Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 33/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 28 listopada 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Marta Romańska (przewodniczący)
SSN Dariusz Dończyk
SSN Bogumiła Ustjanicz (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa B. P.
przeciwko M. K.
o uznanie umowy za bezskuteczną,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 28 listopada 2014 r.,
skargi kasacyjnej powódki
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 8 sierpnia 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania
i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny zmienił wyrok Sądu Okręgowego w
R. z dnia 16 stycznia 2013 r., w ten sposób, że oddalił powództwo o uznanie za
bezskuteczną umowy sprzedaży z dnia 11 sierpnia 2009 r. wierzytelności J. S.
względem powódki w wysokości 37 850 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 26
kwietnia 2001 r., stwierdzonej wyrokiem Sądu Okręgowego w R. z dnia 27 kwietnia
2005 r. zawartej przez J. S. z pozwanym w 11 sierpnia 2009 r., w stosunku do
powódki, której przysługuje względem J. S. wierzytelność w wysokości 133 630 zł z
ustawowymi odsetkami od dnia 9 października 2004 r., stwierdzona wyrokiem Sądu
Apelacyjnego z dnia 24 czerwca 2010 r.
Orzeczenie to wynika z następujących ustaleń i wniosków:
Powódka i J. S. od 1989 r. przez kilkanaście lat mieszkali wspólnie i
prowadzili działalność gospodarczą, między innymi w ramach firmy budowlanej; od
końca lat dziewięćdziesiątych mieszkali we Francji. Po zerwaniu wspólnego życia,
w 2000 r. rozpoczęły się pomiędzy nimi rozliczenia, obejmujące wspólnie
zgromadzony majątek. Wyrokiem Sądu Okręgowego w R. z dnia 27 kwietnia 2005 r.
zasądzona została od powódki na rzecz J. S. kwota 37 850 zł z ustawowymi
odsetkami od dnia 26 kwietnia 2001 r. Następnie, wyrokiem tego Sądu z dnia 14
grudnia 2009 r., zasądzona została na rzecz powódki kwota 200 000 zł z
ustawowymi odsetkami od dnia 9 października 2004 r. będąca konsekwencją
rozliczenia nakładów poczynionych przez powódkę i J. S. na nabycie lokalu
użytkowego, położonego w R., sprzedanego przez niego. Kwota ta została
obniżona przez Sąd Apelacyjny do 133 670 zł, wyrokiem z dnia 24 czerwca 2010 r.
Na podstawie uzyskanego tytułu wykonawczego J. S., wnioskiem z dnia 12 maja
2006 r., wszczął postępowanie egzekucyjne przeciwko powódce, które zostało
zawieszone od czasu zakończenia sprawy o zapłatę udziału w wartości
sprzedanego lokalu użytkowego, w następstwie zabezpieczenia roszczenia
powódki.
Umową przelewu wierzytelności z dnia 11 sierpnia 2009 r. J. S. sprzedał
pozwanemu wierzytelność przysługującą mu względem powódki, objętą wyrokiem z
dnia 27 kwietnia 2005 r. za cenę 20 000 zł. W dniu 5 listopada 2009 r. pozwany
3
uzyskał klauzulę wykonalności, wniósł o kontynuowanie egzekucji ze swoim
udziałem jako następcą pierwotnego wierzyciela. Następnie pozwany i J. S. złożyli
wnioski o umorzenie egzekucji. Postanowienie komornika, uwzględniające wniosek,
zostało uchylone przez Sąd Rejonowy w R., który postanowieniem z dnia 28
października 2010 r. uchylił również czynności komornika dotyczące zawiadomienia
o wszczęciu egzekucji z nieruchomości, obwieszczenie o opisie i oszacowaniu
nieruchomości oraz nakazał dalsze, łączne prowadzenie egzekucji.
Powódka wniosła o wyegzekwowanie wierzytelności przyznanej jej wyrokiem
Sądu Apelacyjnego z dnia 4 czerwca 2010 r., ale postanowieniem z dnia 5 kwietnia
2011 r. postępowanie egzekucyjne zostało umorzone, wobec bezskuteczności
egzekucji.
Pozwany zawarł znajomość z J. S. z końcem 2007 r. we Francji, za
pośrednictwem swojego znajomego. Uzyskał pomoc z jego strony w nabywaniu
samochodów oraz naprawie autokaru, który uległ uszkodzeniu w P. Pozwany był
zawodowym kierowcą i często jeździł do Francji, kontaktował się wówczas z J. S.,
osobiście i telefonicznie, zastrzegł jednak, że nie łączyły go z nim żadne interesy
gospodarcze, ani bliska zażyłość, nie był także jego pracownikiem. Podczas jednej
z rozmów otrzymał propozycję kupna wierzytelności względem powódki. J. S.
okazał mu odpis wyroku, twierdził, że ma trudności z prowadzeniem egzekucji w
Polsce, ponieważ mieszkał we Francji. Pozwany skontaktował się ze swoim
adwokatem, ale nie sprawdzał stanu postępowania egzekucyjnego. Dopiero po
zawarciu umowy dowiedział się o zadłużeniu J. S. względem powódki. Za nabycie
wierzytelności zapłacił 20 000 zł, nie wyegzekwował jednak jakiejkolwiek kwoty.
Powódka mieszka w Polsce i we Francji, gdzie podjęła kroki mające na celu
wyegzekwowanie należnej jej kwoty, ale dotychczas bezskutecznie. Utrzymuje,
że pozwany jest skoligacony z J. S., czemu pozwany zaprzecza.
Sąd Okręgowy uznał powództwo za uzasadnione, spełniające przesłanki
objęte art. 527 § 1 k.c. Powódka wykazała istnienie swojej wierzytelności,
podlegającej ochronie. Pokrzywdzenie połączyła z utratą możliwości potrącenia
swojej wierzytelności z wierzytelnością dłużnika, który stał się niewypłacalny lub
niewypłacalny w wyższym stopniu, niż był przed zawarciem umowy. Zbywca
wierzytelności działał ze świadomością pokrzywdzenia powódki; pozwany znał
4
intencje jego działania. Okoliczności sprawy wskazują, że co najmniej mógł on
i powinien z łatwością dowiedzieć się, dlaczego zbywca wystąpił z propozycją
zbycia wierzytelności. Pozwany uzyskał korzyść majątkową w postaci nabytej
wierzytelności, a podawany przez niego rozmiar ceny, wskazuje na
nieekwiwalentność świadczeń stron umowy przelewu wierzytelności. Nie wykazał,
że zbywca dysponuje majątkiem umożliwiającym skuteczne wyegzekwowanie
przez powódkę przyznanej jej kwoty.
Sąd Apelacyjny stwierdził, że porównanie daty zawarcia umowy cesji
i wymagalności wierzytelności kupionej przez pozwanego (data wyroku Sądu
Apelacyjnego z dnia 17 listopada 2005 r.) oraz wymagalności wierzytelności
powódki w stosunku do J. S. (data wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 24 czerwca
2010 r.), wskazuje na to, że w chwili sprzedaży wierzytelności nie istniała jeszcze
wierzytelność powódki. Mimo to J. S. powinien był liczyć się z możliwością
zasądzenia od niego na rzecz powódki należności obejmującej rozliczenie z
majątku wspólnie zgromadzonego. Zawarcie umowy było dokonane ze
świadomością pokrzywdzenia powódki jako przyszłego wierzyciela. Zgodnie z art.
530 k.c., wierzyciel może domagać się uznania czynności za bezskuteczną, jeżeli
osoba, która odpłatnie uzyskała korzyść majątkową, wiedziała o zamiarze dłużnika.
Nie było jednak podstaw do przyjęcia, że pozwany, który uzyskał korzyść
majątkową odpłatnie, wiedział o zamiarze pokrzywdzenia przez J. S. przyszłych
wierzycieli; powódka nie udowodniła działania pozwanego z takim zamiarem.
Powódka w skardze kasacyjnej powołała obie podstawy przewidziane w art.
3983
§ 1 k.p.c. Naruszenie prawa materialnego połączyła z błędną wykładnią art.
530 w związku z art. 528 i art. 889 k.c., polegającą na przyjęciu, że o odpłatnym
charakterze czynności decyduje jej nazwa, a nie rzeczywisty, ekonomiczny
charakter, a ponadto, iż częściowa odpłatność czynności może prowadzić do
uznania jej za odpłatną, w rozumieniu art. 530 k.c. Mylna wykładnia pojęcia „osoby
bliskiej”, zawartego w art. 527 § 3 k.c., doprowadziła do uznania, że relacji
pomiędzy pozwanym a J. S. nie można było ocenić jako bliskości wymaganej tym
przepisem. Naruszenie przepisów postępowania, które miało wpływ na treść
wyroku dotyczyło art. 233 w związku z art. 328, art. 387 i art. 391 § 1 k.p.c. i
polegało na braku odniesienia się przez Sąd Apelacyjny w uzasadnieniu wyroku do
5
zagadnień: czy pozwany może być uznany za osobę bliską stosunku do dłużnika, w
rozumieniu art. 527 § 3 k.c.; czy cesja wierzytelności o wartości 95 591 zł dokonana
przez dłużnika za 20 000 zł na rzecz pozwanego, stanowiła odpłatną czynność
prawną, a jeśli nie, to dlaczego. Skarżąca domagała się uchylenia zaskarżonego
wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przesłanki skargi przewidzianej w art. 527 k.c. będącej środkiem ochrony
wierzyciela, w razie nielojalnego zachowania się dłużnika, zapewniającym
zaspokojenie z przedmiotów majątkowych, które wskutek czynności prawnej,
dokonanej z pokrzywdzeniem wierzyciela, wyszły z jego majątku albo do niego nie
weszły, powinny być wykazane przez wierzyciela. Należą do nich: istnienie
wierzytelności powoda względem dłużnika, dokonanie przez niego z osobą trzecią
czynności prawnej, która krzywdzi wierzyciela, a przysparza korzyści osobie trzeciej,
świadomość dłużnika pokrzywdzenia wierzyciela, działanie osoby trzeciej w złej
wierze.
Zasadą jest odpowiedzialność osobista dłużnika względem wierzyciela,
polegająca na możliwości zaspokojenia się przez wierzyciela, który nie otrzymał
świadczenia należnego od dłużnika, z całego jego majątku. Dokonanie przez
dłużnika w określonych przez ustawę okolicznościach czynności prawnej, wskutek
której stał się on niewypłacalny lub stał się niewypłacalny w wyższym stopniu niż
był uprzednio, godzi w możliwość zaspokojenia się wierzyciela z majątku dłużnika.
Celem skargi paulińskiej jest rozszerzenie uprawnienia wierzyciela do
przymusowego zaspokojenia wierzytelności z majątku dłużnika o możliwość
prowadzenia egzekucji dla zaspokojenia wierzytelności z określonych przedmiotów,
które w następstwie wspomnianej czynności prawnej weszły w skład majątku osoby
trzeciej. Skarga pozwala zatem na przeciwdziałanie powyższym skutkom tej
czynności i zarazem wzmacnia ochronę wierzytelności.
Pierwsza z koniecznych przesłanek skargi paulińskiej, to przysługiwanie
wnoszącemu ją zaskarżalnej wierzytelności pieniężnej przeciwko osobie, która
dokonała czynności prawnej objętej żądaniem ubezskutecznienia (art. 527 k.c.).
Cechą charakterystyczną takiej wierzytelności jest możliwość przymusowej jej
realizacji. Istnienie zaskarżalnej wierzytelności odnosi się do wierzytelności, która
6
powstała do czasu podjęcia czynności prawnej dłużnika z osobą trzecią. Z kolei
powstanie wierzytelności jako uprawnienia do domagania się od zobowiązanego
określonego zachowania się, związane jest ze zdarzeniem prawnym, które stanowi
źródło zobowiązania dłużnika i terminem jego wykonania. Jeżeli termin ten
określony został czynnością prawną lub ustawą, stanowi on o wykonalności
zobowiązania. W przypadku nieokreślenia terminu, spełnienie zobowiązania
uzależnione jest od wezwania dłużnika przez wierzyciela, stosownie do art. 455 k.c.
Orzeczenie sądu, zasądzające na rzecz wierzyciela określoną kwotę, nie ma
charakteru konstytutywnego, potwierdza natomiast, wobec sporu pomiędzy
stronami, istnienie wierzytelności powoda, a początkowy termin płatności odsetek
wskazuje na wymagalność tej wierzytelności. Nie zasługuje na podzielenie
stanowisko Sądu Apelacyjnego, że dla stwierdzenia istnienia pierwszej przesłanki,
przewidzianej w art. 527 § 1 k.c., przesądzające znaczenie ma data
prawomocności wyroku zasądzającego na rzecz wierzyciela świadczenie pieniężne.
Rozszerzenie zakresu ochrony przez dopuszczenie możliwości zaskarżenia
przez wierzyciela czynności prawnej dłużnika zdziałanej przed powstaniem jego
wierzytelności, dokonane zostało w art. 530 k.c. Wskazany w tym przepisie
„przyszły wierzyciel”, to taki, którego wierzytelność nie istniała jeszcze w sensie
prawnym w chwili podejmowania przez dłużnika czynności prawnej krzywdzącej
wierzyciela. Określenie rozumienia przyszłych wierzycieli dokonywane było
w orzecznictwie. W uchwale Sądu Najwyższego z dnia 19 września 1997 r.,
III CZP 45/97 (OSNC 1998, nr 2, poz. 22) wskazane zostało, że kategoria
wierzytelności przyszłych nie jest jednorodna; należą do niej wierzytelności
warunkowe, terminowe, dotyczące umówionego wynagrodzenia za wykonanie
w przyszłości robót, czyli o częściowo jedynie zrealizowanym stanie faktycznym
oraz wierzytelności, których powstanie jest w całości sprawą przyszłości
(roszczenie o zapłatę ceny za niesprzedaną jeszcze rzecz). W wyrokach Sądu
Najwyższego z dnia 28 marca 2003 r., IV CKN 1965/00 oraz z dnia 9 listopada
2011 r., II CSK 64/11 (niepublikowane) wskazane zostało, że jako przyszłe
wierzytelności traktować należy wierzytelności obejmujące obowiązek zapłaty,
powstały po zawarciu czynności prawnej przez dłużnika z osobą trzecią.
Przytoczone, trafne stanowiska, prowadzą do wniosku, że art. 530 k.c. odnosi się
7
do takich sytuacji, w których istotne znaczenie dla wykładni pojęcia „przyszli
wierzyciele” ma kolejność dokonania czynności, na tle których może mieć
zastosowanie to uregulowanie (czynność prawna krzywdząca wierzyciela
i wierzytelność wnoszącego skargę paulińską). Wierzytelność przyszła musi
powstać w sensie podmiotowym i przedmiotowym w chwili wniesienia powództwa
o ubezskutecznienie czynności prawnej dłużnika z osobą trzecią albo co najmniej
w chwili wyrokowania.
W rozpoznawanej sprawie obowiązek zapłaty przez dłużnika kwoty objętej
wierzytelnością powódki powstał po wezwaniu, którego termin jest tożsamy
z początkowym terminem płatności odsetek, a zatem w dniu 9 października 2004 r.
Jeżeli zatem do zawarcia umowy przelewu wierzytelności przez J. S. z pozwanym
doszło w dniu11 sierpnia 2009 r., to nietrafne było stanowisko Sądu Apelacyjnego,
że wierzytelność powódki ma charakter wierzytelności przyszłej. Podkreślenia
wymaga również i to, że tak wierzytelność J. S., jak i wierzytelność powódki,
związane są z rozliczeniem składników majątkowych nabytych w czasie
prowadzenia wspólnej działalności oraz wspólnego życia, a do zerwania tych więzi
doszło w 2000 roku.
Sąd Apelacyjny nie dokonał analizy kwestii odpłatności czynności prawnej
pozwanego za nabycie wierzytelności od J. S., nie stanowi jej poprzestanie na
stwierdzeniu, że była ona odpłatna, skoro miała miejsce znaczna dysproporcja
pomiędzy wysokością nabytej wierzytelności a uiszczoną ceną. Należy wskazać na
stanowiska orzecznictwa dotyczące oceny odpłatności nabycia prawa lub
wierzytelności, przyjmujące, że w odniesieniu do ochrony pewnych praw, czy
interesów ocena odpłatności lub nieodpłatności powinna być dokonywana przy
zastosowaniu kryterium o charakterze gospodarczym. O odpłatności lub
nieodpłatności decydować mogą zarówno kryteria obiektywne (wartość
gospodarcza obu świadczeń), jak i kryteria subiektywne. W literaturze wskazuje się
przy tym, że zawsze gdy w grę wchodzi sytuacja prawna nie tylko stron czynności,
ale także osób trzecich, należy stosować kryteria obiektywne (por. wyroki Sądu
Najwyższego: z dnia 12 czerwca 2002 r., III CKN 1312/00; z dnia 16 września
2011 r., IV CSK 624/10; z dnia 14 listopada 2012 r., II CSK 206/12; z dnia 17 maja
2013 r., I CSK 543/12, niepublikowane). Wymaga to uwzględnienia wszystkich
8
okoliczności sprawy dla określenia istotnych dla niej mierników. Nie może pozostać
bez wpływu na tę ocenę określenie przez pozwanego ceny na poziomie znacznie
odbiegającym od ekwiwalentności świadczeń.
Powódka upatruje pokrzywdzenia umową przelewu z dnia 11 sierpnia 2009 r.
w tym, że pozbawiona została możliwości potrącenia swojej wierzytelności
w stosunku do swojego dłużnika J. S., co pozbawiło ją możliwości zwolnienia się z
długu wobec niego. Spowodowanie niemożności zwolnienia się z długu traktować
trzeba jako pokrzywdzenie, skoro prowadzi do utrzymania niekorzystnego dla
wierzyciela położenia, naruszając jej interes. Nie zostały jednak dokonane
ustalenia, czy powódka złożyła oświadczenie o potrąceniu swojej wierzytelności z
wierzytelnością, która przysługiwała J. S., a jeżeli tak, to wobec kogo. Możliwość
złożenia zarzutu potrącenia (art. 513 § 1 w związku z art. 498 k.c.) stanowi również
formę ochrony interesów wierzyciela cedenta. Skuteczność potrącenia (art. 499 k.c.)
powstaje z chwilą złożenia oświadczenia drugiej stronie, co zgodnie z art. 61 § 1
k.c., oznacza dotarcie oświadczenia o potrąceniu do adresata, w taki sposób, że
mógł się on zapoznać z jego treścią. Wybór środka ochrony w drodze skargi
paulińskiej, czy zarzutu potrącenia, spełniającego przesłanki przewidziane w
powyższych przepisach, należy do wierzyciela, jednak efektywne skorzystanie z
jednego z nich, powoduje negatywne konsekwencje dla możliwości zgłoszenia
drugiego.
Podniesione w skardze kasacyjnej zarzuty okazały się częściowo
uzasadnione, aczkolwiek do pewnego stopnia z innych przyczyn, niż w nich podane,
ponieważ powództwo należało ocenić w odniesieniu do przesłanek objętych art.
527 k.c. Problematyka stosunku bliskości nie była przedmiotem rozważań Sądu
Apelacyjnego, a tym samym nie może być przedmiotem wypowiedzi Sądu
Najwyższego.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy uchylił zaskarżony wyrok
i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.
Orzeczenie o kosztach postępowania kasacyjnego wynika z zasady przewidzianej
w art. 108 § 2 w związku z art. 39821
k.p.c.
9