Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 159/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 12 marca 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Antoni Górski (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Zbigniew Kwaśniewski (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa K. M. Spółki z o.o. w W.
przeciwko Stowarzyszeniu Autorów ZAiKS w W.
o zapłatę
oraz z powództwa wzajemnego Stowarzyszenia Autorów ZAiKS w W.
przeciwko K. M. Spółce z o.o. w W.
o zobowiązanie i zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 12 marca 2015 r.,
skargi kasacyjnej pozwanego (powoda wzajemnego)
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 8 października 2013 r.,
oddala skargę kasacyjną.
2
UZASADNIENIE
Sąd pierwszej instancji wyrokiem z dnia 27 grudnia 2012 r. uwzględnił
w znacznej części powództwo sp. z o.o. K. M. przeciwko Stowarzyszeniu Autorów
ZAIKS, zasądzając na rzecz powódki kwotę 1.146.219,12 zł z ustawowymi
odsetkami i oddalając w pozostałym zakresie powództwo główne. Jednocześnie
Sąd ten oddalił powództwo wzajemne pozwanego i powoda wzajemnego -
Stowarzyszenia ZAIKS i z tego tytułu zasądził od niego koszty procesu na rzecz
powodowej Spółki.
W następstwie rozpoznania apelacji pozwanego i powoda wzajemnego
Sąd Apelacyjny wyrokiem reformatoryjnym z dnia 8 października 2013 r.
zobowiązał powodową Spółkę do udzielenia określonych w sentencji informacji
oraz oddalił powództwo wzajemne w pozostałym zakresie (pkt I). Ponadto Sąd
ten oddalił apelację w pozostałym zakresie oraz zasądził od pozwanego
na rzecz powódki koszty procesu w sprawie z powództwa wzajemnego oraz koszty
zastępstwa procesowego w postępowaniu apelacyjnym.
Orzeczenie Sądu drugiej instancji zapadło w oparciu o następujące
ustalenia faktyczne. Wyrokiem z dnia 19 listopada 2007 r. Sąd I instancji zasądził
od Spółki K. na rzecz Stowarzyszenia ZAIKS kwotę 405.287 zł, a Sąd odwoławczy
wyrokiem z dnia 2 września 2008 r. oddalił apelację Spółki. Następnie strony
zawarły umowę z dnia 23 września 2008 r. oraz porozumienie z dnia
1 października 2008 r. na mocy których spłatę należności Spółki wobec
Stowarzyszenia rozłożono na raty i doprowadzono do umorzenia toczącego się
postępowania egzekucyjnego przeciwko Spółce.
W wykonaniu tych zobowiązań Spółka zapłaciła Stowarzyszeniu kwotę
558.086 zł, a Komornik wyegzekwował od Spółki na rzecz Stowarzyszenia kwotę
588.132 zł.
Z kolei Spółka wniosła 30 grudnia 2008 r. skargę kasacyjną od wyroku
Sądu Apelacyjnego z dnia 2 września 2008 r., którą Sąd Najwyższy uwzględnił
wyrokiem z dnia 16 września 2009 r., uchylając korzystny dla Stowarzyszenia
ZAIKS wyrok Sądu Apelacyjnego. Sąd II instancji, w następstwie ponownego
rozpoznania sprawy wyrokiem z dnia 29 października 2010 r. uchylił korzystny dla
3
Stowarzyszenia ZAIKS wyrok Sądu Okręgowego z dnia 19.11.2007 r. i w części
umorzył postępowanie wskutek cofnięcia pozwu przez to Stowarzyszenie,
a w części zmienił ostatnio wskazany wyrok Sądu Okręgowego i oddalił powództwo
Stowarzyszenia ZAIKS.
Postanowieniem z dnia 25 listopada 2011 r. Sąd Najwyższy odmówił
przyjęcia skargi kasacyjnej Stowarzyszenia ZAIKS do rozpoznania.
W oparciu o powyższy stan faktyczny Sąd Apelacyjny w uzasadnieniu
wyroku, zaskarżonego rozpoznawaną obecnie skargą kasacyjną, stwierdził,
że porozumienie zawarte przez strony w dniu 1 października 2008 r. nie miało
charakteru ugody skutkującej uznaniem przez Spółkę roszczenia Stowarzyszenia,
ponieważ nie zawierało ono niezbędnych dla ugody wzajemnych ustępstw stron,
gdyż ustępstwa poczyniło jedynie Stowarzyszenia ZAIKS. W ocenie Sądu
Apelacyjnego, porozumienie to zmodyfikowało wówczas jedynie treść stosunku
prawnego wynikającego z orzeczenia Sądu Okręgowego z dnia 19 listopada 2007 r.
Zważywszy, że w następstwie wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia
29 października 2010 r. odpadła podstawa prawna spełnionego wcześniej przez
Spółkę K. świadczenia, to podlegało ono zwrotowi na podstawie art. 410 w zw. z art.
405 k.c.
Porozumienie stron z dnia 1 października 2008 r. oraz poprzedzające je
umowę stron z dnia 23 września 2008 r. ocenił Sąd Apelacyjny jako czynności
prawne nieważne z mocy prawa. Uznał ich sprzeczność z kogentnymi przepisami
art. 70 ust. 3 i art. 107 prawa autorskiego, a to wobec braku statusu właściwej
organizacji zbiorowego zarządzania po stronie Stowarzyszenia ZAIKS, w sytuacji
działania również innej organizacji zbiorowego zarządzania - Stowarzyszenia
Filmowców Polskich oraz braku wskazania Stowarzyszenia ZAIKS jako organizacji
właściwej przez Komisję Prawa Autorskiego.
W ocenie Sądu Apelacyjnego niedopuszczalne jest umowne kształtowanie
zasad pośrednictwa przy wypłacie wynagrodzeń z pominięciem obowiązkowego
pośrednictwa właściwej organizacji zbiorowego zarządzania, określonego w art. 70
ust. 3 pr. aut. mającym kognitywny charakter.
Podzielając ocenę Sądu I instancji w kwestii nieważności z tej przyczyny
obu umów stron (z września i października 2008 r.) Sąd Apelacyjny zaaprobował
4
kwalifikację świadczenia, pobranego na ich podstawie od Spółki K. przez
Stowarzyszenia ZAIKS, jako świadczenia nienależnego.
Pozwane Stowarzyszenie ZAIKS (i powód wzajemny) zaskarżył
skargą kasacyjną wyrok Sądu Apelacyjnego z dnia 8 października 2013 r. w części
w jakiej oddalono jego powództwo wzajemne, tj. o zapłatę kwoty 147.885 zł, oraz w
części oddalającej jego apelację od orzeczenia Sądu Okręgowego zasądzającego
na rzecz powodowej Spółki kwotę 1.146.219,12 zł z ustawowymi odsetkami, a
także od rozstrzygnięć o kosztach procesu związanych z kwestionowanymi
orzeczeniami.
Strona skarżąca oparła skargę kasacyjną na zarzutach mieszczących się
w ramach pierwszej podstawy kasacyjnej, zarzucając naruszenie następujących
przepisów prawa materialnego:
- art. 917 k.c. wskutek odmowy kwalifikacji porozumienia stron z dnia
1 października 2008 r. jako ugody, a służącej także zapewnieniu faktycznego
wykonania zobowiązań;
- art. 56 k.c. i art. 65 § 2 k.c. wskutek pominięcia analizy całokształtu
postanowień powołanego porozumienia;
- art. 58 k.c. w zw. z art. 917 k.c., art. 392 k.c. i art. 104 oraz art. 70 ust. 1 pr.
aut. wskutek błędnego uznania za nieważną umowy zawartej przez
organizację zbiorowego zarządzania i uprawniającą do pobierania
wynagrodzeń na rzecz twórców, których nie reprezentuje bezpośrednio;
- art. 107 pr. aut. poprzez uznanie za twórców należących do organizacji
zbiorowego zarządzania wyłącznie członków stowarzyszenia z pominięciem
twórców reprezentowanych na podstawie innych tytułów prawnych, w tym
umów o wzajemnej reprezentacji; nadto błędną wykładnię tego przepisu
uzasadniono przyjęciem, że istotna jest przyczyna niepodejmowania
rzeczywistych działań przez inną organizację zbiorowego zarządzania;
- art. 105 ust. 1 w zw. z art. 107 pr. aut. w następstwie pominięcia
domniemania wynikającego z pierwszego z tych przepisów.
Pozwane Stowarzyszenie wniosło o uchylenie wyroku w zaskarżonej części
i przekazanie sprawy w tym zakresie Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
5
W piśmie procesowym z dnia 31 marca 2014 r. powodowa Spółka wniosła
o oddalenie skargi kasacyjnej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Bezzasadnym okazał się zarzut naruszenia art. 917 k.c. przez błędną jego
wykładnię i niewłaściwą subsumpcję wskutek odmowy kwalifikacji porozumienia
stron z dnia 01 października 2008 r. jako ugody. Sąd Apelacyjny podzielił ocenę
Sądu pierwszej instancji o nieważności tej umowy jako zawartej z naruszeniem art.
70 ust. 3 pr. aut. mającego kognitywny charakter i uznał, że strony nie mogą
kształtować zasad pośrednictwa przy wypłacie wynagrodzeń z pominięciem
określonego ustawą obowiązkowego pośrednictwa właściwej organizacji
zbiorowego zarządzania.
Przesądzenie o wystąpieniu sankcji nieważności dotykającej wymienioną
czynność prawną czyni bezprzedmiotowym próbę strony skarżącej podważenia
odmowy zakwalifikowania tej czynności jako ugody, ponieważ bez względu na
wynik rozstrzygnięcia tej ostatniej kwestii czynność prawna (bez względu na jej
kwalifikację prawną) jest nieważna, bo sprzeczna z imperatywną normą art. 70 ust.
3 pr. aut.
Jako chybione ocenić należało zarzuty naruszenia w obu postaciach art. 56
k.c. i art. 65 k.c., uzasadnione pominięciem dokonania analizy § 2 oraz dalszych
postanowień porozumienia z dnia 1 października 2008 r. Takie uzasadnienie
zarzutów naruszenia obu wymienionych przepisów mogłoby wskazywać na
naruszenie przepisów o procesowym charakterze (np. art. 382 k.p.c.), ale nie może
świadczyć ani o błędnej wykładni, ani o niewłaściwym zastosowaniu któregokolwiek
z obu wskazanych przepisów o materialnoprawnym charakterze. Pominięcie przez
Sąd analizy wskazanego zgromadzonego materiału dowodowego byłoby
uchybieniem o formalnoprawnym charakterze, nie mogącym jednak wpływać na
wynik rozstrzygnięcia wobec uznania porozumienia stron za dotknięte w całości
sankcją nieważności, czyniącą bezprzedmiotowym analizę jego postanowień.
Nie zasługują również na uwzględnienie zarzuty naruszenia art. 58 k.c.
w związku z art. 917 k.c., art. 392 k.c. ora z w związku z art. 104 i art. 70 ust. 3
pr. aut. Sąd Apelacyjny, poprzez odmowę uznania strony pozwanej za organizację
właściwą i w konsekwencji uznania z tej przyczyny za nieważne porozumienia
6
stron z dnia 1 października 2008 r., ani błędnie nie wyłożył art. 58 k.c. ani go
wadliwie nie zastosował, skoro uznał tę czynność prawną za sprzeczną
z imperatywną normą art. 70 ust. 3 w zw. z art. 107 ust. 1 pr. aut. Nie ma racji
strona skarżąca wywodząc, że organizacja zbiorowego zarządzania może zawsze
zawrzeć ważną umowę, w której zobowiąże się do przekazywania pobranych
wynagrodzeń na rzecz twórców, także tych których nie reprezentuje bezpośrednio.
Takie uzasadnienie zarzutu sprowadza się do akcentowania możliwości
przekazywania twórcom wynagrodzeń przez tę organizację zbiorowego
zarządzania, przy założeniu milczącego aprobowania dopuszczalności pobierania
tych wynagrodzeń od korzystających z utworów przez każdą organizację
zbiorowego zarządzania prawami autorskimi. Takie założenie jest jednak chybione,
ponieważ uprawnienie do pobierania od korzystających z utworów wynagrodzeń
i ich wypłacania twórcom, nawet nie reprezentowanym bezpośrednio, przysługuje
nie każdej organizacji zbiorowego zarządzania, ale - na mocy art. 70 ust. 3 pr. aut.
– tylko właściwej organizacji zbiorowego zarządzania w rozumieniu art. 107 pr. aut.
O takim statusie tej organizacji przesądzają wyłącznie przesłanki ustawowe
wymienione w ostatnio wskazanym przepisie, a zatem prawo do wynagrodzenia
zastrzeżone na rzecz uprawnionych w art. 702
ust. 2 pr. aut. może być realizowane
- zgodnie z art. 70 ust. 3 pr. aut. - jedynie przez właściwą organizację zbiorowego
zarządzania prawami autorskimi (wyrok SN z dnia 17 września 2014 r. I CSK
621/13, niepubl.). Będzie nią albo organizacja do której należy twórca uprawniony
z tytułu prawa pokrewnego, albo, jeśli nie należy on do żadnej organizacji, to
wówczas organizacją właściwą w rozumieniu ustawy będzie organizacja wskazana
przez Komisję Prawa Autorskiego. Takiego wskazania tej Komisji nie może
zastępować nawet porozumienie między organizacjami zbiorowego zarządzania,
przyznające jednej z nich wyłączność działania w określonym terminie (wyrok SN
z dnia 16 września 2009 r. I CSK 35/09, OSNC 2010/3/47). W tym stanie rzeczy nie
można podzielić stanowiska strony skarżącej, że przesłanką równoważną
z przynależnością twórcy do organizacji zbiorowego zarządzania (art. 107 pr. aut.)
jest reprezentowanie twórcy przez tę organizację na podstawie innych tytułów
prawnych, w szczególności na podstawie umowy o wzajemnej reprezentacji
zawartej z inną organizacją zbiorowego zarządzania. Wykładnia językowa art. 107
7
pr. aut. nie pozwala bowiem na utożsamianie przynależności twórcy do organizacji
zbiorowego zarządzania z jego reprezentowaniem przez tę organizację na
podstawie innych tytułów prawnych. Przeciwnie, w art. 107 pr. aut. przyjęto,
że w razie braku przynależności twórcy do jakiejkolwiek organizacji zbiorowego
zarządzania alternatywnym rozwiązaniem jest jedynie wskazanie organizacji
właściwej przez Komisję Prawa Autorskiego. Nawet jednak, gdyby hipotetycznie
tylko skłonić się do reprezentowanego jednostkowo w piśmiennictwie poglądu, aby
na równi z przynależnością do organizacji (członkostwem w niej) traktować
powierzenie przez twórcę takiej organizacji w zarząd i pod ochronę swoich praw,
bez stania się formalnie jej członkiem, to i tak w uzasadnieniu zaskarżonego
wyroku brak jest stosownych ustaleń co do reprezentowania przez stronę pozwaną
twórców utworów wykorzystywanych przez powódkę, a zarzut naruszenia w tym
aspekcie art. 107 pr. aut. oparto w skardze kasacyjnej na próbie wykreowania
nieistniejącego ustalenia.
Nie zasługiwał na uwzględnienie zarzut naruszenia art. 107 pr. aut. w zw.
z art. 6 k.c. uzasadniony obciążaniem pozwanej ciężarem dowodu, że na danym
polu eksploatacji nie działa inna organizacja, oraz jakie są przyczyny
niepodejmowania rzeczywistych działań przez taką inną organizację. Tymczasem
wiążącym ustaleniem w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku (s. 11) jest to,
że pozwana nie jest jedyną organizacją zbiorowego zarządzania, bo na tym
samym polu eksploatacji działa również inna organizacja - Stowarzyszenie
Filmowców Polskich. Ponadto Sąd Apelacyjny nie obciążył strony pozwanej
ciężarem dowodu w przedmiocie wykazania braku faktycznego wykonywania
działalności przez ostatnio wymienione Stowarzyszenie Filmowców Polskich, lecz
stwierdził, że dowód ten nie obciąża powódki, ponieważ z posiadanego przez to
Stowarzyszenie zezwolenia na wykonywanie zarządu utworami audiowizualnymi
wynika domniemanie faktycznego wykonywania takiego zarządu, a odmienne
porozumienie w tym przedmiocie zawarte między Stowarzyszeniem, a stroną
pozwaną i tak nie wywiera skutków prawnych, bo do wyłącznej właściwości Komisji
Prawa Autorskiego należy wskazanie właściwej organizacji zbiorowego
zarządzania (s. 12). Zważywszy, że na datę wydania zaskarżonego wyroku
(8 października 2013 r.) nie doszło do wskazania przez Komisję Prawa Autorskiego
8
strony pozwanej jako organizacji właściwej w rozumieniu ustawy, przeto w świetle
art. 70 ust. 3 pr. aut. strona powodowa nie była zobowiązana do wypłacania
twórcom wynagrodzenia za pośrednictwem strony pozwanej, co przesądzono
w prawomocnym wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 29 października 2010 r.
W odniesieniu do zarzutu błędnej wykładni i niewłaściwego zastosowania
art. 105 ust. 1 pr. aut. wskutek całkowitego pominięcia domniemania wynikającego
z tego przepisu, uznać należy, że zarzut ten nie jest uzasadniony. Sąd Apelacyjny
nie dokonywał wykładni normy zawartej w tym przepisie, a zatem nie można
uznać za trafny zarzutu dokonania błędnej jego wykładni. Natomiast pominięcie
domniemania wynikającego z art. 105 ust. 1 pr. aut., a więc jego niezastosowanie,
nie miało wpływu na wynik sporu. Zważyć bowiem należy, że niniejszy proces
o zapłatę miał za przedmiot żądanie zwrotu powódce świadczeń na podstawie art.
410 k.c. w zw. z art. 405 k.c. Przyjął tak Sąd Apelacyjny (s. 10) w następstwie
odpadnięcia podstawy prawnej spełnionego przez powódkę na rzecz pozwanej
świadczenia, a to z mocy prawomocnego wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 29
października 2010 r. oddalającego powództwo obecnej strony pozwanej przeciwko
obecnej stronie powodowej. Skutkiem tego wyroku było więc prawomocne
przesądzenie o bezzasadności roszczeń Stowarzyszenia Autorów ZAIKS
skierowanych na podstawie przepisów Prawa autorskiego do spółki z o.o. K. M.,
które Spółka ta wcześniej zaspokoiła wobec Stowarzyszenia ZAIKS w następstwie
wykonania uprzednio dla niego korzystnych, ale następnie uchylonych
nieprawomocnych orzeczeń sądowych.
Zarzut strony skarżącej niezastosowania w niniejszym postępowaniu
art. 105 ust. 1 pr. aut. może więc być oceniany jako pośrednia próba
kontestowania rozstrzygnięcia, prawomocnym wyrokiem Sądu Apelacyjnego z dnia
29 października 2010 r., o bezzasadności roszczeń Stowarzyszenia Autorów ZAIKS
przeciwko Spółce z o.o. K. M.
Odnosząc się jednak do zarzutu niezastosowania domniemania
wynikającego z art. 105 ust. 1 pr. aut. stwierdzić należy, że domniemanie to
kreuje uprawnienie organizacji zbiorowego zarządzania do zarządzania i ochrony
w odniesieniu do pól objętych zbiorowym zarządzaniem, oraz przesądza o jej
legitymacji procesowej w tym zakresie. Istotą tego domniemania jest więc
9
zwolnienie tej organizacji do obowiązku wykazywania upoważnienia do
reprezentacji w procesie o ochronę praw autorskich lub pokrewnych na polach
eksploatacji objętych zezwoleniem Ministra Kultury i Sztuki (wyrok SN z dnia
10 grudnia 2004 r., III CK 99/04, niepubl.).
Ponieważ w doktrynie stwierdzono, że przepis art. 105 ust. 1 pr. aut. ma
zasięg ograniczony do terytorium RP, przeto wyrażono tam pogląd, że organizacja
zbiorowego zarządzania powinna wykazać, iż posiada umowę z odpowiednią
organizacją zagraniczną, której zakresem zarządzania i ochrony objęte są dzieła,
będące przedmiotem sporu o wynagrodzenie za ich wykorzystywanie.
Skutkiem zastosowania analizowanego domniemania z art. 105 ust. 1 pr.
aut. jest jednak powstanie uprawnienia polskiej organizacji w określonym wyżej
zakresie przedmiotowym, i to wówczas tylko jeśli inne organizacje nie roszczą
sobie tytułu do tego samego utworu lub jego wykonania, natomiast nie jest
skutkiem zastosowania tego domniemania uzyskanie przez organizację zbiorowego
zarządzania statusu organizacji właściwej w rozumieniu art. 107 pr. aut.
Zastosowanie wspomnianego domniemania może więc przesądzić o działaniu
więcej niż jednej organizacji na tożsamym polu eksploatacji, natomiast o tym,
która z nich uzyska status organizacji „właściwej” w rozumieniu ustawy przesądza
dopiero wystąpienie przesłanki określonej w art. 107 ust. 1 pr. aut., a z kolei
pozytywny rezultat wystąpienia którejkolwiek z nich pozwala dopiero na
zastosowanie art. 70 ust. 3 pr. aut.
W tym stanie rzeczy, wobec braku w skardze kasacyjnej uzasadnionych
podstaw, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie art. 39814
k.p.c.