Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 111/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 13 stycznia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Roman Kuczyński (przewodniczący)
SSN Halina Kiryło
SSN Romualda Spyt (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku P. Sp. z o.o. z siedzibą w W.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
przy udziale zainteresowanego P. P.
o wydanie zaświadczenia w sprawie z zakresu ubezpieczeń społecznych,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 13 stycznia 2015 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 7 listopada 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 5 kwietnia 2013 r. Sąd Okręgowy zmienił decyzję Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych z dnia 21 sierpnia 2012 r. i nakazał organowi rentowemu
wydanie formularza A1 potwierdzającego, że zainteresowany P. P. podlegał
2
polskiemu ustawodawstwu w zakresie ubezpieczeń społecznych w okresie
wykonywania pracy na rzecz P. Spółki z o.o. na terenie Francji - od 9 stycznia 2012
r. do 1 kwietnia 2012 r.
Powyższy wyrok zapadł w następującym stanie faktycznym:
P. Spółka z o.o. jest agencją pracy tymczasowej, zajmuje się między innymi
działalnością związaną z wyszukiwaniem miejsc pracy i pozyskiwaniem
pracowników, udostępnianiem wykwalifikowanych pracowników przedsiębiorstwom
z Unii Europejskiej w branżach: budowlanej, konstrukcyjnej oraz turystycznej.
Prowadzi w tym celu dzielność rekrutacyjną, logistyczną i administracyjną.
Odwołująca się Spółka od początku swojej działalności większość
pracowników rekrutuje do prac w zagranicznych firmach w państwach
członkowskich Unii Europejskiej. W Polsce posiada biura, kadry, w kraju odbywa
się również rekrutacja pracowników i załatwianie wszelkich formalności związanych
z zatrudnieniem. Spółka odprowadza do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych za
swoich pracowników składki na ubezpieczenia społeczne, odprowadza zaliczkę na
podatek dochodowy do Urzędu Skarbowego oraz płaci składki na PEFRON za
pracowników oddelegowanych do pracy w państwach członkowskich, jak i za
pracowników zatrudnionych w Polsce.
W 2005 r. i 2006 r. P. otrzymywała od organu rentowego zaświadczenia dla
pracowników delegowanych do pracy w państwach członkowskich Unii Europejskiej.
Odmowa wydania zaświadczenia E-101 zdarzyła się pierwszy raz w 2007 r. i
dotyczyła okresu od dnia 1 maja 2007 r. do dnia 31 października 2007 r.
Ostatecznie sprawa ta zakończyła się prawomocnym wyrokiem Sądu nakazującym
wydanie zaświadczenia E-101.
W dniu 23 stycznia 2012 r. i 8 marca 2012 r. P. złożyła wniosek o
poświadczenie dokumentów o ustawodawstwie właściwym dla pracownika P. P. w
związku z jego czasowym delegowaniem do pracy na terytorium Francji w okresie
od 4 stycznia 2012 r. do 22 lipca 2012 r.
P. P. był zatrudniony u polskiego pracodawcy od 9 stycznia 2012 r. do 1
kwietnia 2012 r., na podstawie umów o pracę na czas określony. W ramach tej
umowy był delegowany do pracy we Francji. Od wynagrodzenia wypłaconego za
okres od 9 stycznia 2012 r. do 1 kwietnia 2012 r. opłacono w Polsce składki na
3
ubezpieczenia społeczne i zaliczkę na podatek dochodowy. Zainteresowany nie
został zatrudniony w celu zastępstwa za innego pracownika ani też nie pracował w
kraju.
P. w styczniu 2012 r. delegowała do pracy za granicą 155 osób, a 115
zatrudniła w Polsce, w lutym - 171 osób za granicą i 122 w Polsce, w marcu - 179
osób za granicą i 127 w Polsce, w kwietniu - 207 osób za granicą i 131 w Polsce, w
maju - 229 osób za granicą i 154 w Polsce, w czerwcu - 254 osób za granicą i 143
w Polsce, w lipcu - 224 osób za granicą i 117 w Polsce.
P. od stycznia 2012 r. do lipca 2012 r. zrealizowała następującą ilość
kontraktów: w styczniu - 32 w Unii Europejskiej i 11 w Polsce, w lutym - 34 w Unii i
11 w Polsce, w marcu - 40 w Unii i 11 w Polsce, w kwietniu - 46 w Unii i 11 w
Polsce, w maju - 48 w Unii i 11 w Polsce, w czerwcu - 51 w Unii i 12 w Polsce, w
lipcu - 41 w Unii i 12 w Polsce.
Średnie obroty wyniosły: w styczniu 2012 r. - w Unii Europejskiej 83% i 17%
w Polsce, w lutym 83% - w Unii i 17% i w Polsce, w marcu - 53% w Unii i „17% w
Polsce”, w kwietniu 82% - w Unii i 18% w Polsce, od maja do lipca 2012 r. w Unii 82%
i w Polsce 18%.
Sąd Okręgowy wskazał, że istotą sporu było ustalenie właściwego
ustawodawstwa, któremu powinien podlegać pracownik delegowany do pracy za
granicę w zakresie obowiązkowego ubezpieczenia społecznego. Zgromadzony
materiał dowodowy w sprawie potwierdził, że P. od początku swojej działalności
większość pracowników rekrutowała do prac w zagranicznych firmach w Unii
Europejskiej. W związku z tym obroty uzyskane w Polsce z krajowych umów
pozostają w dysproporcji z obrotami z umów z firmami zagranicznymi w krajach
Unii. Agencja ma siedzibę w Polsce i w kraju prowadzi działalność polegającą na
rekrutacji pracowników do pracy w Polsce i za granicą w państwach Unii. Agencja
opłaca w Polsce składki na ubezpieczenie społeczne za zatrudnionych
pracowników.
W ocenie Sądu Okręgowego, wymóg, aby wysyłające przedsiębiorstwo
zazwyczaj prowadziło na terenie kraju delegującego swoją znaczną część
działalności, należy rozumieć szeroko, czyli wziąć pod uwagę szereg czynników, np.
gdzie znajduje się siedziba przedsiębiorstwa, gdzie znajduje się kadra kierownicza
4
biura i administracja, jaki jest charakter danego przedsiębiorstwa. Zdaniem Sądu
pierwszej instancji, P. prowadzi znaczącą działalność w kraju, gdyż spełnia
powyższe przesłanki. Ponadto charakter działalności przemawia za uznaniem, iż
prowadzona jest ona w Polsce. Sąd dodał, że kryterium przyjęte przez organ
rentowy, to jest osiągnięcie 25% obrotu w Polsce jest wymogiem
pozanormatywnym, ma jedynie charakter pomocniczy i nie może być traktowane,
jako jedyne kryterium wyboru ustawodawstwa w zakresie ubezpieczeń społecznych.
Organ rentowy od początku działalności P. wydawał stosowne za-
świadczenia o podleganiu polskiemu systemowi ubezpieczeń społecznych dla pra-
cowników delegowanych do pracy za granicą, mimo że obroty agencji w kraju nie
przekroczyły 25% i zawsze pozostawały w dysproporcji do obrotów osiąganych za
granicą. Dlatego niezrozumiała jest odmowa wydania stosowanego zaświadczenia
A1 w sprawie. Wobec powyższego Sąd Okręgowy uznał, że odwołanie jest
zasadne.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 14 listopada 2013 r. oddalił apelację organu
rentowego od powyższego wyroku.
Sąd wskazał, że Sąd Okręgowy dokonał prawidłowych ustaleń faktycznych i
trafnych ocen prawnych, które Sąd Apelacyjny przyjął za własne.
Przywołując treść Decyzji nr A2 Komisji Administracyjnej do spraw
Koordynacji Systemów Zabezpieczenia Społecznego z dnia 6 sierpnia 2012 r.,
dotyczącej wykładni art. 12 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE)
nr 883/2004 z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie koordynacji systemów
zabezpieczenia społecznego (Dz.U. UE L 2004.166.1 ze zm.) w sprawie
ustawodawstwa mającego zastosowanie do pracowników delegowanych i osób
wykonujących pracę na własny rachunek, tymczasowo pracujących poza państwem
właściwym, Sąd drugiej instancji wskazał, że poza istnieniem więzi pracowniczej
wymaga się, aby przedsiębiorstwo delegujące „zwykle” prowadziło działalność na
terenie państwa, z którego pracownik został oddelegowany. Ponadto stwierdza się,
że chodzi o działalność „godną odnotowania” w kraju delegującym. Z decyzji nie
wynika przy tym, aby to właśnie obrót odgrywał pierwszoplanową rolę przy ocenie,
„czy przedsiębiorstwo może powołać się na art. 14 ust. 1 lit. „a” rozporządzenia
1408/71”. Podkreślił też, że celem dla którego stworzono możliwość odstępstw od
5
zasady terytorialności było maksymalne wspieranie swobodnego przepływu
pracowników oraz umożliwienie pracownikom, przedsiębiorcom i instytucjom
uniknięcie niepotrzebnych i kosztownych komplikacji administracyjnych.
Analizując ponadto wskaźniki takie jak: miejsce siedziby pracodawcy
delegującego i jego administracji, liczbę personelu administracyjnego obecnego w
państwie członkowskim wysyłającym, miejsce rekrutacji pracowników
delegowanych, miejsce zawierania umów, prawo któremu podlegają umowy
zawarte z pracownikami, Sąd Apelacyjny potwierdził „prawidłowość ustaleń Sądu I
instancji”. Podkreślił, że krótkotrwała zmiana niektórych wskaźników nie powinna
ważyć na ocenie wniosku. Funkcjonowanie przedsiębiorstwa uzależnione jest
bowiem od szeregu czynników, w tym od niego niezależnych. Dokumentacja
dostarczona przez Spółkę wskazuje na zmienne wartości zarówno obrotów, jak i
liczby zatrudnionych pracowników, co wyraźnie przedstawił Sąd Okręgowy. Co
prawda w 2011 r. i 2012 r. odnotowano spadek osiąganego obrotu na terenie Polski,
jednakże tendencja ta związana jest z obecną sytuacją na rynku europejskim. Z
tego też względu wartość osiąganych przez stronę odwołującą się obrotów, jak
słusznie podkreślił Sąd Okręgowy, nie może stanowić podstawowego determinantu
w rozstrzyganiu niniejszej sprawy. Ponadto Sąd Apelacyjny podkreślił, że
bezsporne przy tym jest, że podczas całego okresu oddelegowania
zainteresowanego zachowany był bezpośredni związek między przedsiębiorstwem
delegującym a pracownikiem oddelegowanym.
Wszystkie te okoliczności świadczą – zdaniem Sądu Apelacyjnego – o
istnieniu po stronie wnioskodawcy przesłanek warunkujących wydanie
zaświadczenia A1, w którym organ rentowy potwierdza objęcie pracownika
delegowanego krajowym systemem ubezpieczeń społecznych.
Wyrok ten został zaskarżony przez organ rentowy skargą kasacyjną, w której
zarzucono naruszenie przepisów prawa materialnego, tj. art. 83b ust. 1 ustawy z
dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst:
Dz.U z 2013 r., poz. 1442 ze zm.) oraz art. 11 ust. 2 lit. a i art. 12 ust. 1
rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 883/2004 w sprawie
koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego, art. 14 ust. 1 i 2 i art. 19 ust. 2
rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 987/2009 z dnia 16
6
września 2009 r. dotyczącego wykonywania rozporządzenia (WE) nr 883/2004 w
sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego (Dz.U. UE L
2009.284.1 ze zm.), przez ich błędną wykładnię i zastosowanie, w wyniku której
niezasadnie przyjęto, że odwołująca się Spółka w spornym okresie prowadziła
normalną działalność na terenie Polski, w związku z czym zainteresowany w
okresie tym winien podlegać ustawodawstwu polskiemu w zakresie ubezpieczeń
społecznych, co spowodowało z kolei naruszenie art. 6 ust. 1 pkt 1 w związku z 11
ust. 1 i art. 12 ust. 1 oraz art. 13 pkt 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych,
przez niezasadne objęcie zainteresowanego ubezpieczeniami społecznymi jako
pracownika na terenie Polski.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną odwołująca się Spółka wniosła o jej
oddalenie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna ma usprawiedliwioną podstawę, bowiem przede
wszystkim nie można podzielić stanowiska Sądu Apelacyjnego, że obrót nie
odgrywa pierwszoplanowej roli w ocenie, „czy przedsiębiorstwo może powołać się
na art. 14 ust. 1 lit. a rozporządzenia 1408/71” (błędnie przywołanego, gdyż od dnia
1 maja 2010 r. znaczenie mają już regulacje aktualnie obowiązujących
rozporządzeń nr 883/2004 i nr 987/2009), a więc, że obrót w kraju delegowania nie
jest zasadniczym kryterium przesądzającym kwestię, czy przedsiębiorstwo
delegujące (w sprawie - agencja pracy tymczasowej) prowadzi znaczną część
działalności w kraju delegowania. Na pewno zaś obrót w kraju nie może być
pomijany jako kryterium bez znaczenia, zwłaszcza wtedy, kiedy znacząco odbiega
od przyjmowanej w Decyzji wartości na poziomie 25%. Jak trafnie wskazał Sąd
Najwyższy w wyroku z dnia 4 czerwca 2014 r., II UK 565/13 (LEX nr 1475235), taki
obrót odnosi się dla wszystkich państw Unii i w tym wyraża się jego uniwersalny
walor jako jednakowego punktu odniesienia dla wszystkich adresatów (firm,
przedsiębiorstw) z wielu różnych państw. Taki poziom wymaganego obrotu
odpowiada regulacji prawnej, adresowanej do „pracodawcy zazwyczaj
prowadzącego znaczną część działalności, innej niż działalność związana z samym
7
zarządzaniem wewnętrznym na terytorium państwa członkowskiego, w którym ma
siedzibę” (art. 12 ust. 1 rozporządzenia nr 987/2009 w związku z art. 14 ust. 2
rozporządzenia nr 987/2009). Potwierdza to także orzecznictwo ETS (por. sprawa
Sarl Manpower przeciwko Caisse Promaire d' Assurace Maladie - wyrok ETS z dnia
17 grudnia 1970, sygn. 35/70, ECR 1970/2/01251; sprawa Fitzwilliam - wyrok ETS
z dnia 10 lutego 2000 r., C-202/97, ECR 2000/2/I-00883; sprawa Plum - wyrok ETS
z dnia 9 listopada 2000 r., C-404/98, ECR 2000/11A/I-09397).
Skalę działalności przedsiębiorstwa na terytorium państwa oddelegowania
najpełniej oddaje jego obrót krajowy stanowiący jednocześnie kryterium racjonalnie
sprawdzalne, zaś pogląd o wadze tego kryterium można uznać za utrwalony i nadal
aktualny. Skoro wymagany jest obrót na poziomie 25% w kraju delegowania, a więc
jednej czwartej całego obrotu, zatem odejście poniżej tak zakreślonej skali nie
może być dowolne. Wymaganie „pogłębionej analizy” przypadku, w którym obrót
krajowy przedsiębiorstwa plasuje się poniżej wskazanego poziomu (zgodnie z
zaleceniami Poradnika praktycznego) nie oznacza co do zasady zniesienia tak
określonego poziomu obrotu, ale rodzi konieczność racjonalnego uzasadnienia
ewentualnego odstępstwa od warunku zastrzeżonego obrotu w konfrontacji z
pozostałymi wypracowanymi w orzecznictwie kryteriami.
Przenosząc te uwagi na grunt niniejszej sprawy zauważyć należy
dysharmonię między stanem faktycznym przejętym od Sądu Okręgowego a sferą
motywacyjną zawartą w wyroku Sądu drugiej instancji. Sąd pierwszej instancji
ustalił mianowicie, że średnie obroty wyniosły: w styczniu 2012 r. - w Unii
Europejskiej 83% i w Polsce 17%, w lutym 83% - w Unii i 17% i w Polsce, w marcu
- 53% w Unii i „17% w Polsce”, w kwietniu 82% - w Unii i 18% w Polsce, od maja do
lipca 2012 r. w Unii 82% i w Polsce 18%. Nie jest jasne, dlaczego w tym stanie
rzeczy Sąd drugiej instancji, przyjmując te ustalenia za własne, uznał, że „co
prawda w 2011 r. i 2012 r. odnotowano spadek osiąganego obrotu na terenie Polski,
jednakże tendencja ta związana jest z obecną sytuacją na rynku europejskim”.
Wszak brak jest (przynajmniej zwerbalizowanych) ustaleń faktycznych
pozwalających na wyciągnięcie takich wniosków, bowiem przedstawione wyżej
wartości nie obrazują spadku osiąganego obrotu na terenie Polski w 2011 r. i w
2012 r., a co najwyżej krótkotrwały wzrost obrotów w marcu 2012 r. (z 17%-18% do
8
47%, przy czym wskazanie 17% w Polsce stanowi zapewne omyłkę pisarską Sądu
pierwszej instancji) – w okresie rozliczeniowym styczeń - lipiec 2012 r. Prowadzi to
do wniosku, że Sąd drugiej instancji dokonał subsumcji art. 11 ust. 2 lit. a i art. 12
ust. 1 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 883/2004 oraz
art. 14 ust. 1 i 2 i art. 19 ust. 2 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady
(WE) nr 987/2009 z dnia 16 września 2009 r. dotyczącego wykonywania
rozporządzenia (WE) nr 883/2004 w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia
społecznego poza z ustalonym stanem faktycznym, a w konsekwencji, na
podstawie niedostatecznie ustalonego stanu faktycznego. Prawidłowe bowiem
zastosowanie przepisów koordynacyjnych wymagało szerszej perspektywy
porównawczej niż tylko 7 miesięcy 2012 r. Przede wszystkim zaś konieczne było
ustalenie, jak kształtowały się proporcje obrotu krajowego do zagranicznego w roku
poprzedzającym delegowanie (2011) oraz w roku delegowania (2012) r. Tylko taka
perspektywa może stanowić podstawę do oceny, czy odwołująca się Spółka
(działająca co najmniej od 2005 r.) prowadziła w okresie delegowania
zainteresowanego znaczną część działalności w kraju delegowania. Co do zasady
bowiem obrót przedsiębiorstwa działającego od dłuższego czasu na rynku można
oszacować na podstawie opublikowanych sprawozdań finansowych za poprzednie
12 miesięcy.
Dalej też wskazać należy, że jeśli w danym przedsiębiorstwie zatrudnione są
osoby na podstawie umów zlecenia (np. studenci) lub umów o dzieło, które nie
podlegają ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym, a więc nie są za te osoby
odprowadzane składki na ubezpieczenia społeczne, to osoby te nie mogą zostać
uwzględnione przy obliczaniu łącznej liczby pracowników wykonujących pracę w
państwie, w którym znajduje się siedziba przedsiębiorstwa. Osoby te nie będą
zatem uwzględniane przy dokonywaniu oceny, czy przedsiębiorstwo prowadzi
znaczną część działalności w państwie, z którego pracownicy są delegowani.
Z tych motywów orzeczono jak w sentencji (art. 39815
§ 1 k.p.c.). O kosztach
postępowania kasacyjnego rozstrzygnięto po myśli art. 108 § 2 k.p.c. w związku z
art. 39821
k.p.c.
9