Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 98/14
UCHWAŁA
Dnia 5 grudnia 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Maria Szulc (przewodniczący)
SSN Iwona Koper (sprawozdawca)
SSN Zbigniew Kwaśniewski
Protokolant Katarzyna Bartczak
w sprawie z powództwa Skarbu Państwa-Ministra Kultury i Dziedzictwa
Narodowego, Skarbu Państwa-Starosty B.
i Skarbu Państwa-Wojewody M.
przeciwko Zjednoczeniu Rodowemu Książąt L. w K. i innym,
o ustalenie nabycia własności,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 5 grudnia 2014 r.
zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w T.
postanowieniem z dnia 22 stycznia 2014 r.,
"Czy art. 3 ust. 2 ustawy z 7 września 2007 r. o ujawnieniu
w księgach wieczystych prawa własności nieruchomości Skarbu
Państwa oraz jednostek samorządu terytorialnego (Dz.U. Nr 191, poz.
1365 z późn. zm.), stanowi podstawę do rozpoznania wniosku Skarbu
Państwa o stwierdzenie nabycia własności nieruchomości przez Skarb
Państwa na podstawie art. 34 ust. 1 dekretu z 8 marca 1946 r.
o majątkach opuszczonych i poniemieckich (Dz.U. Nr 13, poz. 87
z późn. zm.), w trybie postępowania nieprocesowego, a w przypadku
pozytywnej odpowiedzi na powyższe pytanie, czy zachowanie przez
wnioskodawcę terminu określonego w art. 2 ust. 1 ustawy
z 7 września 2007 r. ma znaczenie dla trybu postępowania, w którym
żądanie tego rodzaju podlega rozpoznaniu?"
podjął uchwałę:
Wniosek Skarbu Państwa o stwierdzenie nabycia własności
nieruchomości na podstawie art. 34 ust. 1 dekretu z dnia 8 marca
1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich (Dz.U. Nr 13,
2
poz. 87 ze zm.) podlega rozpoznaniu w trybie postępowania
nieprocesowego; odmawia podjęcia uchwały w pozostałej części.
UZASADNIENIE
Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne
powstało przy rozpoznawaniu przez Sąd Okręgowy w T. zażalenia na zarządzenie
3
przewodniczącego w Sądzie Rejonowym w B., którym wyłączono wniosek Skarbu
Państwa o stwierdzenie nabycia własności nieruchomości na podstawie art. 34 ust.
1 lit a dekretu z dnia 8 marca 1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich
(Dz.U. Nr 13, poz. 87 ze zm. - dalej jako „dekret”) z postępowania o stwierdzeniu
zasiedzenia tej nieruchomości i przekazano do rozpoznania w trybie procesu.
Wątpliwość Sądu Okręgowego budzi kwestia właściwego trybu postępowania w
tych sprawach po wejściu w życie ustawy z dnia 7 września 2007 r. o ujawnieniu w
księgach wieczystych prawa własności Skarbu Państwa oraz jednostek samorządu
terytorialnego (Dz.U. Nr 191, poz. 1365 ze zm., obecnie jedn. tekst Dz.U. 2012 r.,
poz. 1460 - dalej jako „ustawa z dnia 7 września 2007 r.”). Literalna wykładnia art. 3
ust. 2 tej ustawy może wskazywać, że przepis ten stanowi podstawę do
rozpoznania sprawy o stwierdzenie nabycia własności przez przemilczenie w trybie
nieprocesowym. Pogląd ten może jednak budzić zastrzeżenia z punktu widzenia
spójności systemu prawnego w sytuacji, gdy przepisy tej ustawy dotyczą jedynie
nieruchomości, a sprawy o nabycie ruchomości podlegałyby rozpoznaniu w trybie
procesu, a nadto ustawę stosuje się jedynie do wniosków złożonych przez organy
wskazane w art. 2 ust. 1 i 2 ustawy, podczas gdy inne podmioty zainteresowane w
stwierdzeniu tego nabycia musiały by korzystać z drogi procesu cywilnego. Ponadto
warunkiem stosowania przepisów art. 3 ust. 1 ustawy z dnia 7 września 2007 r. jest
to, aby przepisy odrębne wymagały dla dokonania wpisu własności w księdze
wieczystej wydania orzeczenia stwierdzającego przejście prawa z mocy ustawy i
przepisem takim był art. 33 ust. 3 dekretu, który jednakże został uchylony. Zdaniem
Sądu Okręgowego nawet przyjęcie, że przepisy ustawy z dnia 7 września 2007 r.
mają zastosowanie do postępowania o stwierdzenie nabycia własności przez
Skarb Państwa przez przemilczenie nie wyjaśnia, czy zachowanie przez
wnioskodawcę terminu określonego w art. 2 ust. 1 tej ustawy ma znaczenie dla
trybu postępowania, w którym żądanie tego rodzaju podlega rozpoznaniu. Nie jest
bowiem jasne, czy uchybienie terminowi określonemu tym przepisem powoduje, że
postępowanie nie może być prowadzone w trybie przewidzianym ustawą, a więc
czy o właściwym trybie postępowania decydować powinna data złożenia wniosku.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
4
Na podstawie art. 34 ust. 1 lit. a dekretu Skarb Państwa nabywa przez
przedawnienie (zasiedzenie) tytuł własności majątków opuszczonych, co do
nieruchomości z upływem lat dziesięciu. Zgodnie zat. 33 ust. 3 dekretu zdanie
pierwsze na żądanie osoby zainteresowanej sąd grodzki miejsca położenia majątku
stwierdza nabycie tytułu własności w drodze postępowania niespornego.
Stwierdzenie nabycia własności nieruchomości na podstawie art. 34 dekretu
następowało w trybie postępowania niespornego, co wynikało z zawartego w tym
przepisie nakazu odpowiedniego stosowania przepisów o zasiedzeniu. Przepis art.
33 ust. 3 zdanie pierwsze dekretu ma bowiem takie tylko znaczenie, że należące
z mocy art. 2 k.p.c. do drogi sądowej sprawy o stwierdzenie nabycia własności
majątków opuszczonych przez osoby, którym przywrócono posiadanie tych
majątków, przekazuje do postepowania niespornego. Pogląd ten sformułowany
w uchwale Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 24 maja 1956 r., I CO 9/56,
OSNCK 1957, nr 1, poz. 1) ukształtował stabilną praktykę stosowania
przepisów dekretu.
Dekret utracił moc na podstawie art. 100 pkt 1 ustawy z dnia 29 kwietnia
1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości (Dz.U. Nr 22,
poz. 99 ze zm.). Wraz z uchyleniem dekretu nie ustała potrzeba sądowego
potwierdzenia nabycia własności przez Skarb Państwa z okresu jego
obowiązywania. Rozstrzygając w uchwale z dnia 25 lutego 1987 r., III CZP 2/87
(OSNC 1988,nr 4, poz. 46), o tym jaki wpływ na skuteczność nabycia przez Skarb
Państwa własności w trybie dekretu miało jego uchylenie, Sąd Najwyższy stwierdził,
że prawo własności nabyte przez Skarb Państwa na podstawie art. 34 ust. 1 lit. a
dekretu pozostaje w mocy i może być stwierdzone przez sąd również po uchyleniu
dekretu w trybie art. 189 k.p.c. W uzasadnieniu przyjętej tezy Sąd Najwyższy
wskazał, że w czasie obowiązywania dekretu przed jego uchyleniem mogło
nastąpić ex lege przejście prawa własności na osobę wymienioną w dekrecie, które
nie zostało dotąd wykazane orzeczeniem sądowym. Okoliczność, że dekret został
uchylony nie ma wpływu na skuteczność nabycia prawa własności i możliwość
stwierdzenia tego nabycia orzeczeniem sądowym, lecz jedynie na tryb zmierzający
do wykazania tego nabycia. Uchylenie dekretu przekreśla możliwość uzyskania
stwierdzenia nabycia własności w trybie w nim przewidzianym. W związku z tym
5
Sąd Najwyższy przyjął, że nabycie na podstawie art. 34 dekretu jest nabyciem
z mocy samego prawa i w wypadku, gdy nastąpiło ono pod rządem dekretu, zanim
został on uchylony, stwierdzenie tego nabycia przez sąd obecnie jest możliwe,
lecz nie na podstawie art. 33 uchylonego dekretu, ale na podstawie art. 189 k.p.c.
w trybie postępowania procesowego.
W dniu 19 listopada 2007 r. weszła w życie ustawa z dnia 7 września 2007 r.
o ujawnieniu w księgach wieczystych prawa własności nieruchomości Skarbu
Państwa oraz jednostek samorządu terytorialnego, która w art. 2 nałożyła na
starostów oraz inne organy reprezentujące Skarb Państwa w sprawach
gospodarowania nieruchomościami, albo jednostki organizacyjne wykonujące
własność nieruchomości Skarbu Państwa obowiązek złożenia w określonym w nim
terminie (a w przypadku nieruchomości objętych wykazem uzupełniającym
w terminie określonym w art. 2a ustawy), we właściwych sądach rejonowych
wniosku o ujawnienie w księgach wieczystych prawa własności nieruchomości
Skarbu Państwa, wraz z dokumentami stanowiącymi podstawę wpisu tego prawa.
Natomiast zgodnie z brzmieniem art. 3 ust. 1 i 2 ustawy, jeżeli podstawę wpisu
własności nieruchomości Skarbu Państwa w księgach wieczystych, zgodnie
z przepisami odrębnymi, stanowi orzeczenie sądu stwierdzające nabycie własności
nieruchomości z mocy prawa, organy wymienione w art. 2 ust. 1 i 2 ustawy złożą
stosowne wnioski do właściwych sądów o stwierdzenie nabycia własności przez
Skarb Państwa. Na podstawie art. 3 ust. 2 ustawy w sprawach, o których jest mowa
w art. 3 ust. 1 zdanie pierwsze do postępowania przed sądami stosuje się
odpowiednio przepisy Kodeksu postępowania cywilnego o stwierdzeniu
zasiedzenia.
Zagadnienie stosowania ustawy z dnia 7 września 2007 r. do roszczeń
o stwierdzenie nabycia własności wynikających z art. 34 dekretu nie była
dotychczas przedmiotem orzecznictwa Sądu Najwyższego.
Na podstawie z art. 3 ust. 2 tej ustawy, określony w nim tryb postępowania
nieprocesowego przewidziany jest tylko dla tych przypadków nabycia własności
nieruchomości przez Skarb Państwa, w których na podstawie odrębnych przepisów
podstawę uzyskania wpisu do księgi wieczystej stanowi uprzednie uzyskanie
6
orzeczenia sądu stwierdzającego nabycie własności nieruchomości z mocy prawa.
Pojęcie „przepisów odrębnych”, o których jest tu mowa oznacza przepisy, które
wydane zostały przed wejściem w życie ustawy z dnia 7 września 2007 r. Należały
do nich przepisy dekretu, którego art. 33 ust. 3 zd. 2 określał wymaganie uzyskania
takiego stwierdzenia przez sąd. Nie chodzi tu przy tym o „przepis odrębny”
stanowiący podstawę wydania deklaratoryjnego orzeczenia lecz, jak wynika to z art.
33 ust. 3 zd. 2 o przepis stanowiący podstawę przejścia własności nieruchomości
i podstawę jej wpisu.
W związku z tym powstaje zasadnicza dla rozstrzygnięcia przedstawionego
zagadnienia kwestia, czy po uchyleniu art. 33 dekretu, stwierdzenie nabycia prawa
własności przez Skarb Państwa na podstawie jego art. 34 wymaga nadal
dla podstawy wpisu w księdze wieczystej uzyskania orzeczenia sądu.
Jednoznacznie pozytywnej odpowiedzi na to pytanie udzielił Sąd Najwyższy
w powołanej uprzednio, z przytoczeniem zasadniczych motywów, uchwale z dnia
25 lutego 1987 r., III CZP 2/87.
W doktrynie i orzecznictwie ugruntowany jest pogląd dopuszczający
możliwość wpisu w księdze wieczystej prawa własności nieruchomości na
podstawie przepisu prawa, jednak jest to możliwe jedynie wyjątkowo, gdy przepisy
nie przewidują deklaratoryjnego potwierdzenia w odpowiednim postępowaniu
zmiany stanu prawnego nieruchomości następującego ex lege, ani też zmiana
nie jest ustawowym następstwem zdarzenia prawnego dokumentowanego
w odpowiednim trybie (postanowienia Sądu Najwyższego: z dnia 24 czerwca
1997 r., II CKN 216/97, OSNC 1998, nr 1, poz. 7, z dnia 23 maja 2002 r, IV CKN
1092/00, OSNC 2003, nr 9, poz. 122, uchwała Sądu Najwyższego z dnia
7 października 2009 r., III CZP 69/09, OSNC 2010, nr 4, poz. 53).
Ujawnienia w księgach wieczystych prawa własności nieruchomości, o ile
istnieją dokumenty stanowiące podstawą wpisu, bądź podstawą tą jest przepis
prawa dotyczy art. 2 ustawy z dnia 7 września 2007 r. nakładający na właściwe
organy obowiązek złożenia wniosku o wpis.
Przyjęcie, że możliwe jest ujawnienie w księdze wieczystej prawa własności
nieruchomości Skarbu Państwa, jedynie na podstawie przepisów dekretu
7
wyłączałoby w takim przypadku, zastosowanie art. 3 ustawy z dnia 7 września
2007 r., co przepis ten nie obejmujący spraw o zasiedzenie, już obecnie
rozstrzyganych w trybie postępowania nieprocesowego i w sytuacji gdy do czasu
wejścia w życie ustawy jedynie sprawy o stwierdzenie nabycia własności przez
Skarb Państwa na podstawie dekretu rozpoznawane były w drodze procesu,
pozbawiałoby istotnego znaczenia normatywnego.
Stanowisko takie nie byłoby trafne z uwagi na ograniczoną kognicję sądu
rozpoznającego wniosek o wpis, który zgodnie z art. art. 6268
§ 2 k.p.c., bada
jedynie treść i formę wniosku, dołączonych do wniosku dokumentów i treść księgi
wieczystej. Poza jej zakresem ze względu na ograniczenia dowodowe pozostaje
możliwość ustalenia faktów niezbędnych dla stwierdzenia nabycia własności
nieruchomości przez przemilczenie. W postępowaniu tym sąd nie rozpoznaje
sporów z zakresu własności, ani w postaci przesłanki, ani samego rozstrzygnięcia,
prowadzących do ustalenia, że wpis zgodny z wnioskiem doprowadzi do
niezgodności stanu prawnego ujawnionego w księdze wieczystej (postanowienia
Sądu Najwyższego: z dnia 10 października 2013 r., III CSK 10/13, nie publ., z dnia
29 listopada 2005 r., III CK 285/05, nie publ., z dnia 27 października 2004 r., III CK
165/03, nie publ.).
Stwierdzenie nabycia prawa na podstawie dekretu miało w założeniu
ustawodawcy szczególny tryb postępowania, najpierw nieprocesowy na podstawie
dekretu, a następnie po jego uchyleniu procesowy, oparty na powództwie z art.
189 k.p.c. Wyraźny zamiar ustawodawcy utrzymania tego założenia i rozciągnięcia
działania ustawy z dnia 7 września 2007 r. na nabycie przez Skarb Państwa
nieruchomości objętych dekretem wynika jednoznacznie z uzasadnienia jej projektu,
w którym w odniesieniu do art. 3 ustawy zapisano: „ … w niektórych sytuacjach
złożenie wniosku o ujawnienie własności w księdze wieczystej będzie wymagało
uprzedniego uzyskania orzeczenia sądowego, co w szczególności dotyczy
niektórych nieruchomości objętych dekretem z dnia 8 marca 1946 r. o majątkach
opuszczonych i poniemieckich. Dlatego w terminie przewidzianym w art. 2 ust. 1
projektu uprawnione organy będą obowiązane do złożenia stosownych wniosków
o rozpoznanie sprawy do sądu właściwego (art. 3 ust. 1), a po uzyskaniu
prawomocnego orzeczenia sądowego w terminie miesiąca do złożenia wniosku
8
o ujawnienie prawa własności w księdze wieczystej. W tych wypadkach jedyną
drogą do wykazania przez Skarb Państwa prawa własności nieruchomości
uzyskanego z mocy samego prawa jest droga procesu, a to zgodnie z art. 13 § 1
k.p.c. Dla uproszczenia wielu komplikacji związanych z postępowaniem sądowym
procesowym (jak np. obowiązek wskazania osoby pozwanej - w wielu wypadkach
niemożliwy) przewiduje się jednolitą procedurę postępowania nieprocesowego,
takiego jak przy rozpoznawaniu wniosku o stwierdzenie zasiedzenia (art. 3 ust. 2).
Ten tryb postępowania będzie odpowiedni dla tego rodzaju spraw.” Przyczyną
trudności, do których przy wyborze trybu załatwiania omawianych spraw odwołuje
się projekt ustawy, są długoletnie zaniedbania w ujawnianiu rzeczywistego stanu
własności nieruchomości Skarbu Państwa, znaczny upływ czasu od zmian
stosunków własnościowych, związany z tym brak informacji o potencjalnych
stronach postępowania, a także nierzadko brak ksiąg wieczystych. Ich usunięcie
przy pozostawieniu tych spraw w dotychczasowym trybie postępowania
procesowego, jak wynika z praktyki stosowania przepisów dekretu po jego
uchyleniu, stwarza istotne problemy.
Wskazać trzeba przy tym, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Sądu
Najwyższego (postanowienia Sądu Najwyższego: z dnia 14 grudnia 1999 r., II CKN
316/98, OSNC 2000, nr 6, poz. 119, z dnia 27 czerwca 2001 r., II CKN 413/00,
nie publ.) nie jest dopuszczalne ustalenie, że strona procesu nabyła jej własność
przez zasiedzenie w sprawie o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym
stanem prawnym (art. 10 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych
i hipotece, jedn. tekst Dz. U. z 2013 r., poz. 707 ze zm.).
Przedstawiona argumentacja prowadzi do konkluzji, że wniosek Skarbu
Państwa o stwierdzenie nabycia własności nieruchomości na podstawie art. 34
ust. 1 dekretu podlega rozpoznaniu w trybie nieprocesowym na podstawie art. 3
ust. 2 ustawy z dnia 7 września 2007 r.
Wybór rozwiązań prawnych zapewniających realizację celów ustawy należy
do ustawodawcy i stanowi element polityki prawnej. Oparta na kryterium
celowościowym decyzja o ustanowieniu trybu postępowania nieprocesowego dla
niektórych roszczeń określonych w art. 34 ust. 1 dekretu, dochodzonych w oparciu
9
o przepisy ustawy z dnia 7 września 2007 r. znajduje oparcie w doktrynie uznającej
w pewnych sytuacjach za dopuszczalne posłużenie się tym kryterium. Podkreślić
trzeba przy tym, że ustawa nie wprowadza zróżnicowania przesłanek nabycia
własności, które określa uchylony dekret, a jedynie różnicuje tryb ich dochodzenia
wprowadzając odmienne regulacje procesowe. Sytuacja taka występuje także na
gruncie innych roszczeń np. w sprawach o separację (art. 5671
k.p.c.), czy dział
spadku (art. 567 § 1, art. 686, art. 618 § 1 k.p.c.). W tym przypadku ma ona
racjonale wytłumaczenie i uzasadnienie, co wynika z szerokiej argumentacji
projektu ustawy.
W tej sytuacji ocena Sądu Okręgowego, że wybór ten nie jest prawidłowy,
nie może stanowić podstawy do zmiany przedstawionej wykładni przepisów ustawy,
których treść i znaczenie w krytykowanym zakresie nie budzą jednocześnie
wątpliwości tego Sądu na płaszczyźnie wykładni językowej. W związku z tym
wskazać trzeba także, że zgodnie z przyjętymi w nauce dyrektywami preferencji
określającymi sposób rozwiązywania konfliktu różnych dyrektyw wykładni,
interpretator powinien opierać się na rezultatach wykładni językowej i dopiero gdy
ta prowadzi do nie dających się usunąć wątpliwości korzystać z wykładni
systemowej. Od jasnego rezultatu wykładni językowej wolno odstąpić i oprzeć się
na wykładni systemowej tylko wtedy, gdy przemawiają za tym ważne racje.
Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne
na podstawie art. 390 § 1 k.p.c. powinno dotyczyć problemu prawnego integralnie
związanego z rozpoznawanym środkiem odwoławczym. Przedstawiając
zagadnienie prawne, sąd drugiej instancji powinien wykazać, że jego
rozstrzygnięcie jest niezbędne dla rozstrzygnięcia sprawy. W tym celu powinien
dokonać jednoznacznych ustaleń faktycznych, odnieść się do związanych
ze sprawą kwestii materialnoprawnych i wstępnie ocenić podniesione zarzuty
apelacyjne, co jest niezbędne dla stwierdzenia istnienia związku przyczynowego
pomiędzy podjęciem decyzji o istocie sprawy a przedstawionym zagadnieniem
prawnym. Niewykazanie związku przyczynowego pomiędzy rozstrzygnięciem
przedstawionego zagadnienia prawnego a podjęciem decyzji co do istoty sprawy
uzasadnia odmowę udzielenia odpowiedzi na przedstawione zagadnienie prawne
10
(m.in. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 22 listopada 2013 r., III CZP 71/13,
nie publ. i dalsze powołane w nim orzeczenia).
Wymagania tego nie spełnia przedstawione przez Sąd Okręgowy
zagadnienie prawne w zakresie dotyczącym wpływu zachowania terminu
ustanowionego w art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 7 września 2007 r. na tryb
postepowania, w którym rozpoznawane są sprawy określone w jej art. 3 ust. 1.
Ustawą z dnia 28 czerwca 2012 r. o zmianie ustawy z dnia 7 września
2007 r., (Dz.U. 2012 r., poz. 840), która weszła w życie 24 sierpnia 2012 r. dodano
art. 2a i art. 3a oraz zmieniono art. 3 ust. 2. W następstwie tego przedłużeniu uległ
termin do wykonania obowiązków nałożonych przez starostów w zakresie
ujawnienia w księgach wieczystych własności nieruchomości Skarbu Państwa oraz
do wszczęcia stosownych postępowań w celu potwierdzenia tytułu
prawnego Skarbu Państwa do nieruchomości nabytych na podstawie odrębnych
przepisów. W tym drugim przypadku termin po przedłużeniu wynosi 72 miesięcy
i liczony od wejścia w życie ustawy z dnia 7 września 2007 r. (art. 2a i 3a ustawy)
tj. od 19 listopada 2007 r. upłynął z dniem 19 listopada 2013 r. Wniosek Skarbu
Państwa o stwierdzenie nabycia własności przedmiotowej nieruchomości na
podstawie art. 34 ust. 1 lit. a dekretu złożony został przed upływem tego terminu
w dniu 10 grudnia 2012 r.
Ubocznie więc jedynie pozostaje wskazać, że terminy powyższe mają
jedynie charakter dyscyplinujący, a ich uchybienie przez organ administracji
publicznej, po uchyleniu art. 8 ustawy z dnia 7 września 2007 r. nie jest
sankcjonowane karami pieniężnymi. Ten ich charakter nie daje podstaw, zarówno
w poprzednim jak i w obecnym stanie prawnym, by wiązać ich upływ z trybem
postępowania w sprawach objętych art. 3 ust. 1 ustawy.
Z powyższych względów orzeczono jak na wstępie.