyjął
więc w odniesieniu do postanowień zapadających na etapie postępowania
wykonawczego rozwiązanie analogiczne do tego, jakie funkcjonuje w postępowaniu
rozpoznawczym (vide art. 462 § 1 k.p.k.).
Wskazane regulacje procesowe odnoszą się przy tym do uregulowanych w
Kodeksie karnym, w części ogólnej, trzech środków probacyjnych, tj. warunkowego
umorzenia postępowania karnego, warunkowego zawieszenia wykonania kary oraz
warunkowego przedterminowego zwolnienia z obycia reszty kary. Każdy z
wymienionych środków może, bądź musi, zostać odwołany w razie spełnienia
określonych przesłanek (odnośnie do podjęcia postępowania warunkowo
5
umorzonego przesłanki wskazane w art. 68 k.k., co do wykonania warunkowo
zawieszonej kary podane w art. 75 k.k., odnośnie zaś odwołania
przedterminowego zwolnienia ujęte w art. 160 k.k.w.). Bezspornym przy tym jest, że
przesłanki te muszą zostać spełnione w okresie próby, jednakże sądom
pozostawiono 6 miesięczny termin na wydanie stosownej decyzji procesowej w tym
przedmiocie (zob. art. 68 § 4 k.k., art. 75 § 4 k.k. oraz art. 82 § 1 k.k.). W przypadku
podjęcia postępowania warunkowo umorzonego, procedowanie w tym przedmiocie
odbywać się będzie na zasadach określonych w Kodeksie postępowania karnego
(art. 549-551 k.p.k.), co do dwóch kolejnych środków probacyjnych w trybie
przepisów Kodeksu karnego wykonawczego (tj. odpowiednio art. 178 i 178a k.k.w.
oraz art. 160 k.k.w.).
Przypomnieć należy, że regułą ogólną przyjętą w art. 462 § 1 k.p.k. jest, iż
postanowienie jest wykonalne niezależnie od ewentualnego złożenia zażalenia,
chyba że ustawa stanowi inaczej lub sąd wstrzyma jego wykonanie. Co jednak
charakterystyczne, zarówno w doktrynie jak i w orzecznictwie przyjmuje się, że
regulacja ta nie ma zastosowania do postanowień, w przypadku których z natury
rzeczy wynika, że stają się one wykonalne dopiero w momencie uprawomocnienia
(zob. T. Grzegorczyk, Komentarz do Kodeksu postępowania karnego, Warszawa
2008, s. 993, S. Zabłocki (w:) R.A. Stefański, S. Zabłocki (red.), Kodeks
Postępowania Karnego, Tom III, Warszawa 2004, s. 334). Bezspornym jest, że w
tej grupie znajduje się postanowienie o podjęciu postępowania warunkowo
umorzonego. W doktrynie praktycznie jednogłośnie przyjmuje się, że orzeczenie o
podjęciu postępowania warunkowo umorzonego, aby było skuteczne musi się
uprawomocnić w terminie 6 miesięcy od zakończenia okresu próby (zob. A. Marek,
Kodeks karny, Komentarz, Warszawa 2010, s. 226, M. Jachimowicz,
Materialnoprawne przesłanki podjęcia warunkowo umorzonego postępowania
karnego, Prok. i Pr. 2010, nr 4, s. 79, P. Hofmański, L. Paprzycki, Środki związane
z poddaniem sprawcy próbie (w:) Nowe kodyfikacje karne. Prawo karne. Krótkie
komentarze, Zeszyt 26, Warszawa 1999, s. 97, T. Kozioł, Warunkowe umorzenie
postępowania karnego, Warszawa 2010, s. 225). Tym samym postanowienie o
podjęciu postępowania warunkowo umorzonego, wydane na podstawie art. 549
k.p.k., staje się wykonalne dopiero z chwilą jego uprawomocnienia.
6
Analogiczną do art. 462 § 1 k.p.k. regułę wykonalności zawarto we
wskazanym już art. 9 § 3 k.k.w., wyjątki od niej wynikać zaś mają z wyraźnych
wyłączeń ustawowych albo decyzji sądu podjętej w konkretnym postępowaniu. Jeśli
chodzi pierwszą grupę wyjątków to należy między innymi wskazać na art. 178 § 3
k.k.w. Zgodnie z treścią tego przepisu postanowienie o zarządzeniu wykonania
kary wydane na podstawie art. 75 § 2 i 3 k.k. staje się wykonalne z chwilą
uprawomocnienia.
Jednakże sam brak odpowiedniej regulacji (wyłączenia w k.k.w.) odnośnie
do odwołania warunkowego przedterminowego zwolnienia nie oznacza, że
postanowienie w tym przedmiocie staje się wykonalne z chwilą wydania. Po
pierwsze wskazać należy, na paralelę między art. 462 § 1 k.p.k. i art. 68 k.k. w
zakresie podjęcia postępowania warunkowo umorzonego, a treścią art. 9 § 3 k.k.w.
i art. 82 § 1 k.k. co do odwołania warunkowego przedterminowego zwolnienia.
Jeżeli bowiem w pierwszym przypadku, do skutecznego odwołania środka
probacyjnego, wymaga się aby w terminie 6 miesięcy od zakończenia okresu próby
zapadło prawomocne rozstrzygnięcie, to zważywszy na tożsamość regulacji, nie
widać racjonalnych powodów aby wymaganie takie nie mogło być stawiane
odnośnie do drugiego środka. Wszak postanowienia te dotyczą zbieżnej materii, tj.
odwołania zastosowanego względem sprawcy środka probacyjnego, co zdaniem
Sądu Najwyższego, powoduje, że w sposób jednolity powinno się podchodzić do
wymogu ich wykonalności i prawomocności. Innymi słowy, zasadnie można
twierdzić, że z samej istoty postanowienia o odwołaniu warunkowego
przedterminowego zwolnienia, analogicznie jak w przypadku postanowienia o
podjęciu postępowania warunkowo umorzonego, dla jego wykonalności wymagać
należy, aby stało się ono prawomocne.
Nie można zatem wywodzić, że zmianie uległa ogólna reguła przyjęta w
uchwale składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 30 stycznia 1996 r., sygn. I
KZP 34/95, zgodnie z którą, cyt. „użyte w art. 97 k.k. z 1969r. (obecnie 82 § 1 k.k.
– przyp. SN) określenie »nie odwołano warunkowego zwolnienia« odnosi się do
sytuacji, gdy w okresie 6 miesięcy po upływie okresu próby nie wydano
prawomocnego postanowienia w tym przedmiocie”.
7
Wymaga przypomnienia, że wśród dyrektyw wykładni językowej odróżnia się
dyrektywy semantyczne (odnoszące się do znaczenia poszczególnych słów aktu
prawnego) i systematyczne (odnoszące się do konstrukcji aktu oraz jego relacji
względem innych aktów prawnych) – szerzej zob. Z. Ziembiński, W sprawie
elementarnego wykładu o wykładni, RPEiS 1964, nr 3, s. 10, P. Wiatrowski,
Dyrektywy wykładni prawa karnego materialnego w judykaturze Sądu
Najwyższego, Warszawa 2013, s. 3 i n.
W przedmiocie reguł semantycznych nie trzeba szerzej wywodzić, że
ustawodawca, mając taką możliwość, nie dokonał zmiany normatywnej w zakresie
zawartej w Kodeksie karnym regulacji odwołania warunkowego przedterminowego
zwolnienia (tj. nie wprowadził do treści art. 82 § 1 k.k. warunku nieprawomocności).
Jeżeli bowiem na skutek utrwalonego orzecznictwa sądowego powszechnie
uznawano i uznaje się, że wyrażenie „w ciągu 6 miesięcy od jej zakończenia nie
odwołano warunkowego zwolnienia” odnosi się do orzeczeń prawomocnych, to tym
samym taka jest faktyczna treść tej regulacji. Dopiero wyraźna zmiana art. 82 § 1
k.k. umożliwiłaby stwierdzenie, w oparciu o dyrektywy semantyczne, że zmianie
uległa wyprowadzona zeń norma.
Odnośnie zaś do dyrektyw systematycznych wykładni językowej,
nieuprawnione jest wskazywanie, że zmiana w zakresie wykonalności postanowień
zapadających na etapie postępowania wykonawczego oznacza zarazem zmianę,
co do warunku prawomocności dla skutecznego odwołania środka probacyjnego, a
co wynika już z chociażby oczywistego rozróżnienia zagadnienia prawomocności i
wykonalności. Innymi słowy, oparcie się o dyrektywy wykładni językowej w żadnej
mierze nie pozwala na podzielenie tezy, że z uwagi na znowelizowanie art. 9 § 3
k.k.w., nastąpiła dezaktualizacja poglądu prawnego wyrażonego przez Sąd
Najwyższy w uchwale I KZP 34/95.
Naturalnie, w myśl paremii interpretatio cessat post applicationem trium
typorum directione, wykładnia zostaje zakończona po odwołaniu się do wszystkich
dyrektyw, a więc także funkcjonalnych i systemowych. Pierwsze z nich wiążą się w
zasadniczej mierze z ratio legis rozpatrywanej regulacji. Należy zatem zadać
pytanie, jakie to powody legły u podstaw wprowadzenia 6- miesięcznego terminu
8
pozwalającego odwołać warunkowe przedterminowe zwolnienie po zakończeniu
okresu próby, oraz czy w ostatnim czasie doszło do zmian w tym zakresie.
Odnosząc się do tej kwestii należy przyjąć, że pełną aktualność zachowuje
przywołana powyżej uchwała Sądu Najwyższego z dnia 30 stycznia 1996 r., sygn. I
KZP 34/95, w której wskazano, iż ratio legis okresu przyjętego w ustawie na
ewentualne unicestwienie warunkowego zwolnienia czy zawieszenia wykonania
kary pozbawienia wolności, jest nie tylko stworzenie sądom możliwości ustalenia
podstaw faktycznych do podjęcia stosownych decyzji, ale także wydanie
prawomocnego postanowienia w tym przedmiocie, gdyż czas niepewności co do
sytuacji skazanego po upływie okresu próby nie może być nieokreślony. We
wskazanej uchwale zaznaczono także, iż na gruncie art. 64 k.k. z 1932 r., okres ten
był krótszy i wynosił trzy miesiące, a do tego regulacja ta nie przewidywała
jakiegokolwiek wyjątku. Zauważono również, że w polskim systemie prawa
funkcjonował przepis wydłużający tenże okres do sześciu miesięcy jeszcze przed
wejściem w życie Kodeksu karnego z 1969 r. (art. 7 ustawy z dnia 29 maja 1957 r.
o warunkowym zwolnieniu osób pozbawionych wolności, Dz. U. 31, poz. 134 z
późn. zm., zastępujący unormowanie art. 10 tak samo zatytułowanej ustawy z dnia
31 października 1951 r., Dz. U. Nr 58, poz. 399, w którym przyjmowano termin
trzymiesięczny), co wiązało się z tendencją, ażeby z jednej strony termin
pozwalający na „odwołanie" czy to warunkowego zawieszenia kary pozbawienia
wolności, czy warunkowego zwolnienia wydłużyć, jednakże nie po to, by w terminie
tym sąd pierwszej instancji niejako „zdążył" wydać postanowienie o odwołaniu
uprzednich, korzystnych dla skazanego „dobrodziejstw", ale po to, by w terminie
tym zapadło orzeczenie prawomocne, albowiem tylko takie orzeczenie mogło
wywołać niekorzystne dla skazanego skutki materialnoprawne. Warto podkreślić, że
Sąd Najwyższy wyraźnie zanegował tezę, iż istnieje zasada, zgodnie z którą w
wypadku, gdy pewne skutki prawne są zależne od prawomocności orzeczenia, to
ustawa jednoznacznie o tym stanowi (co wiązano z niekonsekwencją ustawodawcy,
na którą można wskazać także dzisiaj – zob. art. 85 k.k.). Celne są też uwagi Sądu
Najwyższego dotyczące podobieństwa analizowanych terminów do terminów
przedawnienia karalności przestępstw, na tle których nie było i nie ma wątpliwości,
że sąd pierwszej instancji może wydać wyrok tuż przed ich upływem, podczas gdy
9
sąd odwoławczy, orzekając ex post, będzie musiał postępowanie karne umorzyć.
(taka wykładnia była jednomyślnie prezentowana w orzecznictwie Sądu
Najwyższego, zob. m.in. wyrok z dnia 3 listopada 2003 r., IV KK 373/03, LEX nr
82302, wyrok z dnia 28 kwietnia 2004 r., II KK 37/04, LEX nr 109476,
postanowienie z dnia 14 lipca 2010 r. V KK 108/10, R-OSNKW 2010, poz. 1437,
postanowienie z dnia 13 grudnia 2012 r., IV KK 362/12, oraz wyrok z dnia 17 maja
2011 r., III KK 92/11, LEX nr 795786).
Mówiąc o ratio legis art. 82 § 1 k.k. słusznie podkreślono w pisemnym
stanowisku Prokuratora Prokuratury Generalnej, że w rządowym projekcie noweli z
2011 r. w chwili wniesienia go do Sejmu, proponowano wydłużenie 6 miesięcznych
terminów określonych art. 75 § 4 k.k., art. 82 § 1 k.k., jak również w art. 68 § 4 k.k.
do roku, czemu towarzyszyć miała zmiana dostosowawcza w art. 76 § 1 k.k. (druk
nr 3961 Sejmu VI kadencji; art. 4 pkt 1, pkt 3 lit. b, pkt 4 oraz pkt 9 projektu).
Najszerzej uzasadniano przy tym zmianę w art. 82 § 1 k.k., tłumacząc ją tym, iż w
praktyce zdarza się, że gdy warunkowo zwolniony w ostatnim okresie próby popełni
przestępstwo, czy uchyla się od obowiązków, to przewidziany w ustawie okres 6
miesięcy jest zbyt krótki, by doszło do wydania i uprawomocnienia się
postanowienia o odwołaniu warunkowego przedterminowego zwolnienia (druk nr
3961 Sejmu VI kadencji; uwagi szczegółowe, pkt 71). Propozycje te zostały jednak
odrzucone na etapie prac nad sprawozdaniem Komisji Nadzwyczajnej do spraw
zmian w kodyfikacjach (zob. druk nr 4495 Sejmu VI kadencji). Nie można jednak
nie dostrzec, że projektodawca - niezależnie od zmiany treści art. 9 k.k.w. - wiązał
fakt w pełni skutecznego odwołania warunkowego zwolnienia z odbycia reszty kary
nie tylko z wydaniem, ale i uprawomocnieniem się postanowienia w tym
przedmiocie.
Podzielając uwagi Sądu Najwyższego zawarte w uchwale I KZP 34/95, jak
również dostrzegając ratio towarzyszące ustawie nowelizacyjnej z 2011 r.,
stwierdzić należy, że również w świetle wyników wykładni funkcjonalnej
potwierdzają się rezultaty uzyskane na drodze wykładni językowej. Poprawność
tego rozumowania nie ulega także zakwestionowaniu przez odwołanie się do
wykładni systemowej. Przyjęcie bowiem, że w ciągu sześciu miesięcy od
10
zakończenia okresu próby musi zapaść prawomocne postanowienie o odwołaniu
warunkowego przedterminowego zwolnienia w żadnej mierze nie pozostaje w
sprzeczności tak z Konstytucją RP, jak i aktami prawa międzynarodowego, czy
unormowaniami innych ustaw.
Kierując się przedstawionymi wyżej względami, Sąd Najwyższy uchwalił jak
na wstępie.