Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 793/13
POSTANOWIENIE
Dnia 8 października 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący)
SSN Agnieszka Piotrowska (sprawozdawca)
SSA Barbara Trębska
w sprawie ze skargi A. F.
o wznowienie postępowania zakończonego prawomocnym postanowieniem
Sądu Rejonowego w P. z dnia 23 listopada 2011r.,
sygn. akt […] w zakresie działek nr 29/1 i 29/2 położonych w S.
wydanym w sprawie z wniosku Gminy S.
przy uczestnictwie Skarbu Państwa - Starostwa Powiatowego
w P. o stwierdzenie nabycia własności nieruchomości przez zasiedzenie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 8 października 2014 r.,
skargi kasacyjnej Gminy S.
od postanowienia Sądu Okręgowego w P. z dnia 8 lipca 2013 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i sprawę przekazuje Sądowi
Okręgowemu w P. do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Sąd Rejonowy w P. postanowieniem z dnia 23 listopada 2011 r. stwierdził,
że Gmina S. nabyła z dniem 27 maja 2010 r. przez zasiedzenie prawo własności
nieruchomości położonych w S., oznaczonych ewidencyjnie nr 29/1 o pow. 0,2025
ha oraz 29/2 o pow. 0,0083 ha. O postępowaniu tym nie został zawiadomiony A. F.,
który złożył następnie skargę o wznowienie postępowania. Postanowieniem z dnia
26 kwietnia 2013 r. Sąd Rejonowy w P. po wznowieniu postępowania zmienił
poprzednie postanowienie z dnia 23 listopada 2011 r. i oddalił wniosek Gminy S. o
stwierdzenie zasiedzenia opisanych wyżej działek na jej rzecz.
Postanowienie to zapadło na tle następujących ustaleń faktycznych.
Objęte wnioskiem działki wchodziły w skład przedsiębiorstwa prowadzonego
przed drugą wojną światową przez braci S. K. i J. K. Aktem notarialnym z dnia 12
kwietnia 1947 r. J. F., W. K., I. K., K. K., P. K., A. K. oraz E. K. zawarli umowę
spółki w celu prowadzenia przedsiębiorstwa pod firmą „Kopalnie i Zakłady
Przemysłowe P.” bracia S. i J. K. w S. Zawiązana spółka miała być prowadzona
pod firmą „Wapiennik P.” P. K., J. F. i inni w S. Przedsiębiorstwo to zostało
następnie przejęte w 1951 roku przez Państwo z tym, że jego upaństwowienie
zostało przeprowadzone w ten sposób, że najpierw na podstawie postanowienia
Głównej Komisji C.Z.P.M.W. ds. upaństwowienia przedsiębiorstw z dnia 30 marca
1951 r. oraz zarządzenia Prezesa Centralnego Urzędu Drobnej Wytwórczości z
dnia 29 czerwca 1951 r. ustanowiony został przymusowy zarząd państwowy nad
przedsiębiorstwem Wapiennik P. - P. K. i s-ka w S. Równolegle wydane zostało
orzeczenie Ministra Przemysłu Lekkiego z dnia 7 sierpnia 1951 r. o przejęciu na
własność Państwa Przedsiębiorstwa Wapiennik P. - P. K. i s-ka w S. Faktyczne
przejęcie przedmiotowego przedsiębiorstwa przez organy Państwa nastąpiło na
podstawie protokołu zdawczo – odbiorczego w dniu 12 kwietnia 1951 r.
W następnym okresie wspólnicy spółki, w tym poprzedniczka prawna A. F. –
J. F., występowali do organów Państwa z pismami o zwrot przejętego majątku. W
1958 roku J. F. zwróciła się z prośbą o zwrot „niektórych składników majątkowych
zbędnych dla utrzymania w ruchu przejętego przedsiębiorstwa”, a zwłaszcza „placu
½ morgi - działki budowlanej, poza ogrodzeniem pieca W., będącej osobistą
własnością właścicieli” (obecnie działka nr 29/1). Nieruchomości nie zostały
zwrócone. Orzeczeniem z dnia 31 marca 1970 r Minister Finansów i Przemysłu
3
Materiałów Budowlanych stwierdził, że z dniem 8 marca 1958 roku
Przedsiębiorstwo Wapiennik P. – P. K. i J. F. w S. objęte przymusowym zarządem
państwowym przeszło na własność Państwa.
Sąd Rejonowy ustalił dalej, że objęte wnioskiem o zasiedzenie działki
pozostawały w posiadaniu przedsiębiorstw państwowych - władały nimi w 1967
roku Terenowe Zakłady Przemysłu Wapienniczego w S., a w 1994 roku Kombinat
Cementowo - Wapienniczy „W.” w D. W opracowaniu Okręgowego
Przedsiębiorstwa Geodezyjno – Kartograficznego w Ł. z 1997 r. wskazano, że
według treści ksiąg wieczystych działka nr 2291 stanowi własność W. K., I. K. i K. K.
w 5/8 części oraz P. K., A. K. i E. K. w udziałach po 1/8 części na rzecz każdej z
tych osób.
W 1991 roku J. K. i W. B. wystąpili z wnioskiem o wszczęcie postępowania
administracyjnego w przedmiocie stwierdzenia nieważności opisanych wyżej
decyzji nacjonalizacyjnych. Decyzją z 30 grudnia 1998 r. Minister Gospodarki
stwierdził nieważność orzeczenia Ministra Przemysłu Lekkiego z dnia 7 sierpnia
1951 r. o przejęciu na własność Państwa przedsiębiorstwa pn. Wapiennik P. - P. K.
i S-ka w S. w części dotyczącej m.in. działek nr 29/1 i 29/2. Decyzja ta została
utrzymana w mocy decyzją Ministra Gospodarki z dnia 24 marca 1999 roku.
Naczelny Sąd Administracyjny wyrokiem z dnia 11 września 2002 roku oddalił
skargę Gminy S. na powyższą decyzję administracyjną.
Sąd Rejonowy ustalił dalej, że A. F. jest spadkobiercą J. F. zmarłej w 1970 r.
Aktualnie toczy się postępowanie administracyjne w przedmiocie stwierdzenia
nieważności orzeczenia Ministra Finansów i Przemysłu Materiałów Budowlanych z
dnia 31 marca 1970 roku w przedmiocie przejścia przedsiębiorstwa na własność
Państwa z dniem 8 marca 1958 roku. Gmina S. figuruje aktualnie w ewidencji
gruntów i budynków jako właściciel obu działek – nr 29/1 i 29/2. Na nieruchomości
znajduje się Środowiskowy Dom Kultury prowadzony przez Gminę i budynek
mieszkalny, w którym znajdują się lokale mieszkalne wynajmowane przez Gminę
osobom fizycznym.
W oparciu o powyższe ustalenia faktyczne Sąd Rejonowy doszedł do
przekonania, że w świetle art. 524 k.p.c. istniały podstawy do wznowienia
poprzedniego postępowania o zasiedzenie. Po ponownym przeprowadzeniu
4
postępowania Sąd pierwszej instancji ocenił, że Gmina S. nie wykazała istnienia
przesłanek nabycia objętych wnioskiem nieruchomości w drodze zasiedzenia, co
prowadziło do oddalenia jej wniosku. Gmina nie udowodniła bowiem, aby
pozostawała samoistnym posiadaczem działek przez okres niezbędny do
zasiedzenia. Sąd Rejonowy wskazał ponadto, że członkowie rodziny K. oraz J. F. i
ich następcy prawni podejmowali próby odzyskania przejętego przez Państwo
majątku, które nie były skuteczne z uwagi na postawę organów Państwa. W tej
sytuacji, odwołując się do treści art. 121 punkt 4 k.c. Sąd Rejonowy stwierdził, że
bieg zasiedzenia spornych działek mógł rozpocząć się najwcześniej po 1989 roku,
a okres niezbędny do zasiedzenia upłynąłby najwcześniej w 2019 roku. Wniosek
Gminy S. o stwierdzenie zasiedzenia podlegał więc oddaleniu jako przedwczesny.
Apelacja Gminy S. od tego postanowienia została oddalona postanowieniem
Sądu Okręgowego w P. z dnia 8 lipca 2013 roku, który powołując się na uchwałę
Sądu Najwyższego z dnia 21 września 1993 roku (III CZP 72/93, OSNCP 1994, nr
3, poz. 49) stwierdził, że do okresu zasiedzenia nieruchomości przez Skarb
Państwa nie wlicza się okresu władania wykonywanego w ramach uprawnień
Skarbu Państwa jako podmiotu prawa publicznego mimo istnienia tytułu własności
uznanego następnie za nieistniejący. Stwierdził, że Państwo przejęło
przedsiębiorstwo Wapiennik P., w tym działki objęte wnioskiem, na własność w dniu
8 marca 1958 roku, niesporny był także fakt władania tymi nieruchomościami przez
Kombinat Cementowo – Wapienniczy w S. oraz jego następców prawnych.
Powołując się na treść art. 128 k.c. sprzed zmiany tego przepisu dokonanej na
mocy ustawy z dnia 31 stycznia 1989 roku o zmianie ustawy - Kodeks cywilny (Dz.
U. 1989, nr 3, poz.11) Sąd Okręgowy podniósł, że przed dniem 31 stycznia 1989
roku samoistnym posiadaczem nieruchomości niepaństwowych był wyłącznie Skarb
Państwa, a przedsiębiorstwa państwowe były jedynie dzierżycielami. Sąd drugiej
instancji stwierdził w związku z tym, że z uwagi na art. 121 punkt 4 k.c. ewentualny
bieg zasiedzenia nieruchomości objętych wnioskiem mógł rozpocząć się dopiero po
dniu 1 lutego 1989 roku. W świetle powyższych rozważań Sąd Okręgowy uznał
apelację Gminy S. za bezzasadną.
W skardze kasacyjnej wywiedzionej od powyższego postanowienia Sądu
Okręgowego Gmina S. zarzuciła naruszenie przepisów prawa materialnego, to jest
5
art. 172 k.c. w związku z art. 336 i 341 k.c. oraz naruszenie art. 121 punkt 4 k.c.
Wniosła o zmianę zaskarżonego orzeczenia i uwzględnienie skargi kasacyjnej w
całości, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego orzeczenia i przekazanie sprawy
do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Z uwagi na treść i charakter sformułowanych przez Gminę zarzutów
wypełniających wyłącznie pierwszą podstawę kasacyjną, miarodajne dla oceny
prawidłowości zastosowania przez Sąd wskazanych w skardze przepisów prawa
materialnego są ustalenia faktyczne Sądu Okręgowego. Jednocześnie podkreślenia
wymaga, że kasacyjna kontrola prawidłowości wykładni i zastosowania wskazanych
przez skarżącego przepisów prawa materialnego z punktu widzenia
sformułowanych w skardze zarzutów jest możliwa tylko wtedy, gdy pozwalają na
nią ustalenia faktyczne sądu drugiej instancji, stanowiące podstawę wydania
zaskarżonego orzeczenia (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 marca
2003 roku, V CKN 1825/00, niepubl.).
W obowiązującym modelu apelacji pełnej Sąd drugiej instancji ma obowiązek
samodzielnie ocenić zgromadzone w sprawie dowody i w oparciu o ten materiał,
dokonać własnych, jednoznacznych i stabilnych ustaleń faktycznych oraz
samodzielnej subsumcji stanu faktycznego pod właściwą normę prawa
materialnego (por. uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia
31 stycznia 2008 roku, III CZP 49/07, OSNC 2008, nr 6, poz. 55).
W świetle uzasadnienia zaskarżonego postanowienia nie sposób przyjąć,
aby Sąd Okręgowy wypełnił te powinności ciążące na Sądzie drugiej instancji.
Przypomnieć należy, że Gmina S. wniosła o stwierdzenie, że z dniem 1 stycznia
1988 roku nabyła w drodze zasiedzenia działki nr 29/1 i 29/2 zabudowane domem
kultury i budynkiem mieszkalnym powołując się na samoistne posiadanie tych
działek przez Skarb Państwa oraz następnie Gminę a także na przekazanie tych
nieruchomości przez Zakłady Przemysłu Wapienniczego w S. poprzednikowi
prawnemu Gminy w latach osiemdziesiątych XX wieku.
Posiadanie samoistne nieruchomości polega na faktycznym i dostrzegalnym
przez otoczenie wykonywaniu wobec określonej nieruchomości przez osobę nie
będącą jej właścicielem wszelkich uprawnień, które składają się na treść prawa
6
własności (art. 336 k.c.). Dla kwalifikacji charakteru władania jako samoistnego
posiadania niezbędne jest ustalenie faktów, które wskazują na sprawowanie
fizycznego władztwa na rzeczą w taki sposób i w takim zakresie, jak czyni
to właściciel (corpus) oraz faktów, które świadczą o zamiarze posiadania
samoistnego nieruchomości czyli woli posiadacza władania rzeczą dla siebie jak
właściciel (cum animo rem sibi habendi). Jest to konieczne, ale nie wystarczające
dla stwierdzenie zasiedzenia określonej nieruchomości, albowiem z punktu
widzenia normy art. 172 k.c. konieczne jest także ustalenie przez Sąd, kiedy rzecz
została objęta przez posiadacza w samoistne posiadanie, faktów świadczących
o tym, czy objęcie rzeczy we władanie nastąpiło w dobrej czy złej wierze, co z kolei
jest konieczne dla ustalenia długości okresu samoistnego posiadania niezbędnego
do zasiedzenia. Tylko w przypadku ustalenia tych faktów można mówić
o możliwości oceny prawidłowego lub nieprawidłowego zastosowania art. 172 k.c.
w związku z art. 336 k.c.
Powyższe uwagi odnoszą się także do zasiedzenia nieruchomości przez
Skarb Państwa i jednostki samorządu terytorialnego. W uzasadnieniu swojego
orzeczenia Sąd Okręgowy powołał się na uchwałę Sądu Najwyższego z dnia
21 września 1993 roku (III CZP 72/93, OSNCP 1994, nr 3, poz. 49), pomijając,
czy też nie dostrzegając, że Sąd Najwyższy odstąpił od wyrażonego w niej poglądu
prawnego w uchwale pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego
z 26 października 2007 r., (III CZP 30/07, OSNC 2008, Nr 5, poz. 43). Uchwała ta
rozstrzygnęła ostatecznie wątpliwości i rozbieżności poglądów sygnalizowane
w dotychczasowym orzecznictwie (por. uchwała SN z dnia 18 listopada 1992 r.,
III CZP 133/92, OSNC 1993, nr 7-8, poz. 153, uchwała składu siedmiu sędziów
Sądu Najwyższego z dnia 21 września 1993 r., III CZP 72/93, OSNC 1994, Nr 3,
poz. 49) oraz przesądziła, że władanie cudzą nieruchomością przez Skarb Państwa,
uzyskane w ramach sprawowania władztwa publicznego, może być posiadaniem
samoistnym prowadzącym do zasiedzenia. Kwalifikacja władania, jako posiadania
samoistnego, stanowiącego przesłankę zasiedzenia nieruchomości, nie jest
bowiem uzależniona od okoliczności uzyskania przez Skarb Państwa władania
rzeczą (w ramach imperium czy dominium), lecz wyłącznie od sposobu władania
rzeczą. Podlega więc ocenie w kontekście przesłanek określonych w art. 336 k.c.,
7
czyli fizycznego władztwa nad rzeczą sprawowanego w taki sposób i w takim
zakresie, jak czyni to właściciel (corpus) oraz woli władania rzeczą dla siebie - cum
animo rem sibi habendi. W orzecznictwie Sądu Najwyższego wskazano ponadto,
że jakkolwiek władanie cudzą nieruchomością przez Skarb Państwa, uzyskane
w ramach sprawowania władztwa publicznego, może być posiadaniem samoistnym
prowadzącym do zasiedzenia, to bieg zasiedzenia nie rozpoczynał się,
a rozpoczęty ulegał zawieszeniu, jeżeli właściciel nie mógł skutecznie dochodzić
wydania nieruchomości - art. 121 pkt 4 w związku z art. 175 k.c. (por. uchwała
pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 26 października 2007 r.,
III CZP 30/07, OSNC 2008/5/43). Przyjęcie jednak ,że w konkretnym przypadku
istniały okoliczności uzasadniające zastosowanie art. 121 punkt 4 w związku z art.
175 k.c. wymaga poczynienia ustaleń faktycznych wskazujących na realne
pozbawienie stron lub uczestników postępowania możliwości zgłaszania roszczeń
windykacyjnych lub odszkodowawczych związanych z nieruchomościami
pozostającymi we władaniu Skarbu Państwa (por. postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 18 stycznia 2012 r., II CSK 144/11, niepubl., postanowienie
Sądu Najwyższego z dnia 11 grudnia 2013 r., IV CSK 184/13, niepubl.,
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 25 listopada 2009 r., II CSK 246/09,
niepubl, 144/11, niepubl.).
Sąd Okręgowy nie poczynił własnych dostatecznych ustaleń faktycznych
odnoszących się do czasu i charakteru władania przedmiotowymi działkami
najpierw przez Skarb Państwa, a następnie Gminę S. oraz dostatecznych ustaleń
dotyczących okoliczności rzutujących na dobrą lub złą wiarę posiadacza, które
uzasadniałyby przyjętą przez Sąd Okręgowy koncepcję końcowego rozstrzygnięcia
oraz pozwalały na ocenę prawidłowości wykładni i zastosowania wskazanych przez
skarżącego przepisów prawa materialnego, a także na ocenę rozumowania Sądu
Okręgowego prowadzącego ten Sąd do konkluzji o nie wykazaniu przez Gminę
przesłanek zasiedzenia działek objętych wnioskiem. W myśl utrwalonej linii
orzeczniczej Sądu Najwyższego, taka sytuacja, będąc określonym stanem
procesowym, nie musi mieć charakteru stawianego przez skarżącego w skardze
kasacyjnej zarzutu i może wynikać także z własnej oceny Sądu kasacyjnego, co do
braku możliwości w takiej sytuacji merytorycznego rozpoznania skargi kasacyjnej
8
(por. orzeczenia Sądu Najwyższego: z 18 września 1997 r., I CKN 229/97, z 26
maja 1998 r., III CRN 516/97, z 2 grudnia 1999 r., I CKN 954/98, z 13 czerwca 2000
r., V CKN 69/00, z 28 lutego 2002 r., III CKN 547/00 oraz z 20 lutego 2003 r., I CKN
65/01, a także z 26 listopada 1999 r., III CKN 460/98, OSNC 2000, nr 5, poz. 100,
nie publikowane). Zastosowanie przepisów prawa materialnego do niedostatecznie
ustalonego przez Sąd drugiej instancji stanu faktycznego oznacza bowiem wadliwą
subsumcję tego stanu do wskazanych norm prawnych, a brak stosownych ustaleń
uzasadnia zarzut kasacyjny naruszenia prawa materialnego przez niewłaściwe jego
zastosowanie (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 września 2012 r., IV CSK
76/12, nie publ.).
Sąd Okręgowy nie wyraził jednoznacznie swojego stanowiska co do tego,
ile wynosi okres niezbędny do zasiedzenia nieruchomości objętej wnioskiem przez
Skarb Państwa, względnie Gminę S., od kiedy powinien być liczony i kiedy
ewentualnie upłynąłby i jakie okoliczności spowodowały, że w ocenie Sądu
Okręgowego do zasiedzenia nie doszło, w sytuacji, w której działki znajdują się
w posiadaniu Skarbu Państwa, a następnie Gminy S. od 1951 roku.
Nieczytelne i stąd trudne do oceny są zawarte w uzasadnieniu zaskarżonego
orzeczenia rozważania Sądu drugiej instancji prowadzące ten Sąd do wniosku,
że bieg zasiedzenia przedmiotowych działek mógł rozpocząć się dopiero od dnia
1 lutego 1989 roku, nie wskazuje przy tym Sąd na rzecz kogo zasiedzenie
to miałoby biec. Z jednej strony Sąd Okręgowy wiąże powyższą datę ze zmianą
treści art. 128 k.c. i uchyleniem dotychczasowej zasady jednolitego funduszu
własności państwowej. Z drugiej strony podnosi zaś, że ,,z uwagi na art. 121 punkt
4 k.c. ewentualny bieg zasiedzenia mógłby nastąpić dopiero po dniu 1 lutego 1989
roku”. Tymczasem oba te przepisy dotyczą zupełnie odmiennych kwestii. Jeszcze
raz wypada powtórzyć, że Sąd drugiej instancji nie poczynił dostatecznych ustaleń
faktycznych dotyczących daty objęcia działek nr 29/1 i 29/2 przez Gminę S.
w posiadanie, nie ustalił faktów pozwalających na ocenę jego charakteru oraz czy
było ono posiadaniem w dobrej czy złej wierze, nie zawarł także oceny prawnej
przedstawionych przez obie strony zdarzeń w kontekście ich wpływu na
zawieszenie lub przerwę biegu zasiedzenia nieruchomości, którymi faktycznie
włada aktualnie Gmina S. Sąd Okręgowy nie wskazał w sposób jednoznaczny i nie
9
omówił okoliczności faktycznych mogących świadczyć o zawieszeniu biegu
zasiedzenia - art. 121 punkt 4 w związku z art. 175 k.c. Powiązanie ewentualnego
zawieszenia biegu zasiedzenia nieruchomości przez Gminę z datą zmiany art. 128
k.c. nie pozwala, w świetle uzasadnienia stanowiska Sądu Okręgowego, na
odparcie sformułowanych w skardze kasacyjnych zarzutów naruszenia wskazanych
w niej przepisów prawa materialnego. Niezależnie od zarzutów skargi kasacyjnej
zwrócić uwagę należy, że rozważenia wymaga, czy akta niniejszej sprawy,
zwłaszcza zeznania A. F. i przedstawione przez niego dokumenty, nie wskazują na
szerszy, niż to dotychczas przyjęły Sądy obu instancji, krąg osób zainteresowanych
rozpatrywaną sprawą o zasiedzenie nieruchomości.
W tym stanie rzeczy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. orzeczono jak
w sentencji.