Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 40/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 14 października 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska (przewodniczący,
sprawozdawca)
SSN Romualda Spyt
SSA Anna Szczepaniak-Cicha
w sprawie z wniosku M. W.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o odsetki od zasiłku chorobowego oraz zasiłku macierzyńskiego,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 14 października 2014 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawczyni od wyroku Sądu Okręgowego w W.
z dnia 23 września 2013 r.,
oddala skargę kasacyjną.
UZASADNIENIE
Sąd Okręgowy w W. wyrokiem z dnia 23 września 2013 r. oddalił apelację
odwołującej się od wyroku Sądu Rejonowego w W. z dnia 28 marca 2013 r., którym
oddalono odwołanie M. W. od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 17
lutego 2012 r., odmawiającej wypłaty odsetek od zasiłku chorobowego za okres od
2
6 kwietnia 2008 r. do 25 września 2008 r. oraz od zasiłku macierzyńskiego za okres
od 26 września 2008 r. do 12 lutego 2009 r.
Sąd odwoławczy zaakceptował ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji,
zgodnie z którymi odwołująca się zawarła w dniu 18 stycznia 2008 r. umowę o
pracę z prowadzącą działalność gospodarczą pod nazwą A. A. W., swoją matką, na
podstawie której została zatrudniona w pełnym wymiarze czasu pracy z
wynagrodzeniem w kwocie 8.000 zł miesięcznie. W okresie od 3 marca 2008 r. do
27 września 2008 r. ubezpieczona była niezdolna do pracy. Za czas tej
niezdolności do 5 kwietnia 2008 r. otrzymywała wynagrodzenie, zaś w dniu 6
kwietnia 2008 r. wystąpiła z wnioskiem o wypłatę zasiłku chorobowego. W dniu 26
września 2008 r. odwołująca się urodziła dziecko. Decyzją z dnia 19 czerwca 2008
r. organ rentowy ustalił, że M. W. nie podlega ubezpieczeniom: emerytalnemu,
rentowym i chorobowemu z tytułu zatrudnienia u płatnika A. – A.W., uznając
zawartą między stronami umowę o pracę za pozorną. Postanowieniem z dnia 29
sierpnia 2008 r. organ rentowy zawiesił postępowanie w sprawie zasiłku
chorobowego za okres od 6 kwietnia 2008 r. Prawomocnym wyrokiem z dnia 8
listopada 2011 r. Sąd Okręgowy w W. zmienił decyzję organu rentowego z dnia 19
czerwca 2008 r. w ten sposób, że ustalił, iż M. W. podlega ubezpieczeniom
społecznym od dnia 18 stycznia 2008 r. z tytułu zatrudnienia. Wyrok ten doręczono
organowi rentowemu w dniu 20 grudnia 2011 r. Zasiłek chorobowy za okres od 6
kwietnia 2008 r. do 25 września 2008 r. został wypłacony ubezpieczonej w dniu 2
lutego 2012 r., zaś zasiłek macierzyński za okres od 26 września 2008 r. do 12
lutego 2009 r. wypłacono w dniu 9 lutego 2012 r. Zaskarżoną w niniejszej sprawie
decyzją organ rentowy odmówił natomiast wypłaty odsetek zarówno od zasiłku
chorobowego, jak i od zasiłku macierzyńskiego.
Sąd Okręgowy za trafną uznał też ocenę prawną tego stanu faktycznego,
podnosząc że zgodnie z art. 85 ust. 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o
systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2013 r., poz. 1442 ze
zm., dalej jako: ustawa systemowa), jeżeli Zakład - w terminach przewidzianych w
przepisach określających zasady przyznawania i wypłacania świadczeń
pieniężnych z ubezpieczeń społecznych lub świadczeń zleconych do wypłaty na
mocy odrębnych przepisów albo umów międzynarodowych - nie ustalił prawa do
3
świadczenia lub nie wypłacił tego świadczenia, jest obowiązany do wypłaty odsetek
od tego świadczenia w wysokości odsetek ustawowych określonych przepisami
prawa cywilnego. Nie dotyczy to przypadku, gdy opóźnienie w przyznaniu lub
wypłaceniu świadczenia jest następstwem okoliczności, za które Zakład nie ponosi
odpowiedzialności. Zdaniem Sądu drugiej instancji, w ustalonym stanie faktycznym
nie można przypisać organowi rentowemu odpowiedzialności za brak wypłaty
zasiłków chorobowego i macierzyńskiego w terminach wynikających z art. 64 ust. 1
ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia
społecznego w razie choroby i macierzyństwa (jednolity tekst: Dz.U. z 2014 r.,
poz. 159, dalej jako: ustawa zasiłkowa), biorąc pod uwagę, że w dacie wydania
decyzji z dnia 19 czerwca 2008 r. organ ten miał podstawy do kwestionowania
rzeczywistego charakteru ubezpieczenia odwołującej się z tytułu umowy o pracę.
Wątpliwości te były spowodowane obiektywnymi przesłankami, tj. wcześniejszym
zatrudnieniem wyłącznie na ¼ etatu, powierzeniem stanowiska dyrektora przy
braku doświadczenia zawodowego oraz wykształcenia kierunkowego,
niejasnościami co rzeczywistego odbywania wyjazdów służbowych. Okoliczności te
dostrzegł Sąd Apelacyjny, uchylając wyrokiem z dnia 13 stycznia 2011 r. pierwszy
wyrok Sądu Okręgowego z dnia 29 czerwca 2010 r., zmieniający decyzję z dnia 19
czerwca 2008 r. i przekazując sprawę Sądowi pierwszej instancji do ponownego
rozpoznania. Dopiero w trakcie ponownego rozpoznania sprawy, po przedłożeniu
dokumentów, a także na podstawie zeznań świadków i stron oraz opinii biegłej,
możliwe stało się ustalenie, że odwołująca się podlegała ubezpieczeniom
społecznym z tytułu zatrudnienia od 18 stycznia 2008 r. W takiej sytuacji nie można
uznać, że organ rentowy ponosi odpowiedzialność za nieustalenie okoliczności
umożliwiających wypłatę zasiłków w rozumieniu art. 85 ust. 1 ustawy systemowej, a
tym samym brak jest podstaw do przyznania ubezpieczonej odsetek od tych
świadczeń niewypłaconych w terminie.
Sąd odwoławczy zauważył również, że wyrok Sądu Okręgowego z dnia 8
listopada 2011 r. odnosi się wyłącznie do podlegania przez odwołującą się
ubezpieczeniom społecznym, wobec czego nie rozstrzyga o podstawie wymiaru
składek na te ubezpieczenia. Ta podstawa nie została dotychczas zweryfikowana
ani przez Sąd, ani przez organ rentowy, choć z okoliczności sprawy wynika, że nie
4
było przesłanek do przyznania wynagrodzenia w tak wygórowanej wysokości, w
oderwaniu od rzeczywistych obowiązków, możliwości pracownika, kwalifikacji i
doświadczenia zawodowego.
Ubezpieczona wywiodła skargę kasacyjną od wyroku Sądu Okręgowego,
zarzucając naruszenie:
1. art. 85 ust. 1 ustawy systemowej, przez niewłaściwe zastosowanie
polegające na uznaniu, że ZUS nie ponosi odpowiedzialności za brak zapłaty
zasiłków w terminie z uwagi na to, że skarżąca nie wykazała prawa do zasiłków w
postępowaniu przed organem rentowym, a dopiero w postępowaniu sądowym;
2. art. 85 ust. 1 w związku z art. 123 ustawy systemowej, przez
niewłaściwe zastosowanie polegające na uznaniu, że ZUS nie ponosi
odpowiedzialności za brak zapłaty zasiłków w terminie, bowiem ocena okoliczności
sprawy na etapie prowadzenia postępowania przez ZUS, skutkująca decyzją
odmowną w przedmiocie wypłaty zasiłków była spowodowana okolicznościami
niezależnymi od ZUS w postaci ograniczeń dowodowych występujących w
postępowaniu przed organem rentowym;
3. art. 382 k.p.c., art. 378 § 1 zdanie pierwsze k.p.c. i art. 328 § 2 w
związku z art. 391 k.p.c., prze nierozważenie wszystkich zarzutów i twierdzeń
wskazanych przez skarżącą w apelacji i brak szczegółowego odniesienia się do
nich w uzasadnieniu, co powoduje, że Sąd drugiej instancji nie rozpoznał sprawy w
granicach apelacji, natomiast zaskarżony wyrok nie poddaje się kontroli kasacyjnej;
4. art. 382 k.p.c. w związku z art. 227 k.p.c., art. 378 § 1 zdanie pierwsze
k.p.c. i art. 328 § 2 k.p.c. w związku z art. 391 k.p.c., przez nieodniesienie się do
istotnej części zebranego w aktach rentowych materiału dowodowego i niepoddanie
rozważaniom wszystkich twierdzeń i dowodów przedstawionych przez skarżącą w
apelacji oraz oparcie wyroku na dowodach przeprowadzonych na okoliczności
nieistotne w sprawie, co skutkowało uznaniem, że dopiero w postępowaniu
sądowym zostały wyjaśnione okoliczności mające istotne znaczenie dla
rozstrzygnięcia sprawy, co w konsekwencji uniemożliwia ocenę prawidłowości
dokonanej przez Sąd drugiej instancji subsumcji stanu faktycznego sprawy do
normy zawartej w art. 85 ust. 1 ustawy systemowej;
5
5. art. 378 § 1 zdanie pierwsze k.p.c. i art. 328 § 2 k.p.c. w związku z
art. 391 k.p.c., przez przekroczenie granic apelacji i rozpoznanie sprawy w zakresie
wykraczającym poza przedmiot postępowania apelacyjnego, co implikuje
wadliwość uzasadnienia zaskarżonego wyroku.
Opierając skargę na takich podstawach, ubezpieczona wniosła o uchylenie
wyroku Sądu Okręgowego i przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego
rozpoznania oraz orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego, ewentualnie o
zmianę tego wyroku przez zasądzenie od organu rentowego na rzecz skarżącej
kwoty 46.436, 29 zł oraz kosztów postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przepisy art. 4 ust. 1 oraz art. 6 ust. 1 ustawy zasiłkowej określają warunki
nabycia prawa do zasiłku chorobowego przewidując, że ubezpieczony nabywa
prawo do zasiłku chorobowego po upływie 30 dni nieprzerwanego ubezpieczenia
chorobowego - jeżeli podlega obowiązkowo temu ubezpieczeniu oraz, że zasiłek
chorobowy przysługuje ubezpieczonemu, który stał się niezdolny do pracy z
powodu choroby w czasie trwania ubezpieczenia chorobowego. Z art. 29 ust. 1 pkt
1 tej ustawy wynika natomiast, że zasiłek macierzyński przysługuje ubezpieczonej,
która w okresie ubezpieczenia chorobowego urodziła dziecko. Zasadniczą
przesłanką prawa do zasiłku chorobowego i zasiłku macierzyńskiego jest więc
ziszczenie się ryzyka ubezpieczeniowego (powstanie niezdolności do pracy z
powodu choroby, urodzenie dziecka) w czasie trwania ubezpieczenia chorobowego.
Inaczej rzecz ujmując, prawo do zasiłku chorobowego nabywa ten, kto stał się
niezdolny do pracy w okresie podlegania ubezpieczeniu chorobowemu, a prawo do
zasiłku macierzyńskiego – ubezpieczona, która w tym okresie urodziła dziecko.
W stanie faktycznym rozpoznawanej sprawy było bezsporne, że
ubezpieczona, choć została zgłoszona do ubezpieczeń społecznych, w tym także
do ubezpieczenia chorobowego, poczynając od 18 stycznia 2008 r., to jednak
została następnie wyłączona z tego ubezpieczenia na podstawie decyzji organu
rentowego z dnia 19 czerwca 2008 r. Tym samym, w okresie od 19 czerwca 2008 r.
aż do czasu uprawomocnienia się wyroku Sądu Okręgowego z dnia 8 listopada
6
2011 r., zmieniającego wymienioną decyzję, ubezpieczona musiała być uznawana
za osobę niepodlegającą ubezpieczeniu chorobowemu, a co za tym idzie
niespełniającą przesłanek określonych w art. 4, art. 6 i art. 29 ustawy zasiłkowej.
Nie mogła zatem w tym czasie skutecznie domagać się wypłaty zasiłku
chorobowego oraz zasiłku macierzyńskiego. Wspomniany wyrok z dnia 8 listopada
2011 r. miał zaś ten walor, że z chwilą uprawomocnienia się potwierdził fakt
podlegania przez ubezpieczoną ubezpieczeniom społecznym w okresie od 18
stycznia 2008 r., przy czym bez względu na charakter tego wyroku, przed jego
uprawomocnieniem się nie istniała podstawa do uznania, iż ubezpieczona
podlegała ubezpieczeniom społecznym. Choć bowiem orzeczenie to, jako że
wydane w sprawie z zakresu ubezpieczeń społecznych, miało charakter ustalający
(deklaratoryjny), to jednak do czasu jego uprawomocnienia się skutkującego
ostatecznym rozstrzygnięciem sporu dotyczącego podlegania ubezpieczeniom
społecznym organ rentowy, z przyczyn od niego niezależnych, nie mógł wypłacić
na rzecz ubezpieczonej wnioskowanych przez nią świadczeń (por. uzasadnienie
wyroku Sądu Najwyższego z dnia 27 września 2002 r., II UK 214/02, OSNP 2004
nr 5, poz. 89).
Z art. 85 ust. 1 ustawy systemowej wynika, że jeżeli Zakład - w terminach
przewidzianych w przepisach określających zasady przyznawania i wypłacania
świadczeń pieniężnych z ubezpieczeń społecznych lub świadczeń zleconych do
wypłaty na mocy odrębnych przepisów albo umów międzynarodowych - nie ustalił
prawa do świadczenia lub nie wypłacił tego świadczenia, jest obowiązany do
wypłaty odsetek od tego świadczenia w wysokości odsetek ustawowych
określonych przepisami prawa cywilnego. Nie dotyczy to przypadku, gdy
opóźnienie w przyznaniu lub wypłaceniu świadczenia jest następstwem
okoliczności, za które Zakład nie ponosi odpowiedzialności.
Przesłanką powstania obowiązku organu rentowego wypłaty odsetek jest
opóźnienie tego organu w ustaleniu prawa do świadczenia pieniężnego z
ubezpieczenia społecznego lub wypłaty tego świadczenia. W orzecznictwie Sądu
Najwyższego wyrażono pogląd, że zawarte w art. 85 ust. 1 ustawy określenie „nie
ustalił prawa do świadczenia” oznacza zarówno niewydanie w terminie decyzji
przyznającej świadczenie, jak i wydanie decyzji odmawiającej przyznania
7
świadczenia, mimo spełnienia warunków do jego uzyskania (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 9 marca 2001 r., II UKN 402/00, OSNAPiUS 2002 nr 20,
poz. 501), a zatem w tym ostatnim wypadku chodzi o sytuacje, w których organ
rentowy, odmawiając przyznania świadczenia, naruszył przepisy prawa
materialnego określające przesłanki nabycia prawa do świadczenia pieniężnego z
ubezpieczenia społecznego, przy czym dla powstania obowiązku wypłaty odsetek
konieczne jest stwierdzenie naruszenia prawa przez organ rentowy prawomocnym
wyrokiem sądu zmieniającym decyzję organu rentowego i przyznającym prawo do
tego świadczenia (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 7 października 2004 r.,
II UK 485/03, OSNP 2005 nr 10, poz. 147 i z dnia 25 stycznia 2005 r., I UK 159/04,
OSNP 2005 nr 19, poz. 308).
W warunkach charakterystycznych dla rozpoznawanej sprawy było
niesporne, iż niewypłacenie ubezpieczonej świadczeń z ubezpieczenia
społecznego w razie choroby i macierzyństwa nastąpiło w następstwie decyzji
organu rentowego z dnia 19 czerwca 2008 r., którą stwierdzono, że ubezpieczona
nie podlega ubezpieczeniu społecznemu z tytułu umowy o pracę zawartej z A. W.,
prowadzącą działalność gospodarczą pod nazwą A. Decyzja ta została następnie
prawomocnie zmieniona wyrokiem Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych z dnia 8 listopada 2011 r. przez stwierdzenie, że ubezpieczona od
dnia 18 stycznia 2008 r. podlegała ubezpieczeniu społecznemu w związku z
umową o pracę zawartą z A. W. Tym samym doszło do spełnienia dyspozycji art.
85 ust. 1 zdanie pierwsze ustawy systemowej, tzn. organ rentowy nie ustalił w
terminie prawa ubezpieczonej do wnioskowanych przez nią świadczeń.
Przedmiotem sporu było natomiast to, czy w rozpoznawanej sprawie
odpowiedzialność Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z tytułu opóźnienia w
ustaleniu i wypłacie prawa do świadczenia pieniężnego z ubezpieczenia
społecznego jest wyłączona na podstawie art. 85 ust. 1 zdanie drugie ustawy
systemowej, który przewiduje, że obowiązek wypłaty odsetek nie dotyczy
przypadku, gdy opóźnienie w przyznaniu lub wypłaceniu świadczenia jest
następstwem okoliczności, za które Zakład nie ponosi odpowiedzialności. W
związku z treścią tego przepisu należy wskazać, że po pierwsze - do skutków
opóźnienia, o którym mowa w tym przepisie, nie stosuje się odpowiednio przepisów
8
Kodeksu cywilnego, ponieważ przepisy ustawy systemowej nie odsyłają do takiego
stosowania przepisów Kodeksu cywilnego dotyczących skutków opóźnienia w
spełnieniu świadczenia pieniężnego (art. 481 § 1 k.c.); po drugie - do skutków
opóźnienia w ustaleniu i wypłacie świadczenia pieniężnego tym bardziej nie stosuje
się przepisów Kodeksu cywilnego dotyczących odpowiedzialności opartej na winie
sprawcy (art. 415 k.c.) oraz obowiązku naprawienia szkody wynikłej z niewykonania
lub nienależytego wykonania zobowiązania (art. 471 k.c.), nawet w drodze analogii;
po trzecie - żądanie odsetek nie jest zależne od poniesienia przez ubezpieczonego
szkody jako następstwa opóźnienia.
Nie ulega też wątpliwości, że przewidziane w art. 85 ust. 1 zdanie drugie
ustawy systemowej wyłączenie obowiązku organu rentowego wypłaty odsetek nie
jest zależne od wykazania, że organ rentowy nie ponosi winy w powstaniu
opóźnienia. Zdaniem Sądu Najwyższego, zawarte w tym przepisie określenie
„okoliczności, za które Zakład nie ponosi odpowiedzialności” jest bardziej zbliżone
znaczeniowo do używanego w przepisach prawa określenia „przyczyn niezależnych
od organu”, co oznacza, że Zakład Ubezpieczeń Społecznych nie jest obowiązany
do wypłaty odsetek nie tylko wtedy, gdy nie ponosi winy w opóźnieniu, lecz także
wtedy, gdy opóźnienie w ustaleniu i wypłacie prawa do świadczenia pieniężnego z
ubezpieczenia społecznego jest skutkiem innych przyczyn niezależnych od Zakładu.
W rozpoznawanej sprawie Sądy przyjęły, że dopiero w postępowaniu
sądowym toczącym się w związku z odwołaniem ubezpieczonej od decyzji organu
rentowego, którą stwierdzono, że nie podlega ona ubezpieczeniom społecznym od
18 stycznia 2008 r., przedstawiono takie dowody, których przeprowadzenie
umożliwiło ostateczne wyjaśnienie wątpliwości co do fikcyjnego charakteru
zatrudnienia ubezpieczonej i zmiany zaskarżonej decyzji organu rentowego.
Ustaleń tych nie mogły podważyć podniesione w skardze kasacyjnej zarzuty
naruszenia przepisów postępowania, biorąc pod uwagę niepodlegający
kwestionowaniu fakt uchylenia pierwszego z wyroków Sądu Okręgowego
zmieniającego decyzję ZUS z 19 czerwca 2008 r. przez Sąd Apelacyjny i
przekazania sprawy Sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania ze
wskazaniem na dalej istniejące wątpliwości co do rzeczywistego charakteru
zatrudnienia ubezpieczonej w spornym okresie i związanej z tym konieczności
9
przeprowadzenia stosownego postępowania dowodowego. Oznacza to bowiem,
wbrew twierdzeniom skarżącej, że w postępowaniu przed organem rentowym
ubezpieczona nie przedstawiła dowodów wystarczających do ustalenia, że w
spornym okresie podlegała ubezpieczeniom społecznym z mocy prawa. Z kolei w
tak ustalonym stanie faktycznym, wszelkie rozważania odnośnie do obowiązku
organu rentowego - w tej konkretnej sprawie - w zakresie prowadzenia
postępowania dowodowego i współdziałania w tym zakresie z ubezpieczonym,
mają walor abstrakcyjny i hipotetyczny, skoro jest niewątpliwe, że Sąd ustalił -
inaczej niż uważa wnosząca skargę – iż wszelkie dowody umożliwiające ustalenie
podlegania przez nią ubezpieczeniom społecznym zgłoszone zostały dopiero w
postępowaniu sądowym. Przy takich zaś ustaleniach Sądu nie można uznać, że
wypłacenie skarżącej zasiłków chorobowego i macierzyńskiego po terminie
wynikającym z art. 64 ust. 1 ustawy zasiłkowej było spowodowane przyczynami
zależnymi od organu rentowego, wobec czego podstawy skargi kasacyjnej w tym
zakresie należy uznać za nieusprawiedliwione.
Przyznać natomiast należy rację skarżącej, że uzasadnienie wyroku Sądu
drugiej instancji w części wykracza poza przedmiot sporu i przedmiot zaskarżenia
apelacyjnego. W sprawie nie było bowiem sporu odnośnie do wysokości podstawy
wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne skarżącej, wobec czego wszelkie
dywagacje Sądu Okręgowego dotyczące wysokości tej podstawy oraz ewentualnej
możliwości jej weryfikacji z tego powodu, że była „wygórowana”, nie mieszczą się
zakresie sprawy podanej mu pod osąd. Trafność zarzutów skarżącej w tym
zakresie nie może jednak spowodować uwzględnienia skargi kasacyjnej, albowiem
pozostaje bez wpływu na prawidłowość rozstrzygnięcia spornej w sprawie kwestii
braku podstaw do przyznania odwołującej się prawa do odsetek od wypłaconych jej
przez organ rentowy zasiłków.
Z tych wszystkich względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji (art. 39814
k.p.c.).