Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III UK 69/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 18 grudnia 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Józef Iwulski (przewodniczący)
SSN Zbigniew Myszka (sprawozdawca)
SSN Maciej Pacuda
w sprawie z odwołania A. spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w S.
od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddziału w S.
z udziałem zainteresowanej H. O.
o podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 18 grudnia 2014 r.,
skargi kasacyjnej odwołującej się spółki od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 11 grudnia 2013 r.,
oddala skargę kasacyjną.
UZASADNIENIE
Sąd Apelacyjny Wydział III Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z
dnia 11 grudnia 2013 r. oddalił apelację płatnika składek A. spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością w S. od wyroku Sądu Okręgowego w S. VI Wydział Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych z dnia 9 maja 2013 r. zmieniającego decyzję Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych Oddziału w S. z dnia 3 sierpnia 2011 r., nr […] i
2
ustalającego, że w podstawie wymiaru składek za okres od 2 stycznia 2004 r. do 30
czerwca 2004 r. nie uwzględnia się przychodu zainteresowanej H. O., uzyskanego
z tytułu wykonywania umowy o dzieło z dnia 2 stycznia 2004 r., a także
zmieniającego decyzję organu rentowego z dnia 9 sierpnia 2011 r., nr […] oraz
ustalającego, że od 1 lipca 2009 r. płatnik składek nie ma obowiązku
odprowadzania składek za zainteresowaną na Fundusz Gwarantowanych
Świadczeń Pracowniczych, a także oddalającego odwołania w pozostałym zakresie.
W sprawie tej ustalono, że płatnik składek prowadzi działalność gospodarczą,
której przedmiotem jest produkcja narzędzi. W okresie od 17 lutego 2003 r. do 31
grudnia 2011 r. zainteresowana była zatrudniona u płatnika na stanowisku
specjalisty ds. kadrowo-płacowych. Na podstawie decyzji organu rentowego z dnia
28 stycznia 1999 r. nabyła prawo do okresowej renty z tytułu częściowej
niezdolności do pracy od 1 grudnia 1998 r. do 31 stycznia 2001 r. Kolejną decyzją
rentową z dnia 21 lutego 2001 r. przyznano jej prawo do renty z tytułu częściowej
niezdolności do pracy na stałe, a decyzją z dnia 25 marca 2003 r. prawo do
emerytury od dnia 1 lutego 2003 r.
Na podstawie umowy o dzieło nr 2 z dnia 2 stycznia 2004 r., zawartej z
płatnikiem składek zainteresowana zobowiązała się wykonać na zamówienie dzieło:
przygotowanie danych i sporządzanie list płac, przygotowanie i przekaz
elektroniczny do ZUS, archiwizację dokumentów kadrowych, za wynagrodzeniem
700 zł miesięcznie. Strony zastrzegły, że rozpoczęcie wykonywania dzieła nastąpi 2
stycznia 2004 r. a jego zakończenie 31 grudnia 2012 r. Następnie płatnik nie
uwzględnił przychodu zainteresowanej uzyskanego z tytułu tej umowy o dzieło w
podstawie wymiaru składek za okres trwania umowy. Natomiast organ rentowy
decyzją z dnia 3 sierpnia 2011 r., nr 196.3/2011, stwierdził, że zainteresowana
podlegała ubezpieczeniom społecznym, jako pracownik płatnika składek, któremu
wymierzył zaległe składki za okres od stycznia 2004 r. do lipca 2010 r. Kolejnymi
decyzjami z dnia 9 sierpnia 2011 r., nr […] i nr […], organ rentowy wymierzył
zaległe składki za zainteresowaną na Fundusz Pracy oraz Fundusz
Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych.
W odwołaniach od tych decyzji płatnik składek domagał się ich zmiany przez
orzeczenie, że zainteresowana nie podlegała ubezpieczeniom jako pracownik, a
3
podstawa wymiaru jej składek na ubezpieczenia nie podlegała ustaleniu według
zasad obowiązujących pracownika. Argumentował, że w dacie zawarcia umowy o
dzieło zainteresowana miała ustalone prawo do emerytury. Umowa o dzieło była
zawarta 2 stycznia 2004 r., tj. przed nowelizacją ustawy o systemie ubezpieczeń
dokonanej ustawą z dnia 20 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o emeryturach i
rentach z Fundusz Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U.
Nr 121, poz. 1264, zwanej dalej nowelizacją z dnia 20 kwietnia 2004 r.), która
dopiero z dniem 1 lipca 2004 r. wprowadziła obowiązek oskładkowania przychodów
z umowy o dzieło zawartej przez osobę mającą ustalone prawo do emerytury z
zatrudniającym ją pracodawcą.
Sąd Okręgowy, na podstawie art. 8 ust. 2a, art. 18 ust. 1a, art. 6 ust. 1 pkt 4
ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych
(jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.; zwana dalej ustawą
systemową), częściowo uwzględnił wniesione odwołania. W ocenie tego Sądu,
zgodnie z art. 9 ust. 4a ustawy systemowej, obowiązującym w dacie zawarcia
umowy o dzieło z dnia 2 stycznia 2004 r., zawarcie przez osobę mającą ustalone
prawo do emerytury lub renty umowy o dzieło z własnym pracodawcą nie
powodowało obowiązku opłacania składek ani na ubezpieczenia społeczne, ani też
na ubezpieczenia zdrowotne. Dopiero obowiązująca od 1 lipca 2004 r. (na mocy
art. 26 nowelizacji z dnia 20 kwietnia 2004 r.) zmiana art. 9 ust. 4b ustawy
systemowej wprowadziła obowiązek ubezpieczenia społecznego także wtedy, gdy
emeryt lub rencista zawierał z własnym pracodawcą umowę o dzieło. „Przy
ustalaniu następstw prawnych zdarzeń, które miały miejsce pod rządami dawnych
norm, ale trwają nadal w okresie po wejściu życie tej nowej normy należy - zgodnie
z zasadą lex retro non agit - następstwa te określać na podstawie dawnych norm,
jednak jedynie do czasu wejścia w życie norm nowych”. Dlatego nie zgodził się z
odwołującym jakoby wprowadzony z dniem 1 lipca 2004 r. obowiązek opłacania
składek od umów o dzieło, miał zastosowanie włącznie do umów zawartych przez
osobę mającą ustalone prawo do emerytury z własnym pracodawcą po dniu 1 lipca
2004 r. Równocześnie, mając na uwadze, że przed datą 1 lipca 2004 r. nie było
obowiązku odprowadzania składek od przychodu uzyskanego z tytułu wykonywanej
przez pracownika, mającego ustalone prawo do emerytury, na rzecz pracodawcy
4
umowy o dzieło, nie było podstaw do uwzględniania w podstawie wymiaru składek
przychodu zainteresowanej uzyskanego z tytułu umowy o dzieło w okresie od 2
stycznia 2004 r. do 30 czerwca 2004 r., ale taki przychód uzyskany przez
zainteresowaną po 1 lipca 2004 r. należało już uwzględnić w podstawie wymiaru
składek „mając na względzie również comiesięczną wymagalność roszczenia o
składki”. Dlatego w przeważającym zakresie zaskarżone decyzje odpowiadały
prawu. W konsekwencji Sąd ten ustalił, że w podstawie wymiaru składek za okres
od 2 stycznia 2004 r. do 30 czerwca 2004 r. nie uwzględnia się przychodu
zainteresowanej uzyskanego z tytułu umowy o dzieło z 2 stycznia 2004 r. oraz
oddalił odwołania w pozostałym zakresie.
Odnośnie do decyzji z dnia 9 sierpnia 2011 r., nr […], Sąd stwierdził, że od 1
lipca 2009 r. płatnik składek nie miał obowiązku odprowadzania składek za
zainteresowaną na Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych,
ponieważ zainteresowana ukończyła progowy wiek 55 lat, który z dniem 1 lipca
zwalniał płatnika składek z obowiązku ich doprowadzania na Fundusz Pracy i
Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych.
A apelacji płatnik składek podtrzymał zarzut naruszenia zasady nieretroakcji,
utrzymując, że wobec zawarcia umowy o dzieło przed wejściem w życie art. 9
ust. 4b ustawy systemowej, przychody z tytułu jej wykonania nie podlegały
składkowaniu.
Sąd Apelacyjny oddalił apelację płatnika składek, wskazując, że brak
przepisów intertemporalnych w ustawie zmieniającej z dnia 20 kwietnia 2004 r. „był
szczegółowo rozpatrywany przy okazji zmiany ustawy systemowej w zakresie
zmiany terminu przedawnienia należności składkowy wprowadzonej z dniem 1
stycznia 2003 r. na podstawie ustawy z dnia 18 grudnia 2002 r. o zmianie ustawy o
systemie ubezpieczeń społecznych oraz o zmianie niektórych innych ustawy (Dz. U.
Nr 241, poz. 2074 ze zm.)”. W tej kwestii orzecznictwo zajęło jednoznaczne
stanowisko, że „z faktu nieuregulowania przez przepisy ustawy zmieniającej kwestii
intertemporalnych dotyczących przedawnienia należności z tytułu składek, nie
można wyprowadzać wniosku, że zmienione przepisy znajdują zastosowanie
jedynie do ‘nowych zaległości’, a przyjęcie odmiennego poglądu naruszałoby
zasadę lex retro non agit”. W wyroku z dnia 12 lipca 2007 r., I UK 37/07, Sąd
5
Najwyższy przyjął, że dziesięcioletni termin przedawnienia należności z tytułu
składek na ubezpieczenia społeczne wprowadzony od dnia 1 stycznia 2003 r.
odnosi się także do należności powstałych przed tym dniem i wówczas
nieprzedawnionych. „Prawo zmiany terminów przedawnienia jest domeną
ustawodawcy i skoro ma w ten sposób wpływ na stosunki cywilnoprawne, to
obejmuje ono również stosunki publicznoprawne (należności składkowe). Inaczej
mówiąc dłużnik musi się poddać terminom przedawnienia wydłużanym przez
ustawodawcę w czasie trwania stosunku prawnego”. Analogiczne wnioski zostały
zawarte w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 8 lipca 2008 r., I UZP 4/08.
„Powyższe uzasadnia wniosek Sądu Okręgowego, że skutkiem zmiany art. 9
ust. 4b ustawy systemowej z dniem 1 lipca 2004 r. jest objęcie obowiązkiem
odprowadzenia składek na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne także
wynagrodzenia z umowy o dzieło zawartej przed tym dniem, a kontynuowanej po
dacie 30 czerwca 2004 r. przez pracownika będącego emerytem, dotychczasowego
pracodawcę. Jak słusznie wskazał sąd pierwszej instancji, zmiana ta dotyczy
kontynuowania umowy po dniu 30 czerwca 2004 r., a w takiej sytuacji nie można
zarzucić naruszenia zasady niedziałania prawa wstecz”. Do skutków umowy o
dzieło zawartej w dniu 2 stycznia 2004 r., od dnia 1 lipca 2004 r. zastosowanie
znajduje nowe prawo, a więc art. 9 ust. 4b w brzmieniu nadanym ustawą
zmieniającą. Dlatego wynagrodzenie z umowy o dzieło zawartej w dniu 2 stycznia
2004 r. przez płatnika i zainteresowaną stanowiło od dnia 1 lipca 2004 r. podstawę
składkowania.
W skardze kasacyjnej płatnik składek zarzucił naruszenie przepisów prawa
materialnego: 1/ art. 2 Konstytucji RP i art. 3 k.c. w związku z art. 6 ust. 1 pkt 4, art.
9 ust. 4 i ust. 4a i ust. 4b ustawy systemowej, art. 26 nowelizacji z dnia 20 kwietnia
2004 r. oraz § 30 rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 czerwca
2002 r. w sprawie zasad techniki prawodawczej (Dz.U. Nr 100, poz. 908 ze zm.)
przez zastosowanie do umowy o dzieło z dnia 2 stycznia 2004 r. przepisów, które
weszły w życie po dniu jej zawarcia, w sytuacji gdy: - przepisy nowelizacji z dnia 20
kwietnia 2004 r. nie zawierały jakichkolwiek regulacji intertemporalnych
pozwalających na zastosowanie nowych przepisów do umowy o dzieło zawartej
przed dniem ich wejścia w życie, w sytuacji, gdy „- zgodnie z przewidzianą w art. 3
6
k.c. zasadą lex retro non agit skutki zdarzenia prawnego w postaci zawarcia umowy
o dzieło winny być oceniane na podstawie ustawy, która obowiązuje w czasie, gdy
dane zdarzenie nastąpiło, - przepisy regulujące stosunki prawne (obowiązek
podlegania ubezpieczeniu społecznemu), których treść jest wynikiem pewnych
zdarzeń powołujących je do życia (zawarcie umowy o dzieło) winny być poddane
zasadzie dalszego działania dawnej ustawy, zatem do skutków prawnych zdarzeń,
które wystąpiły w czasie obowiązywania dawnej ustawy, a realizujących się po
wejściu w życie nowej ustawy, zastosowanie powinna mieć w dalszym ciągu
ustawa dawna”; 2/ art. 8 k.p. i art. 5 k.c. przez ich niezastosowanie, „w sytuacji gdy
z powodu informacji publikowanych przez organ rentowy na stronach internetowych
wydane w sprawie decyzje niezgodne z udzielonymi uprzednio informacjami -
pozostają w sprzeczności z zasadami współżycia społecznego i stanowią
nadużycie prawa”.
Jak okoliczności uzasadniające przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania
wskazano występowanie w sprawie istotnego zagadnienia prawnego oraz potrzebę
wykładni przepisów prawa budzących poważne wątpliwości, w zakresie ustalenia
wpływu ustawy nowej (art. 6 ust. 1 pkt 4, art. 9 ust. 4 i ust. 4a i ust. 4b ustawy
systemowej „w brzmieniu nadanym przepisami nowelizacji z dnia 20 kwietnia
2004 r.) na zdarzenia prawne (zawarcie umowy o dzieło) zaistniałe w czasie
obowiązywania ustawy systemowej w poprzednim brzmieniu, którego skutki
realizują się pod działaniem ustawy nowej, wobec braku przepisów
intertemporalnych”. Konieczna jest też „wykładnia przepisu art. 26 ustawy z dnia 20
kwietnia 2004 r. (...) w kontekście art. 3 KC oraz wyrażonej w nim zasady nie
retroakcji”. Zdaniem skarżącego, „z uwagi na rażące naruszenie przez Sąd
Apelacyjny przepisów prawa, zaskarżone orzeczenie oczywiście narusza prawo, a
mianowicie przepisy wskazane w podstawie skargi kasacyjnej (art. 3983
§ 1 pkt 1 i
2 KPC)”.
Zdaniem skarżącego, wprawdzie orzecznictwo wyraziło pogląd, że w razie
wątpliwości, czy należy stosować ustawę dawną czy nową, pierwszeństwo ma
ustawa nowa w związku z zasadą lex posterior derogat legi priori, która znajduje
zastosowanie gdy lex posterior nie jest hierarchicznie niższa niż lex priori, co
sprawia, że szczególnej regulacji nie oznacza luki w prawie co do przepisów
7
międzyczasowych, ale wskazuje na potrzebę zastosowania reguły bezpośredniego
stosowania ustawy nowej. Z drugiej jednak strony Sąd Najwyższy kilkukrotnie
dochodził do wniosku, że nowe przepisy nie mają zastosowania do stanów
faktycznych rozciągniętych w okresie obowiązywania zarówno ustawy nowej, jak i
dawnej. Rozbieżności te potwierdzają istnienie wskazanych w skardze przesłanek
do jej przyjęcia do rozpoznania.
Dlatego skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i zmianę wyroku
Sądu Okręgowego oraz zaskarżonych decyzji organu rentowego i ustalenie, że w
podstawie wymiaru składek zainteresowanej nie uwzględnia się jej przychodu z
tytułu umowy o dzieło oraz że skarżący nie ma obowiązku odprowadzania składek
na Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych „w zakresie
nieuwzględnionym przez Sąd Okręgowy”, a ponadto o zasądzenie od organu
rentowego na rzecz skarżącego kosztów postępowania za wszystkie instancje
według norm przepisanych, w tym kosztów zastępstwa procesowego. Ewentualnie
skarżący wniósł o uchylenie w całości wyroku Sądu Apelacyjnego i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania temu Sądowi, bądź też o uchylenie również
wyroku Sądu Okręgowego i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania temu
Sądowi przy uwzględnieniu kosztów zastępstwa procesowego według norm
przepisanych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna nie zawierała usprawiedliwionych podstaw zaskarżenia,
natomiast zaskarżony wyrok okazał się zgodny z prawem pomimo uzasadnienia
nieuwzględniającego całości złożonego stanu prawnego adekwatnego do
prawidłowego osądu sprawy.
W zaskarżonym zakresie podłożem weryfikacji jurysdykcyjnej było odwołanie
od decyzji organu rentowego z dnia 3 sierpnia 2011 r. stwierdzającej, że
zainteresowana H. O. podlega ubezpieczeniom jako pracownik oraz wymierzającej
adekwatne składki na pracownicze ubezpieczenia społeczne za okres od stycznia
2004 r. do lipca 2010 r. również od przychodu z zawartej przez skarżącego płatnika
składek (pracodawcę) umowy o „dzieło” z ubezpieczoną pracownicą. Istotne
8
wszakże było to, że zainteresowana była w okresie od 17 lutego 2003 r. do 31
grudnia 2011 r. pracownicą płatnika składek, z którą zawarł on umowę „o dzieło” w
zakresie tożsamym, tj. przedmiotowo powielającym jej obowiązki pracownicze z
pracowniczego stanowiska specjalisty ds. kadrowo-płacowych. Wprawdzie z art. 9
ust. 4a ustawy systemowej wynikało, że osoby, o których mowa w art. 6 ust. 1 pkt 4,
mające ustalone prawo do emerytury lub renty podlegają obowiązkowo
ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym, jeżeli równocześnie nie pozostają w
stosunku pracy, co wszakże w przypadku zainteresowanej, którą prawo
ubezpieczeń społecznych uznawało za pracownika z tytułu zawartej z pracodawca
umowy cywilnoprawnej (art. 8 ust. 2a ustawy systemowej), oznaczało tyle, że po
nabyciu prawa do renty, a następnie prawa do emerytury zainteresowana podlegała
nadal obowiązkowemu ubezpieczeniu społecznemu jako pracownik z tytułu
dalszego zatrudnienia pracowniczego na stanowisku specjalisty ds. kadrowo-
płacowych oraz uznania jej za pracownika z tytułu umowy „o dzieło” zawartej z
własnym pracodawcą. Kontestowana decyzja dotyczyła zatem jednego (łącznego)
pracowniczego tytułu podlegania ubezpieczeniom społecznym i wymiaru należnych
składek z tego tytułu. Decyzja ta została wydana bowiem na podstawie art. 8 ust.
2a ustawy systemowej, dodanego do tej ustawy z mocą obowiązującą od 30
grudnia 1999 r., który uznaje za pracownika - w rozumieniu ustawy systemowej -
również osobę wykonująca pracę na podstawie umowy, do której zgodnie z
Kodeksem cywilnym stosuje się z mocy tej normy prawnej przepisy dotyczące,
między innymi, umowy o dzieło, jeżeli umowę taką zawarła z pracodawcą, z którym
pozostaje w stosunku pracy. W przypadku takich ubezpieczonych, art. 18 ust. 2a,
dodany do ustawy systemowej z tą samą datą obowiązywania (od 30 grudnia 1999
r.), nakazuje uwzględniać w podstawie wymiaru składek na ubezpieczenia
społeczne również przychód z tytułu umów o świadczenie usług, do których
zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się, między innymi, przepisy dotyczące
umowy o dzieło, jeżeli taką umowę zawarł płatnik składek z zatrudnionym
(„własnym”) pracownikiem. Zasadniczym celem wymienionych regulacji
normatywnych było ograniczenie praktyk pracodawców zawierania z „własnymi”
pracownikami umów cywilnoprawnych w celu obejścia prawa, w tym dla obniżenia
kosztów tej samej pracy wykonywanej w ramach stosunku pracy (np. przepisów o
9
wynagradzaniu za godziny nadliczbowe) oraz zmniejszenia obciążeń składkowych
(postawy wymiaru składek na pracownicze ubezpieczenia społeczne), co mogłoby
niekorzystnie wpływać na wysokość świadczeń lub ekspektatyw świadczeń
przysługujących z ubezpieczenia społecznego tych ubezpieczonych pracowników,
którzy wykonywali na rzecz zatrudniającego pracodawcy (płatnika składek) także
pracę na podstawie umowy o dzieło. Pracownikom, którym zatrudniający ich
pracodawca powierza świadczenie innych usług cywilnoprawnych, obok
wykonywania obowiązków pracowniczych, ustawodawca zagwarantował
pracowniczy status prawny oraz równorzędny z pracowniczym tytuł podlegania
pracowniczym ubezpieczeniom społecznym (por. wyroki Sądu Najwyższego z: 16
grudnia 1998 r., II UKN 392/98, OSNP 2000 nr 4, poz. 157 z 30 czerwca 2000 r., II
UKN 523/99, OSNP 2002 nr 4, poz. 179).
Z miarodajnych ustaleń faktycznych w sprawie (art. 39813
§ 2 k.p.c. wynikało,
że zainteresowana była w okresie od 17 lutego 2003 r. do 31 grudnia 2011 r.
pracownicą skarżącego płatnika składek zatrudnioną na stanowisku specjalisty ds.
kadrowo-płacowych, z którą skarżący zawarł umowę „o dzieło” na okres niemal 9
lat (od 2 stycznia 2004 r. do 31 grudnia 2012 r.), której przedmiotem było
„przygotowanie danych i sporządzanie list plac, przygotowanie i przekaz
elektroniczny do ZUS, archiwizacja dokumentów kadrowych”. Za wykonanie takiego
„dzieła” skarżący nie ustalił jednego („łącznego”) wynagrodzenia za 9-letni okres
wykonywania „dzieła”, ale płacił zainteresowanej wynagrodzenie miesięczne „wg
przedłożonych rachunków z którego dokona się stosownych potraceń”. Takie
postanowienia umowy „o dzieło” zawartej przez skarżącego płatnika składek,
będącego pracodawcą zainteresowanej pracownicy, które pokrywały się z jej
pracowniczymi obowiązkami specjalisty do spraw kadrowo-płacowych, pozostawały
w oczywistej kolizji ze stosunkiem pracy zainteresowanej. W konsekwencji
zawarcie cywilnoprawnej umowy „o dzieło”, która nie powinna przejmować ani
powielać w istocie rzeczy tego samego pracowniczego zatrudnienia
zainteresowanej na stanowisku specjalisty do spraw kadrowo-płacowych, powinno
być ocenione jako sprzeczne z prawem oraz zasadami współżycia społecznego.
Taka sprzeczność wynikała ze świadczenia takiej samej rodzajowo pracy na
różnych podstawach prawnych, tj. częściowo na podstawie umowy o pracę, a
10
częściowo na podstawie umowy „o dzieło”, która to umowa („o dzieło”) ewidentnie
zmierzała do obejścia przepisów prawa pracy (np. o wynagradzaniu za taką samą
pracę) oraz przepisów prawa ubezpieczeń społecznych o pracowniczym tytule oraz
podstawie wymiaru należnych składek za wykonywanie takich samych obowiązków
pracowniczych.
Wprawdzie pracodawca może zawierać z zatrudnionym pracownikiem
umowy cywilnoprawne, ale jedynie w zakresie obowiązków lub czynności, które nie
są objęte treścią stosunku pracy ani zakresem obowiązków pracowniczych. W
przeciwnym razie umowa cywilnoprawna na wykonywanie w istocie rzeczy tych
samych obowiązków pracowniczych jest sprzeczna z prawem pracy oraz prawem
ubezpieczeń społecznych lub zmierza do obejścia przepisów tych działów prawa,
przeto jest nieważna w taki sposób, że w miejsce nieważnych postanowień umowy
cywilnoprawnej wchodzą odpowiednie przepisy prawa pracy (art. 58 § 1 k.c. w
związku z art. 300 k.p.), z konsekwencjami wynikającymi z imperatywnych norm
prawa ubezpieczeń społecznych. Pracownik świadczący te same prace objęte
treścią stosunku pracy na podstawie zawartej z zatrudniającym go pracodawcą
umowy „o dzieło”, na wykonywanie takich samych obowiązków pracowniczych,
zachowuje już z mocy przepisów prawa pracy wyłącznie status pracownika, którego
nie łączy ze statusem strony nieważnej (sprzecznej z prawem pracy) umowy
cywilnoprawnej.
Dalej idąca ingerencja ustawodawcy występuje na gruncie prawa
ubezpieczeń społecznych, które uznaje za pracownika - w rozumieniu ustawy
systemowej - również osobę wykonującą pracę na rzecz pracodawcy na podstawie,
między innymi, umowy o dzieło (art. 8 ust. 2a ustawy systemowej), ale tylko wtedy
gdy przedmiot lub zakres zobowiązania cywilnoprawnego nie jest tożsamy, tj. nie
pokrywa, nie powiela ani nie zastępuje tych lub takich samych obowiązków
pracowniczych. W przypadku takich ubezpieczonych, art. 18 ust. 2a ustawy
nakazuje uwzględniać w podstawie wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne
również przychód z tytułu umowy o dzieło, jeżeli taką umowę pracodawca (płatnik)
składek zawarł z zatrudnionym pracownikiem.
Takie istotne elementy kontrowersyjnej umowy „o dzieło” zawartej przez
skarżącego płatnika składek z zainteresowaną, jak: długotrwały okres wykonywania
11
„dzieła”; brak uzgodnienia jednego („łącznego”) wynagrodzenia za „dzieło”, które
miało być wykonywane przez okres 9 lat, bez zastrzeżenia dopuszczalności
miesięcznych rat płatności wynagrodzenia; nieznana Kodeksowi cywilnemu
możliwość rozwiązania umowy „o dzieło” za wypowiedzeniem lub „w trybie
natychmiastowym”; a przede wszystkim przedmiot umowy „o dzieło” obejmujący
świadczenie oczywiście periodycznych takich samych rodzajowo czynności
starannego działania, jak wynikające ze stosunku pracy, tj. „przygotowanie danych i
sporządzanie list plac, przygotowanie oraz przekaz elektroniczny do ZUS,
archiwizacja dokumentów kadrowych” i to przez zainteresowaną pracownicę
zatrudnioną przez skarżącego na stanowisku specjalisty do spraw kadrowo-
placowych za wynagrodzeniem płatnym miesięcznie, ewidentnie dyskwalifikowały
legalność zawartej umowy „o dzieło”. Umowa taka pozostawała w ewidentnej
sprzeczności z ustawą (art. 58 § 1 k.c. w związku z art. 300 k.p.), ponieważ
przepisy prawa pracy sprzeciwiały i sprzeciwiają się powierzaniu zainteresowanej
pracownicy świadczenia tych samych „kadrowo-płacowych” obowiązków
pracowniczych na dwóch różnych podstawach prawnych (tj. na podstawie umowy o
pracę oraz umowy o świadczenie usług cywilnoprawnych lub „o dzieło”).
Nawet jednak gdyby założyć, że w sprawie miał zastosowanie art. 9 ust. 4a i
4b ustawy systemowej, to bezpodstawny okazał się zarzut rzekomego naruszenia
zasady nieretroakcji (lex retro non agit) wobec umowy „o dzieło”, która została
zawarta przed wejściem w życie z dniem 1 lipca 2004 r. wymienionych przepisów
prawa. W szczególności art. 9 ust. 4b nie został połączony z wyraźnymi regulacjami
intertemporalnymi w odniesieniu do jego mocy obowiązującej wobec spornej
umowy „o dzieło” rozciągniętej w czasie, bo zawartej przed, ale obowiązującej
nadal po ich wejściu w życie. W takim przypadku, zgodnie z regułą lex posterior
derogat legi priori, przy braku reguł intertemporalnych dotyczących obowiązywania
lub ujawnienia się wątpliwości dotyczących stosowania dawnego bądź też nowego
prawa - pierwszeństwo ma nowy przepis ustawy oraz reguła bezpośredniego
stosowania normatywnie równorzędnej ustawy nowej do trwających lub
rozciągniętych w czasie zdarzeń lub stosunków prawnych. Podleganie określonemu
tytułowi ubezpieczeń społecznych, a zwłaszcza adekwatny obowiązek składkowy
aktualizuje się w dacie ustawowej wymagalności należności składkowych płatnych
12
w ustawowo określonych terminach (art. 47 ustawy systemowej) z określonego
tytułu lub tytułów podlegania obowiązkowych ubezpieczeniom społecznym. W
stosunkach ubezpieczeń społecznych co do zasady stosuje się nowe lub zmienione
przepisy prawa obowiązujące w dniu wydania decyzji, a zachowanie mocy
obowiązującej przepisów dawnych wymaga wyraźnych regulacji intertemporalnych
(np. art. 184 ustawy o emeryturach i rentach). Jeżeli brakuje konkretnych regulacji
prawa międzyczasowego w odniesieniu do dawnych lub trwających stosunków
prawa ubezpieczeń społecznych, to stosuje się nowe lub zmienione przepisy
imperatywnego prawa ubezpieczeń społecznych nawet wtedy, gdy nowości
legislacyjne są niekorzystne dla podmiotów stosunków ubezpieczeń społecznych.
Zasada nieretroakcji (lex retro non agit) obowiązuje tylko wobec praw słusznie
nabytych lub tzw. ekspektatyw maksymalnie ukształtowanych pod rządem dawnego
prawa. W przeciwnym razie przepisy nowego prawa ubezpieczeń społecznych
stosuje się także do zdarzeń prawa ubezpieczeń społecznych przypadających w
okresie obowiązywania dawnego i nowego prawa, choćby doszło do niekorzystnych
zmian w nowym porządku prawnym w porównaniu do dawnego prawa. Utrwalone
orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego legitymizuje w porządku konstytucyjnym
takie ustawowe reformy lub legislacyjne modyfikacje prawa ubezpieczeń
społecznych, które zmierzają do ujednolicenia lub uszczelnienia spójnego i
sprawiedliwego systemu ubezpieczeń społecznych także wtedy, gdy dochodzi do
pogorszenia sytuacji podmiotów stosunków ubezpieczenia społecznego, byleby nie
naruszało to praw słusznie nabytych lub maksymalnie ukształtowanych
ekspektatyw (por. np. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 20 grudnia 1999 r.,
K 4/99, OTK 1999 nr 7, poz. 165). Oznacza to w szczególności, że w
konstytucyjnym i ustawowym porządku prawnym za bezpodstawne i
nieusprawiedliwione należy uznać nierówne traktowanie ubezpieczonych
pracowników wykonujących równocześnie na rzecz zatrudniającego ich
pracodawców określone prace na podstawie umowy cywilnoprawnej, w tym umowy
o dzieło, w zależności od daty zawierania poszczególnych umów cywilnoprawnych.
Takie kryterium (daty zawarcia umowy cywilno-prawnej) ewidentnie naruszałoby
zasadę równego traktowania podmiotów takich samych lub podobnych stosunków
ubezpieczeń społecznych, które dotyczą zdarzeń periodycznych lub sukcesywnie
13
realizowanych przez strony określonych stosunków prawa cywilnego, ze skutkami
wynikającymi z nowych regulacji lub legislacyjnych modyfikacji imperatywnego
prawa ubezpieczeń społecznych. W tym zakresie zasada równego traktowania
wszystkich ubezpieczonych wymaga równych dla wszystkich ubezpieczonych
warunków objęcia systemem ubezpieczeń społecznych oraz jednakowego
obowiązku oraz sposobu (metody) obliczania wysokości składek na ubezpieczenie
społeczne (art. 2a ust. 2 pkt 1 i 2 ustawy systemowej).
Równocześnie Sąd Najwyższy powtarza, że w rozpoznanej sprawie nie było
potrzeby osądu sporu ani skargi kasacyjnej na podstawie art. 9 ust. 4b ustawy
systemowej, ponieważ zainteresowana pracownica, która zawarła z tym samym
pracodawcą i płatnikiem składek zmierzająca do obejścia prawa pracy i prawa
ubezpieczeń społecznych umowę o „dzieło” na wykonywanie takich samych
czynności „kadrowo-płacowych”, była z mocy innych przepisów niż wskazane w
podstawach skargi kasacyjnej traktowana jak pracownik, przeto w takim
„pracowniczym” charakterze podlegała w spornym okresie pracowniczemu tytułowi
ubezpieczeń społecznych (art. 8 ust. 2a ustawy systemowej). W konsekwencji
wymiar składek na ubezpieczenia społeczne zainteresowanej, uznanej za
pracownika choćby na podstawie wymienionego przepisu, był prawidłowo ustalany
również od przychodu uzyskiwanego z zawartej umowy „o dzieło” z jej pracodawcą
- skarżącym płatnikiem składek (art. 18 ust. 2a ustawy systemowej, który został
wprowadzony do porządku prawnego 30 grudnia 1999 r.). Z wymienionych regulacji
normatywnych wynika, że wykonywanie pracy na podstawie umów
cywilnoprawnych zawartych z pracodawca jest traktowane tak jak świadczenie w
ramach klasycznego stosunku pracy łączącego pracownika z pracodawcą (por.
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 lutego 2014 r., II UK 279/13, LEX nr 1436176).
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy oddalił niemającą
usprawiedliwionych podstaw skargę kasacyjną w zgodzie z art. 39814
k.p.c.