Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 1/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 23 października 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Mirosław Bączyk (przewodniczący)
SSN Grzegorz Misiurek
SSA Elżbieta Fijałkowska (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa "S." przeciwko Gminie W.
o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 23 października 2014 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 19 grudnia 2012 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania
i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
W pozwie z dnia 28 marca 2008 r. powódka „S.” wniosła o zobowiązanie
pozwanej Gminy W. do złożenia oświadczenia woli o treści, że jest właścicielem
wymienionych w pozwie nieruchomości stanowiących wskazane tam działki oraz
budynku przeznaczonego na cele użytkowe (pawilonu handlowego wraz z
magazynem) o powierzchni 3000 m2
, wybudowanego na tych działkach,
wymienione nieruchomości są wolne od wszelkich obciążeń powódka wybudowała
sama z własnych środków, za zezwoleniem właściwego organu nadzoru, budynek
użytkowy znajdujący się na wymienionych działkach oraz zgłosiła do dnia
31 grudnia 1996 r. roszczenie o ustanowienie użytkowania wieczystego
i nieodpłatne przeniesienie własności tego budynku. Zawarcie umowy o oddanie
gruntu w użytkowanie wieczyste oraz przeniesienie własności budynków następuje
bez przetargu i bez obowiązku wniesienia pierwszej opłaty, a w chwili zawarcia
umowy działki znajdują się we władaniu powódki. Gmina W. na podstawie art. 208
ust. 2 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami oddaje w
użytkowanie wieczyste nieruchomości o łącznej powierzchni 5625 m2
wymienione
w pozwie, przenosi nieodpłatnie własność budynku przeznaczonego na cele
użytkowe (pawilonu handlowego wraz z magazynem) o powierzchni 3000 m2
wybudowanego na działkach, ustala opłatę roczną w kwocie 3% ceny
nieruchomości.
W dniu 4 grudnia 2009 r. powódka popierając żądanie główne zgłosiła
żądanie ewentualne i wniosła o zobowiązanie pozwanej Gminy W. do złożenia
oświadczenia woli, które różniło się od żądania głównego tym, że zawierało
oświadczenie, iż budynek przeznaczony na cele użytkowe o powierzchni 3000 m2
,
wybudowany na wymienionych działkach uległ zniszczeniu wskutek pożaru
mającego miejsce w dniu 30 stycznia 2008 r., co nie ma wpływu na uprawnienie
powódki do zgłoszenia roszczenia o ustanowienie użytkowania wieczystego
działek.
Sąd Okręgowy oddalił powództwo i ustalił, że decyzją z 14 maja 1974 roku
na wniosek poprzednika prawnego powódki tj. „S.", wydane zostało pozwolenie na
budowę pawilonu handlowego „M." wraz z kotłownią tymczasową i stacją trafo na
nieruchomości stanowiącej własność Skarbu Państwa, położonej w W. Pawilon
handlowy został wybudowany ze środków własnych poprzedniczki prawnej
3
powódki. Budowa pawilonu trwała od 10 kwietnia do 23 maja 1978 r., a w dniu
12 sierpnia 1978 r. budynek „M." o powierzchni 3000 m2
został odebrany
i przekazany do eksploatacji.
W dniu 20 listopada 1992r. powódka wystąpiła z wnioskiem o wydanie
decyzji przekazującej nieruchomości w użytkowanie wieczyste. W dniu 15 grudnia
1995 r. Zastępca Burmistrza W. poinformował powódkę, że nieruchomość nie ma
uregulowanego stanu prawnego, w związku z tym nie może być przedmiotem
użytkowania wieczystego, a sprawa będzie załatwiona po uzyskaniu przez gminę
praw do gruntu. Własność nieruchomości została uregulowana postanowieniem
Sądu Rejonowego w W. z dnia 13 sierpnia 1997 r. stwierdzającym zasiedzenie.
Burmistrz W. pismem z dnia 11 lipca 2007 r. podał do publicznej wiadomości,
że położone w W. przy ul. W. 29 grunty zostały zabudowane pawilonem
handlowym przez powódkę i mają być jej przekazane w użytkowanie wieczyste,
jako zaspokojenie roszczeń wynikających z art. 208 ust. 2 ustawy z dnia 21
sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tekst jedn. Dz. U. z 2010 r. Nr
102, poz. 651 ze zm., dalej u.g.n.). Pismem złożonym w Urzędzie Miejskim w dniu
4 stycznia 2008 r. powódka zwróciła się ponownie o przekazanie w użytkowanie
wieczyste działek. W dniu 30 stycznia 2008 r. w wyniku pożaru całkowitemu
zniszczeniu uległ budynek M.
Podstawą prawną roszczenia powódki był przepisu art. 208 ust. 2 u.g.n.,
zgodnie z którym spółdzielniom i ich związkom oraz Krajowej Radzie Spółdzielczej
i innym osobom prawnym, które na gruntach stanowiących własność Skarbu
Państwa lub własność gminy do dnia 5 grudnia 1990 roku wybudowały budynki
przysługuje roszczenie o ustanowienie użytkowania wieczystego gruntów oraz
o nieodpłatne przeniesienie własności znajdujących się na nich budynków.
Roszczenie to zależy od udowodnienia wybudowania budynków samodzielne
i z własnych środków przez osobę występującą z roszczeniem albo przez jej
poprzednika prawnego oraz wybudowanie ich za zezwoleniem właściwego organu
nadzoru budowlanego. Dodatkowym warunkiem jest posiadanie nieruchomości
objętych roszczeniem w dniu zgłoszenia roszczenia. Poza tym zakres roszczenia
jest ograniczony do gruntów niezbędnych do prawidłowego korzystania z budynku.
Realizacja roszczenia następuje zgodnie z art. 208 ust. 3 u.g.n. przez zawarcie
4
umowy o oddanie gruntu w użytkowanie wieczyste oraz o przeniesienie własności
budynków, bez przetargu oraz bez obowiązku wniesienia pierwszej opłaty.
W przepisie art. 208 ust. 4 u.g.n. wyznaczony został termin wygaśnięcia roszczeń,
o których mowa w art. 208 ust. 2 u.g.n., będący zarazem najpóźniejszym terminem
składania wniosków uwłaszczeniowych na podstawie art. 208 ust. 2 u.g.n. Termin
ten, oznaczony na dzień 31 grudnia 1996 r., jest terminem zawitym.
Powódka złożyła wniosek o ustanowienie użytkowania wieczystego gruntu
zajętego pod budynek przed dniem 31 grudnia 1996 r. i wykazała istnienie
przesłanek wymienionego przepisu. Roszczenie określone w art. 208 ust. 2 u.g.n.
o ustanowienie użytkowania wieczystego gruntów oraz o nieodpłatne przeniesienie
własności znajdujących się na nich budynków jest roszczeniem majątkowym.
Termin przedawnienia wymienionego roszczenia jest 10- letni. Zgodnie
z dyspozycją art. 120 k.c. roszczenie powódki stało się wymagalne w dniu
7 grudnia 1995 r., tj. w następnym po złożeniu wniosku o ustanowienie
użytkowania wieczystego nieruchomości przez powódkę. Ostatecznie jednak Sąd
przyjął, że istotne znaczenie dla początku biegu przedawnienia miał dzień
1 stycznia 1998 r., a więc dzień wejścia w życie ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r.
o gospodarce nieruchomościami. Ustawa ta nie wprowadzała nowego uprawnienia
dla spółdzielni, jednak przepis art. 208 ust. 2 u.g.n. wyznaczał graniczny termin
zgłaszania roszczeń na dzień 31 grudnia 1996 r. Wobec tego to wejście w życie
ustawy powinno decydować o początku biegu przedawnienia. Pozwana podniosła
zarzut przedawnienia, a Sąd, uznając zarzut za skuteczny, oddalił powództwo
w całości. Rację przyznał jednak powódce, że dla skuteczności roszczenia z art.
208 ust. 2 u.g.n. nie ma znaczenia spalenie budynku w dniu 30 stycznia 2008 r.,
gdyż istniał on w dniu zgłoszenia roszczenia.
Sąd Apelacyjny oddalił apelację powódki. Stwierdził, że Sąd Okręgowy
przyjmując, iż roszczenie majątkowe przedawniło się z dniem 2 stycznia 2008 r.,
nie wziął pod uwagę oświadczenia Burmistrza W. Pismem z dnia 11 lipca 2007 r.
Burmistrz podał do publicznej wiadomości, że działki zabudowane przez powódkę
pawilonem handlowym mają być jej przekazane w użytkowanie wieczyste jako
zaspokojenie roszczeń z art. 208 ust. 2 u.g.n. W ocenie Sądu Apelacyjnego,
oświadczenie to było uznaniem roszczenia w rozumieniu art. 123 § 1 pkt 1 k.c.,
5
które przerwało bieg przedawnienia. Powództwo było niezasadne jednak z innej
przyczyny. Sąd Apelacyjny uznał mianowicie, że roszczenie o oddanie gruntu
w użytkowanie wieczyste powinno być realizowane tylko w związku z zasadniczym
roszczeniem wynikającym z tego przepisu, tj. roszczeniem o przeniesienie
własności budynku. Za taką interpretacją przemawia, w jego ocenie, treść art. 208
ust. 1 u.g.n. Intencją ustawodawcy w odniesieniu do podmiotów wymienionych
w art. 208 ust. 2 u.g.n. była regulacja stanów prawnych, poprzez uwłaszczenie
jedynie nieruchomości zabudowanych. Fakt istnienia budynku na dzień 5 grudnia
1990 r. miałby znaczenie dla zasadności roszczenia, gdyby na dzień wyrokowania
budynek w dalszym ciągu istniał. Wobec spalenia budynku (nieruchomość
pozostaje niezabudowana) roszczenie powódki jest nieusprawiedliwione.
W skardze kasacyjnej powódka zarzuciła naruszenie prawa materialnego
przepisu art. 208 ust. 2 w zw. z art. 207 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r.
o gospodarce nieruchomościami (t.j. Dz. U. z 2000 r. nr 102, poz. 651) poprzez
błędną wykładnię i ustalenie, że warunkiem skuteczności roszczenia o oddanie
gruntu w użytkowanie wieczyste jest istnienie budynku wybudowanego
w warunkach dyspozycji wymienionego przepisu w dacie rozstrzygania przez Sąd;
użyte pojęcie „niezbędności gruntu" odnosi się do zdarzeń zaistniałych po dniu
zgłoszenia roszczenia podmiotowi zobowiązanemu do ustanowienia prawa;
roszczenie o oddanie gruntu w użytkowanie wieczyste może być realizowane tylko
z zasadniczym roszczeniem o przeniesienie własności budynku oraz przepisu 384
k.p.c. poprzez orzeczenie wbrew zasadzie reformationis in peius, na niekorzyść
strony wnoszącej apelację.
Skarżąca wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
W rozpoznawanej sprawie powstał problem, czy za prawidłową można
uznać wykładnię przepisu art. 208 ust. 2 w zw. z art. 207 ust. 1 i 2 u.g.n.
przyjmującą, że realizacja roszczenia o ustanowienie użytkowania wieczystego
gruntu, w okolicznościach faktycznych przyjętych za podstawę rozstrzygnięcia,
możliwa jest tylko łącznie z nieodpłatnym przeniesieniem własności budynków.
6
Według utrwalonych w orzecznictwie zasad interpretacji przepisów prawa,
podstawowe znaczenie ma wykładnia językowa, a dopiero wtedy, gdy ta zawodzi,
prowadząc do wyników nie dających się pogodzić z racjonalnym działaniem
ustawodawcy i celem, jaki ma realizować dana norma, sięga się do dyrektyw
wykładni systemowej i funkcjonalnej. Stanowisko takie znajduje potwierdzenie
w orzecznictwie Sądu Najwyższego oraz Trybunału Konstytucyjnego (por.
w szczególności wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 października 1992 r. III CRN
50/92, OSNCP 1993, z. 10, poz. 181; uchwała Sądu Najwyższego z dnia 1 grudnia
1998 r. III CZP 47/98 oraz orzecz. Trybunału Konstytucyjnego z dnia 28 maja
1986 r. U 1/86 i z dnia 5 listopada 1986 r. U 5/86). Z orzeczeń tych wynika, że w
drodze "wykładni nie można uzupełniać ustawodawcy", a podstawy do ustalania
praw i obowiązków powinny wprost wynikać z ustawy.
Tekst przepisu prawnego powinien być tak rozumiany, jak wskazują na to
reguły składniowe oraz normy znaczeniowe danego języka, natomiast zadaniem
ustawodawcy powinno być dochowanie jak najdalej idącej staranności i dbałości
o to, by jego wola znalazła właściwe odzwierciedlenie w adekwatnym do niej
brzmieniu tekstu aktu prawnego. Dokonywana następnie przez sądy wykładnia
prawa, jako element jego stosowania, nie może przeradzać się w tworzenie
pożądanego, a niekiedy nawet wręcz społecznie oczekiwanego, stanu prawnego
(por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 7 czerwca 2001 r. III CZP 29/01).
Przepis art. 208 ust. 2-4 u.g.n. stanowi element procesu regulowania przez
ustawodawcę przekształceń stanu prawnego gruntów wchodzących dawniej
w skład tzw. funduszu jednolitej własności państwowej, zapoczątkowanego
oddzieleniem mienia Skarbu Państwa od mienia innych państwowych osób
prawnych oraz wprowadzeniem instytucji mienia komunalnego i komunalizacją
znacznej części majątku państwowego. Jest on odpowiednikiem przepisów art. 88a
ust. 2-4 u.g.g. w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 10 czerwca 1994 r. zmieniającą
ustawę o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości oraz niektóre inne
ustawy (Dz. U. Nr 84, poz. 384). Taki model uwłaszczenia dotyczył wszelkich
spółdzielni i ich związków, a także innych osób prawnych, które w dniu 5 grudnia
1990 r. nie były użytkownikami gruntów, więc nie mogły skorzystać z możliwości
7
uwłaszczenia na podstawie art. 204 u.g.n. Ratio legis art. 208 ust. 2-4 u.g.n. jest
oczywiste, przepis ten dotyczył jedynie nieruchomości zabudowanych.
Z jego językowej wykładni wynika, że roszczenie wygasa tylko w sytuacji,
w której uprawniony nie złożył wniosku o zawarcie umowy i przeniesienie
własności budynku; jakiekolwiek inne zmiany, w szczególności w odniesieniu do
stanu budynku, które zaistniały po zgłoszeniu wniosku właścicielowi nieruchomości,
nie powinny mieć żadnego znaczenia dla istnienia roszczenia uprawnionego.
Według ustaleń Sądu Apelacyjnego w dacie zgłoszenia pozwanemu roszczenia
skarżąca spełniła wszystkie wymagania przewidziane wymienioną normą, tj. za
zezwoleniem właściwego organu nadzoru budowlanego dokonała zabudowy
gruntu, o jakim mowa w tym przepisie, a w dniu skierowania do pozwanego
wniosku, złożonego w terminie określonym ust. 4 art. 208 u.g.n., była posiadaczem
nieruchomości w rozumieniu art. 207 u.g.n.
Nie można jednak nie dostrzegać problemu w realizacji roszczenia
wynikającego z art. 208 ust 2 u.g.n., który ogranicza roszczenie posiadacza do
gruntów niezbędnych do prawidłowego korzystania z budynku, co prima facie
może uzasadniać stanowisko Sądu Apelacyjnego, że o zasadności roszczenia
decydować będzie wyłącznie istnienie i wielkość budynku w dacie realizacji
roszczenia.
Stanowisko to jednak trudno obronić, gdyż roszczenie posiadacza
musiałoby być rozważane w oderwaniu od stanu z dnia 5 grudnia 1990 r. i chwili
złożenia wniosku, a w konsekwencji o jego istnieniu decydowałyby przesłanki
niezawarte w dyspozycji przepisu art. 208 ust 2 i 4 u.g.n.. Istnienie roszczenia
stałoby się uzależnione od zdarzeń, nawet przypadkowych, na które posiadacz nie
miał żadnego wpływu. Taki kierunek rozumowania pozwalałaby również uzasadnić
roszczenie posiadacza, gdyby po złożeniu wniosku nastąpiła rozbudowa budynku,
gdyż te większe grunty stałyby się niezbędne, według treści przepisu, do
prawidłowego korzystania z budynku. Możliwość wyprowadzenia tak odmiennych
wniosków co do istnienia roszczenia, przy przyjęciu za prawnie relewantne
istnienie budynku w dacie realizacji roszczenia, jest nie do pogodzenia
z domniemaną zasadą racjonalności ustawodawcy.
8
Ustawa wprowadziła dwa terminy: pierwszy dzień 5 grudnia 1990 r. który był
końcowym dla oceny, czy roszczenie w ogóle powstało i drugi dzień 31 grudnia
1996 r. - zawity termin do zgłaszania wniosków o realizację roszczenia. Zgłoszenie
wniosku przez uprawnionego skorelowane zostało z obowiązkiem pozwanego
zawarcia umowy o oddanie gruntu w użytkowanie wieczyste i nieodpłatne
przeniesienie własności budynku. Treść przepisu wskazuje, że liczył się stan
istniejący w dacie zgłoszenia wniosku, o czym świadczy zastrzeżenie o obowiązku
posiadania nieruchomości na dzień zgłoszenia wniosku. Ustawa nie wprowadziła
innych wymagań, w szczególności warunku uzależniającego realizację roszczenia
od istnienia budynku w takim stanie, w jakim był na dzień zgłoszenia wniosku.
Porównywanie przez Sąd Apelacyjny zakresu norm przepisu art. 208 ust. 1
i 208 ust. 2 u.g.n. celem uzasadnienia tezy, że tylko w odniesieniu do gruntu
zabudowanego w chwili realizacji roszczenia przepis ust. 2 art. 208 u.g.n. znajduje
zastosowanie, jest pozbawione racji, gdyż są to dwie odrębne regulacje
uwłaszczenia podmiotów uprawnionych, dotyczące różnego zakresu
podmiotowego oraz różnych przesłanek powstania roszczenia.
Fakt, że umowa o oddanie gruntu w użytkowanie wieczyste musi być
zawarta w formie aktu notarialnego, a wpis prawa użytkowania wieczystego ma
charakter konstytutywny, do czego odwoływał się Sąd Apelacyjny uzasadniając
swoje stanowisko, nie ma żadnego znaczenia dla zasadności roszczenia.
„Akcesoryjność" prawa własności budynków w stosunku do użytkowania
wieczystego (art. 235 § 2 k.c.) oznacza co do zasady, prawo do samodzielnego
dochodzenia roszczenia o oddanie nieruchomości w użytkowanie wieczyste,
w oderwaniu od roszczenia o przeniesienie własności budynku. Zniszczenie, czy
unicestwienie budynku nie jest zatem prawnie doniosłą przeszkodą w zawarciu
umowy. Skarżąca spełniła wszystkie warunki ustawowe i tylko na skutek leżących
po stronie pozwanego okoliczności nie doszło do zawarcia umowy o oddanie
gruntu w użytkowanie wieczyste przed spaleniem budynku. Do tego momentu była
ona posiadaczem nieruchomości, a w budynku który był pawilonem handlowym do
30 stycznia 2008 r., prowadziła działalność gospodarczą. Odmowa realizacji
roszczenia nie jest zatem uzasadniona.
9
Przyjąć zatem należy, że na istnienie roszczenia o ustanowienie
wieczystego użytkowania gruntów oraz o nieodpłatne przeniesienie
własności budynków, którego skuteczność nabycia oceniana jest na dzień
złożenia wniosku, nie miały wpływu zdarzenia prowadzące do uszkodzenia
lub eliminacji wzniesionego na tym gruncie budynku, które wystąpiły po
złożeniu wniosku. Inna interpretacja przepisu art. 208 ust. 2-4 u.g.n.
prowadziłaby do odmiennej oceny nabytych roszczeń, różnicowała sytuację
uprawnionych, którą kształtowałyby zdarzenia przypadkowe, niezależne od
stron.
Roszczenie, którego kształt w odniesieniu do wielkości gruntu
ograniczony został przez ustawodawcę do niezbędnego do prawidłowego
korzystania z budynku, istniejącego w dacie złożenia wniosku, nie może być
dochodzone bez określenia jego stanu. Wprawdzie z ustaleń wynika,
że budynek nie istnieje, ale nie jest wyjaśnione jaka jest sytuacja prawna
związana z potrzebą jego odbudowy i kontynuowania działalności
gospodarczej, do której odwołuje się skarżąca.
Zgodnie z art. 3 pkt 2 ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. prawo budowlane
(jednolity tekst Dz. U. z 2013 r. poz. 1409) budynek to taki obiekt
budowlany, który jest trwale związany z gruntem, wydzielony z przestrzeni
za pomocą przegród budowlanych oraz posiada fundamenty i dach.
Przyjęcie, że ustawodawca sformułowaną w wymienionej ustawie definicją
legalną posługuje się również w przepisie art. 208 ust. 2 u.g.n. oznacza
konieczność ustalenia wielkości budynku, którego odbudowy zamierza
podjąć się skarżąca. Od tego bowiem zależy ocena „niezbędności gruntu do
korzystania z budynku". Sposób korzystania z gruntu oddanego
w użytkowanie wieczyste powinien być określony w umowie (art. 239
k.c.). Wobec rato legis art. 208 ust. 2 u.g.n. uwłaszczającego grunty zabudowane
realizacja roszczenia w razie zniszczenia budynku powinna być powiązana z
odpowiednim zastosowaniem przepisu art. 239 § 2 k.c.
10
W okolicznościach rozstrzyganej sprawy nie można mówić w ogóle
o naruszeniu przez Sąd Apelacyjny przepisu art. 384 k.p.c., gdyż nie nastąpiło
uchylenie ani też zmiana wyroku na niekorzyść skarżącej. Przyjęcie przez Sąd
drugiej instancji innej przyczyny niezasadności powództwa, którą Sąd I instancji
uznał za niemającą znaczenia, nie spowodowało niekorzystnego rozstrzygnięcia na
skutek wywiedzionej apelacji.
Wobec tego na podstawie art. 39815
k.p.c., a co do kosztów postępowania - art.
108 § 2 w zw. z art. 39821
k.p.c., Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji.