Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II KK 75/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 13 listopada 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Michał Laskowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Kazimierz Klugiewicz
SSA del. do SN Dariusz Czajkowski
Protokolant Ewa Oziębła
przy udziale prokuratora Prokuratury Generalnej Małgorzaty Wilkosz-Śliwy,
w sprawie P. K.
skazanego z art. 158 § 1 k.k.
po rozpoznaniu w Izbie Karnej na rozprawie
w dniu 13 listopada 2014 r.,
kasacji, wniesionej przez obrońcę skazanego
od wyroku Sądu Okręgowego w P.
z dnia 4 października 2013 r.,
zmieniającego wyrok Sądu Rejonowego w P.
z dnia 4 kwietnia 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w odniesieniu do P.
K., a na podstawie art. 435 k.p.k. także w odniesieniu do K. S., A.
M. i Ł. S. i
przekazuje sprawę Sądowi Okręgowemu w P.
do ponownego rozpoznania w postępowaniu
odwoławczym.
2
UZASADNIENIE
Sąd Rejonowy w P., wyrokiem z dnia 4 kwietnia 2013 r., uznał P. K., K. S., A.
M. i Ł. S. za winnych tego, że w dniu 14 października 2011 r. w miejscowości T.
przy ul. C., działając wspólnie i w porozumieniu wzięli udział w pobiciu A. D. i S. S.
w ten sposób, że K. S. uderzył pokrzywdzonego S. S. w twarz, co spowodowało
jego upadek na ziemię, a następnie razem z pozostałymi oskarżonymi uderzali S.
S. i A. D. pięściami po twarzy i kopali nogami po całym ciele i głowie, co
spowodowało u A. D. i S. S. opisane w wyroku obrażenia ciała, które to obrażenia
spowodowały naruszenie narządów ciała pokrzywdzonych na okres powyżej
siedmiu dni, a oskarżeni narazili pokrzywdzonych na bezpośrednie
niebezpieczeństwo nastąpienia skutku określonego w art. 156 § 1 k.k. i na
bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia, to jest za winnych przestępstwa z
art. 158 § 1 k.k., za które wymierzył im kary:
- K. S. 2 lat pozbawienia wolności,
- P. K. i Ł. S. po roku i 10 miesiącach pozbawienia wolności,
- A. M. roku i 8 miesięcy pozbawienia wolności,
przy czym wykonanie kar orzeczonych wobec P. K., K. S. i A. M. warunkowo
zawiesił na okres 5 lat próby, oddając w tym okresie oskarżonych pod dozór
kuratora sądowego.
Apelację na niekorzyść oskarżonych P. K., K. S., A. M. i Ł. S. wniósł od tego
wyroku prokurator. Zarzucił w niej obrazę przepisów prawa materialnego:
- poprzez niezastosowanie art. 57a § 1 k.k., to jest nieprzyjęcie iż sprawcy pobicia
S. S. i A. D. w dniu 14 października 2011 r. w T. dokonali umyślnego zamachu na
zdrowie w sposób publiczny i bez powodu, okazując przez to rażące lekceważenie
porządku prawnego,
- poprzez błędne zastosowanie art. 69 § 1 i 2 k.k., to jest przyjęcie w stosunku do
oskarżonych P. K., K. S. i A. M. pozytywnej prognozy, iż nie popełnią oni w
przyszłości przestępstwa, co skutkowało orzeczeniem kary pozbawienia wolności z
warunkowym jej zawieszeniem na okres próby, podczas gdy postawa sprawców,
ich właściwości i warunki osobiste, dotychczasowy sposób życia, działanie w
warunkach art. 57a k.k. oraz zachowanie się po popełnieniu przestępstwa nie dają
3
podstaw do pozytywnej prognozy kryminologicznej a w konsekwencji do
zawieszenia wykonania orzeczonej kary pozbawienia wolności, które to naruszenie
miało wpływ na treść orzeczenia.
Prokurator wniósł w apelacji o zmianę zaskarżonego wyroku w części
dotyczącej oskarżonych P. K., K. S., A. M. poprzez orzeczenie kary pozbawienia
wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania.
Apelację od wyroku wniósł ponadto obrońca Ł. S.
W toku rozprawy apelacyjnej prokurator zmodyfikował wniosek apelacji,
wnosząc w pierwszej kolejności o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie
sprawy sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania.
Sąd Okręgowy w P., wyrokiem z dnia 4 października 2013 r., zmienił
zaskarżony wyrok w ten sposób, że w punkcie 1 uzupełnił opis czynu przypisanego
oskarżonym P. K., K. S., A. M. i Ł. S. w ten sposób, że po słowach „działając
wspólnie iw porozumieniu” dodał słowa „publicznie i bez powodu, okazując przez
to rażące lekceważenie porządku prawnego” oraz uzupełnił podstawę skazania i
wymiaru kary o przepis art. 57a § 1 k.k. Sąd uchylił nadto orzeczenie o
warunkowym zawieszeniu wymierzonych kar pozbawienia wolności i wyznaczeniu
okresów prób oraz orzeczenie o oddaniu oskarżonych P. K., K. S. i A. M. pod dozór
kuratora sądowego (punkty 2 i 3 części dyspozytywnej wyroku). W pozostałej
części zaskarżony wyrok utrzymany został w mocy.
Kasację od tego wyroku wniósł obrońca P. K. Zaskarżając wyrok w części, w
odniesieniu do punktów 1, 2 i 3 zarzucił:
1. rażące naruszenie prawa procesowego, mające wpływ na treść orzeczenia,
to jest naruszenie
- art. 454 § 2 k.p.k. przez zmianę ustaleń faktycznych, przez poszerzenie
katalogu okoliczności obciążających oskarżonego i w konsekwencji
zaostrzenie wymierzonej kary pozbawienia wolności, w postaci uchylenia
rozstrzygnięcia zawieszającego wykonanie kary pozbawienia wolności, to
jest naruszenie reguły ne peius,
- art. 455 k.p.k. przez to, że Sąd odwoławczy poprawił kwalifikację prawną
czynu na surowszą mimo braku ustaleń Sądu pierwszej instancji w tym
zakresie, w sytuacji gdy warunkiem poprawienia kwalifikacji w trybie art. 455
4
k.p.k. jest odwołanie się wyłącznie do ustaleń zawartych w określeniu
przypisanego oskarżonemu czynu,
2. rażące naruszenie prawa materialnego, mające istotny wpływ na treść
orzeczenia, a mianowicie błędną wykładnię art. 115 § 21 k.k. i art. 57a § 1
k.k. polegającą na wyrażeniu poglądu, iż czyn P. K. można określić jako
działanie publiczne, spełniające wymóg uznania czynu za mający charakter
chuligański, gdy tymczasem praktyka sądowa, ustalając znamiona
publiczności działania rozróżnia zarówno działania publiczne pod względem
podmiotowym, polegające na świadomości sprawcy, że jego działanie
dojdzie lub może dojść do wiadomości nieokreślonej liczby ludzi, a sprawca
chce tego lub możliwość taką przewiduje i na nią się godzi.
Obrońca oskarżonego wniósł o uchylenie wyroku Sądu Okręgowego w P. w
zaskarżonej części i przekazanie sprawy sądowi właściwemu do ponownego
rozpoznania.
Prokurator Prokuratury Okręgowej w P. wniósł o oddalenie kasacji, jako
oczywiście bezzasadnej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Kasacja obrońcy P. K. okazała się zasadna.
Przepis art. 454 § 2 k.p.k. zawierający jedną z reguł ne peius jest przepisem
o charakterze gwarancyjnym. Gwarancyjność tej reguły ma wyjątkowo silny
charakter i jest powiązana z tradycyjnym rozumieniem zasady dwuinstancyjności
oraz z zabezpieczeniem prawa oskarżonego do obrony. Dopuszczając bowiem
możliwość wydania przez sąd odwoławczy orzeczenia o charakterze
reformatoryjnym, ustawodawca wprowadził ograniczenie co do możliwości
orzeczenia przez ten sąd surowszej kary pozbawienia wolności wówczas, gdy
zmienia on ustalenia faktyczne w sprawie. Przepis art. 454 § 2 k.p.k. ma zatem
chronić oskarżonego przed orzeczeniem przez sąd odwoławczy surowszej kary
pozbawienia wolności wtedy, gdy sąd ten uwzględniając wniesioną na niekorzyść
oskarżonego apelację, jednocześnie dostrzega inne aniżeli sąd pierwszej instancji
okoliczności faktyczne wpływające na wymiar kary lub gdy katalog tych okoliczności
ulega powiększeniu. Ustawodawca założył, że w sytuacji, w której sąd odwoławczy
okoliczności takie dostrzeże, mając jednocześnie przekonanie co do potrzeby
5
zaostrzenia kary pozbawienia wolności, powinien uchylić zaskarżony wyrok i
przekazać sprawę sądowi pierwszej instancji po to, aby ten sąd okoliczności te
rozważył i dał temu wyraz w orzeczeniu, a jednocześnie by oskarżony mógł bronić
swoich interesów w postępowaniu pierwszoinstancyjnym oraz by umożliwić mu
ewentualne wniesienie środka odwoławczego. W przypadku bowiem, gdy sąd
odwoławczy, zmieniając ustalenia faktyczne wyda wyrok, którym orzeknie surowszą
karę pozbawienia wolności, oskarżony pozbawiony jest możliwości zaskarżenia
tego orzeczenia zwykłym środkiem odwoławczym.
Omawiana reguła ne peius dotyczy przy tym tych ustaleń faktycznych, które
mają wpływ na wymiar kary. Jeśli ten warunek jednak jest spełniony, to za ustalenia
faktyczne rozumieć należy ustalenia odnoszące się do przedmiotowej strony czynu,
jego strony podmiotowej, innych okoliczności wpływających na określenie stopnia
winy i stopnia społecznej szkodliwości czynu oraz ustalenia dotyczące samego
oskarżonego, w tym jego zachowania przed popełnieniem przestępstwa i po jego
popełnieniu (zob. m. in. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 czerwca 2008 r., IV KK
38/08, OSNKW z 2008 r., z. 9, poz. 72).
Od zmiany lub uzupełniania katalogu okoliczności obciążających oraz
redukowania okoliczności łagodzących odróżnić jednak należy sytuację, w której
sąd odwoławczy dokonuje odmiennych aniżeli sąd pierwszej instancji ocen
ustalonych okoliczności. Sąd odwoławczy może zatem inaczej, także surowiej,
oceniać ustalone okoliczności, nie może tylko zmieniać katalogu tych okoliczności,
o ile zamierza orzec surowszą karę pozbawienia wolności (zob. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 23 kwietnia 2013 r., IV KK 395/12, OSNKW z 2013 r., z. 8, poz.
70).
Warto przy tym zaznaczyć, że obowiązywanie reguł ne peius powinno być
uwzględnianie przez strony przy formułowaniu wniosków apelacji. W realiach
rozpoznawanej sprawy dostrzegł to, jak się wydaje, prokurator uczestniczący w
rozprawie apelacyjnej, zmieniając wiodący wniosek apelacji.
Trzeba także podkreślić, że przy interpretacji art. 454 § 2 k.p.k. za
orzeczenie surowszej kary pozbawienia wolności rozumieć należy także zmianę
wyroku, polegającą na uchyleniu orzeczenia o warunkowym zawieszeniu
6
wykonania wymierzonej kary, co nie powinno zresztą budzić (i nie budzi)
szczególnych wątpliwości.
Odnosząc powyższe do okoliczności rozpoznawanej sprawy odpowiedzieć
sobie należy na pytanie, czy sąd odwoławczy dokonał zmiany (rozszerzenia)
katalogu ustaleń faktycznych wpływających na wymiar kary pozbawienia wolności,
czy jedynie dokonał odmiennej oceny okoliczności ustalonych już przez sąd
pierwszej instancji.
Sąd Najwyższy po analizie materiałów postępowania doszedł do wniosku, że
Sąd Okręgowy w P. dokonał jednak zmiany ustaleń faktycznych w rozumieniu art.
454 § 2 k.p.k., przepisu, jak podkreślono, o silnie gwarancyjnym charakterze.
Zauważyć trzeba, że ani w akcie oskarżenia, ani w toku postępowania przed
Sądem Rejonowym w P. nie była w ogóle podnoszona kwestia chuligańskiego
charakteru czynu zarzucanego oskarżonym. Trzeba to zauważyć bez względu na
ocenę tego faktu. W takiej sytuacji oskarżony, ani jego obrońca nie realizowali linii
obrony, która zawierałaby argumentację zwalczającą koncepcję uznania czynu
oskarżonego za czyn o charakterze chuligańskim. Co więcej, oskarżony i jego
obrońca nie zaskarżyli wyroku Sądu Rejonowego. Kwestia uznania czynu
oskarżonego za czyn o charakterze chuligańskim pojawiła się w toku postępowania
dopiero w apelacji prokuratora. Ma to znaczenie przy ocenie powiązania reguły z
art. 454 § 2 k.p.k. z zasadą dwuinstancyjności.
Podkreślenia wymaga wreszcie, że Sąd Okręgowy, dokonując zmiany
zaskarżonego wyroku, dokonał jednocześnie zmiany opisu czynu przypisanego P.
K. i trzem innym oskarżonym. Sąd odwoławczy uzupełnił (użył tego właśnie słowa
w punkcie 1 rozstrzygnięcia) - opis czynu, w ten sposób, że dodał odnoszące się do
zachowań oskarżonych słowa, że działali oni „publicznie i bez powodu, okazując
przez to rażące lekceważenie porządku prawnego.” Decyzja Sądu Okręgowego o
uzupełnieniu opisu czynu świadczy o tym, że sąd odwoławczy dostrzegł brak tych
ustaleń w zaskarżonym orzeczeniu. Nie można w tej sytuacji mówić o jedynie
odmiennej ocenie ustalonych już okoliczności, ale o poszerzeniu katalogu
okoliczności. Okoliczności te wpłynęły przy tym wprost na przyjęcie innej kwalifikacji
prawnej przypisanego oskarżonym czynu i na zmianę orzeczenia co do
wymierzonych im kar pozbawienia wolności, poprzez uchylenie rozstrzygnięć o
7
warunkowym zawieszeniu wykonania orzeczonych kar, a tym samym na
wymierzenie kar surowszych. W ten sposób doszło do naruszenia reguły ne peius z
art. 454 § 2 k.p.k.
Naruszenie to ma charakter rażący i w sposób bezpośredni wpłynęło na
treść zaskarżonego kasacją wyroku. Co więcej, argumenty przemawiające za
uwzględnieniem kasacji obrońcy P. K. odnoszą się także do K. S., A. M. i Ł. S.
Zgodnie z treścią art. 435 k.p.k., znajdującego odpowiednie zastosowanie w
postępowaniu kasacyjnym należało zatem uchylić wyrok w zaskarżonej kasacją
części także na korzyść tych skazanych.
W toku ponownego rozpoznania sprawy w postępowaniu odwoławczym,
dotyczącym jedynie czynu przypisanego oskarżonym w punkcie 1 części
dyspozytywnej wyroku Sądu Rejonowego w P., Sąd Okręgowy, w razie podzielenia
argumentacji zawartej w apelacji prokuratora, powinien uwzględniając treść art. 454
§ 2 k.p.k. bądź uchylić zaskarżony wyrok i przekazać sprawę sądowi pierwszej
instancji do ponownego rozpoznania, bądź zmienić zaskarżony wyrok i orzec
surowsze kary pozbawienia wolności, ale bez zmiany ustaleń faktycznych
przyjętych przez Sąd Rejonowy za podstawę wymiaru kary. Sąd odwoławczy może,
co oczywiste, wydać również inne orzeczenia przewidziane w art. 437 k.p.k.
Zauważyć jeszcze należy, że Sąd Najwyższy, orzekając w niniejszej
sprawie, nie mógł w swych rozważaniach uwzględniać przewidywanej zmiany treści
art. 454 k.p.k., wynikającej z ustawy z dnia 27 września 2013 r. o zmianie ustawy -
Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2013 r., poz.
1247). Nawet zresztą przy ewentualnym rozpoznawaniu sprawy po 1 lipca 2015 r.,
zmiana ta w rozpoznawanej sprawie nie będzie istotna wobec treści art. 36 ust. 2
cytowanej ustawy, z którego wynika, że w sprawach, w których akt oskarżenia
wniesiono do sądu przed 1 lipca 2015 r. między innymi przepis art. 454 k.p.k.
stosowany będzie w brzmieniu dotychczasowym aż do czasu prawomocnego
zakończenia postępowania.
8