Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 434/14
POSTANOWIENIE
Dnia 15 kwietnia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Agnieszka Piotrowska
SSN Krzysztof Strzelczyk
w sprawie z powództwa Przedsiębiorstwa Robót Instalacyjno - Budowlanych H.
Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą w G.
przeciwko Miastu i Gminie S.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 15 kwietnia 2015 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od postanowienia Sądu Apelacyjnego
z dnia 31 stycznia 2014 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie oraz poprzedzające
je postanowienie Sądu Okręgowego w W. z dnia 8
listopada 2013 r., sygn. akt […] i oddala wniosek o
odrzucenie pozwu.
2
UZASADNIENIE
Zaskarżonym postanowieniem z dnia 31 stycznia 2014 r. Sąd Apelacyjny
oddalił zażalenie strony powodowej na postanowienie Sądu pierwszej instancji
odrzucające pozew Przedsiębiorstwa Robót Instalacyjno - Budowlanych H. Sp. z
o.o. w G. przeciwko Miastu i Gminie S. o zasądzenie kwoty 219 898,92 zł z
odsetkami i kosztami procesu na podstawie umowy przelewu na zabezpieczenie
wierzytelności przyszłej, zawartej w dniu 19 kwietnia 2011r. przez stronę powodową
jako nabywcę wierzytelności ze zbywcą: Spółką z o.o. H. - Budownictwo w P.,
którego dłużnikiem była strona pozwana. W pozwie wskazano, że strona
powodowa nabyła wierzytelność jako podwykonawca, któremu przysługiwała od
zbywcy jako generalnego wykonawcy wierzytelność z tytułu wynagrodzenia za
wykonane roboty budowlane, których inwestorem i dłużnikiem zbywcy z tytułu
wynagrodzenia za roboty budowlane była strona pozwana.
Sądy uznały, że zachodzi podstawa do odrzucenia pozwu z powodu powagi
rzeczy osądzonej, bowiem we wcześniej wniesionej przez powoda sprawie …
101/12 przeciwko Miastu i Gminie S. oraz przeciwko generalnemu wykonawcy
Spółce z o.o. H. - Budownictwo o zasądzenie solidarnie kwoty 219 898,92 zł, Sąd
Okręgowy w P. prawomocnym wyrokiem z dnia 27 lutego 2013 r. zasądził tę
należność na rzecz strony powodowej od pozwanej Spółki H. – Budownictwo, a
oddalił powództwo w stosunku do Miasta i Gminy S. W powyższej sprawie strona
powodowa jako podstawę dochodzonego roszczenia wskazała fakt zawarcia w dniu
18 kwietnia 2011 r. z pozwaną Spółką H.- Budownictwo umowy o wykonanie robót
budowlanych na budowie, gdzie inwestorem była pozwana Gmina zaś generalnym
wykonawcą pozwana Spółka H. - Budownictwo, natomiast strona powodowa była
podwykonawcą. Dochodzona kwota stanowiła wynagrodzenie strony powodowej
jako podwykonawcy robót, które powinien zapłacić pozwany wykonawca: Spółka H.
- Budownictwo oraz solidarnie z nim pozwana Gmina jako inwestor, na podstawie
art. 6471
§ 5 k.c. Oddalając w tej sprawie powództwo wobec Miasta i Gminy S. Sąd
Okręgowy jako podstawę faktyczną rozstrzygnięcia wskazał powyższą umowę o
roboty budowlane i uznał, że strona powodowa nie wykazała, iż pozwana Gmina
jako inwestor wyraziła zgodę na zawarcie umowy z powódką jako z podwykonawcą,
3
a więc brak przesłanek przewidzianych w art. 6471
§ 5 k.c. do zasądzenia od niej
wynagrodzenia za wykonane przez powódkę roboty budowlane.
W obecnie rozpoznawanej sprawie Sądy obu instancji stwierdzając powagę
rzeczy osądzonej wskazały, że w obu sprawach występuje tożsamość stron
i dochodzonej kwoty a strona powodowa obecnie dochodzi należności wskazując
na okoliczności faktyczne, które istniały już w dacie wniesienia pozwu w pierwszej
sprawie prawomocnie osądzonej, bowiem umowa przelewu, która obecnie stanowi
podstawę roszczenia, została zawarta przed wniesieniem pozwu w pierwszej
sprawie. Stwierdziły, że powódka w sprawie prawomocnie osądzonej załączyła jako
jeden z dowodów wezwanie do zapłaty, w którym jako podstawę wskazała zarówno
art. 6471
§ 5 k.c. jak i umowę przelewu, jednak w poprzednim procesie nie
poruszyła kwestii przelewu i wyraźnie nie chciała wykorzystać dowodu w postaci
umowy cesji ze Spółką H. - Budownictwo. W tej sytuacji doszło, zdaniem Sądów,
do prekluzji dowodowej nie wykorzystanego w poprzedniej sprawie dowodu w
postaci umowy przelewu, a co za tym idzie dowody z tym związane podlegają
wykluczającemu działaniu prawomocności i powagi rzeczy osądzonej, gdyż z
chwilą uprawomocnienia się wyroku dochodzi do prekluzji materiału faktycznego
sprawy, w której został wydany wyrok. Uzasadnia to odrzucenie pozwu w
rozpoznawanej sprawie na podstawie art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c.
W skardze kasacyjnej opartej na drugiej podstawie strona powodowa
zarzuciła naruszenie art. 199 § 1 pkt 2 w zw. z art. 366 k.p.c. przez niewłaściwe
zastosowanie i odrzucenie pozwu, mimo braku tożsamości podstawy faktycznej
i prawnej roszczeń w obu sprawach. Wnosiła o uchylenie zaskarżonego
postanowienia oraz postanowienia Sądu pierwszej instancji i przekazanie sprawy
do ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 366 k.p.c. wyrok prawomocny ma powagę rzeczy osądzonej
tylko co do tego, co w związku z podstawą sporu stanowiło przedmiot
rozstrzygnięcia. Natomiast zgodnie z art. 187 § 1 k.p.c. w zw. z art. 321 § 1 i art.
325 k.p.c. przedmiot rozstrzygnięcia wynika z określonego przez powoda w pozwie
4
żądania, przytoczonych okoliczności faktycznych uzasadniających żądanie, według
stanu na dzień wyrokowania oraz wskazanej przez sąd podstawy prawnej
rozstrzygnięcia. I jedynie w tych ramach można mówić o przedmiocie sporu
i rozstrzygnięcia oraz badać kwestię powagi rzeczy osądzonej, powodującą
konieczność odrzucenia pozwu na podstawie art. 199 §1 pkt 2 k.p.c.
W literaturze odróżnia się prawomocność materialną wyroku, przez którą
należy rozumieć moc wiążącą orzeczenia prawomocnego formalnie, od powagi
rzeczy osądzonej, przez którą rozumie się rozstrzygnięcie co do istoty sprawy
zawarte w prawomocnym wyroku. Przeważa stanowisko traktujące prawomocność
materialną jako kategorię nadrzędną, mającą aspekt pozytywny w postaci mocy
wiążącej i aspekt negatywny stanowiący przeszkodę do wytoczenia powództwa o to
samo roszczenie.
Powaga rzeczy osądzonej przysługująca prawomocnym wyrokom sądowym
posiada granice podmiotowe i przedmiotowe. Granice podmiotowe odnoszą się do
stron procesu, natomiast granice przedmiotowe dotyczą dochodzonych roszczeń
i wydanych co do nich rozstrzygnięć sądu. Powaga rzeczy osądzonej odnosi się
tylko do roszczenia dochodzonego w procesie, a więc do żądania i jego podstawy
faktycznej oraz prawnej i w takiej postaci, jaką to roszczenie miało jako przedmiot
rozstrzygnięcia sądu. Tożsamość przedmiotów rozstrzygnięcia (roszczeń)
występuje tylko wtedy, gdy żądania obu pozwów i ich podstawy są takie same
i zmierzają do tego samego celu. Decyduje w tym wypadku stan faktyczny, jaki
istniał w chwili zamknięcia rozprawy. Dla tożsamości roszczeń konieczna jest
tożsamość podstawy faktycznej i prawnej, czyli normy prawnej roszczenia.
W rozumieniu art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c. tożsamość roszczeń zachodzi jedynie
wówczas, gdy identyczne są nie tylko podmioty, przedmiot, ale i podstawa prawna
roszczenia, przy czym przesłanki te muszą być spełnione kumulatywnie (porównaj
między innymi postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 9 czerwca 1971 r. II CZ
59/71, OSNC 1971/12/226, uchwałę tego Sądu z dnia 21 listopada 2013 r. III CZP
67/13, OSNC 2014/7-8/73 oraz wyroki z dnia 15 listopada 2012 r. V CSK 541/11
i z dnia 10 października 2014 r. III CSK 279/13, niepubl.).
5
O powadze rzeczy osądzonej decydują zatem łącznie: identyczność stron,
identyczność przedmiotu rozstrzygnięcia oraz tożsamość podstawy faktycznej
i prawnej sporu. We wskazanym wyżej wyroku z dnia 10 października 2014 r.,
III CSK 279/13 Sąd Najwyższy stwierdził, że nie występuje tożsamości roszczeń
w sprawach, w których w jednej powodowie dochodzili ustalenia nieważności
umowy powołując się na sprzeczność z przepisem prawa i błąd kwalifikowany
a w drugiej, wniesionej później, żądali stwierdzenia nieważności tej umowy na
podstawie art. 58 § 2 k.c., jako sprzecznej z zasadami współżycia społecznego.
Powód nie musi bowiem wytoczyć jednej sprawy o stwierdzenie nieważności
umowy i podać w niej wszystkich podstaw tego żądania, a więc sprzeczności
z prawem, błędu i sprzeczności z zasadami współżycia społecznego.
Może w kolejno wytaczanych sprawach żądać stwierdzenia nieważności tej samej
umowy na różnych podstawach faktycznych i prawnych i nie zachodzi wówczas
powaga rzeczy osądzonej ani prekluzja materiału dowodowego, która odnosi się
jedynie do materiału dowodowego koniecznego do wykazania podstawy faktycznej
roszczenia zgłoszonego w danej sprawie. Jak wskazał bowiem Sąd Najwyższy
w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 16 listopada 1954 r. I CO 41/54 (OSNCK
1956/1/3), stanowiącej zasadę prawną, wyrok prawomocny ma ten skutek,
że prekluduje cały materiał, który przy rozpoznaniu sprawy wchodzi w zakres
podstawy faktycznej żądania pozwu, nawet jeżeli w toku postępowania nie został
przedstawiony przez strony. Prekluzja, co oczywiste, nie dotyczy natomiast
materiału dowodowego koniecznego do wykazania innej podstawy faktycznej
roszczenia, która nie została w sprawie wskazana (porównaj też uchwałę Sądu
Najwyższego z dnia 12 marca 2003 r. III CZP 97/02, OSNC 2003/12/160).
Powodowi przysługuje wybór podstawy faktycznej i prawnej dochodzonego
roszczenia. Jeżeli dochodzenie roszczenia na określonej podstawie faktycznej
i prawnej okazało się nieskuteczne, może wytoczyć kolejny proces o tę samą
należność dochodzoną na innej podstawie faktycznej i prawnej, bez narażenia się
na zarzut powagi rzeczy osądzonej czy prekluzji materiału dowodowego.
Zgodnie z art. 366 k.p.c. z powagi rzeczy osądzonej korzysta tylko sentencja
prawomocnego wyroku, jednak w orzecznictwie przyjmuje się, że istotne są także
motywy rozstrzygnięcia, szczególnie w razie oddalenia powództwa, dla określenia
6
granic przedmiotu rozstrzygnięcia, a tym samym granic powagi rzeczy osądzonej.
Jak stwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 13 października 2005 r. I CK 217/05
(niepubl.), przedmiotem rozstrzygnięcia jest tylko roszczenie w takiej postaci,
w jakiej zostało sformułowane przez powoda i powagę rzeczy osądzonej ma tylko
zawarte w sentencji wyroku rozstrzygnięcie tego roszczenia. Jeżeli powództwo
zostało oddalone i treść rozstrzygnięcia nie wynika z samej sentencji, należy
sięgnąć do uzasadnienia celem ustalenia treści rozstrzygnięcia a tym samym granic
powagi rzeczy osądzonej, która obejmuje tylko to roszczenie, które zgłosił powód
i o którym rozstrzygnął sąd: w zakresie podmiotowym i przedmiotowym,
obejmującym określoną podstawę faktyczną i prawną.
Jeżeli inna jest podstawa faktyczna i prawna rozstrzygnięcia sądu,
niż podstawa faktyczna i prawna wskazana i poddana pod osąd w drugiej sprawie,
to nie ma powagi rzeczy osądzonej.
Analiza roszczenia zgłoszonego i rozstrzygniętego prawomocnym wyrokiem
z dnia 27 lutego 2013 r. Sądu Okręgowego w P. w sprawie … 101/12 oraz
roszczenia zgłoszonego w rozpoznawanej obecnie sprawie prowadzi do wniosku,
że taka właśnie sytuacja zachodzi w obu tych sprawach. Przedmiotem roszczenie
i rozstrzygnięcia w pierwszej, prawomocnie osądzonej już sprawie było wprawdzie
żądanie zasądzenia takiej samej kwoty pieniężnej, jak w sprawie obecnie
rozpoznawanej, a więc wystąpiła tożsamość roszczenia jak również tożsamość
stron, jednakże oczywiście różna była podstawa faktyczna i prawna dochodzonego
i rozstrzygniętego roszczenia. W sprawie prawomocnie osądzonej strona
powodowa, jako podwykonawca, dochodziła między innymi od Gminy i Miasta S.,
jako inwestora, roszczenia o wynagrodzenie za wykonane roboty budowlane,
wywodzonego z umowy o roboty budowlane zawartej przez powoda z generalnym
wykonawcą, a podstawę prawną roszczenia stanowił art. 6471
§ 5 k.c. I tylko to
roszczenie stało się przedmiotem rozpoznania i rozstrzygnięcia w pierwszej
sprawie. Niczego w tej ocenie nie może zmienić okoliczność, że do pozwu
załączone zostało wezwanie do zapłaty wystosowanie przez powoda do pozwanej
Gminy, w którym obok opisanej wyżej podstawy żądania zapłaty wynagrodzenia za
roboty budowlane, wskazano też umowę przelewu. Ta podstawa bowiem nie była
7
przedmiotem rozpoznania ani rozstrzygnięcia Sądu w prawomocnie osądzonej
sprawie … 101/12.
Dopiero w pozwie wszczynającym obecnie rozpoznawaną sprawę strona
powodowa, jako nabywca wierzytelności od generalnego wykonawcy, żąda
zasądzenia od pozwanej Gminy, jako dłużnika wierzytelności, tej samej kwoty na
podstawie umowy przelewu. Nie zachodzi zatem tożsamość podstawy faktycznej
ani prawnej roszczenia ze sprawą już osądzoną … 101/12. Nie ma więc powagi
rzeczy osądzonej, a tym samym brak wskazanej przez Sądy podstawy do
odrzucenia pozwu (art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c.), co słusznie zarzuciła skarżąca.
Biorąc wszystko to pod uwagę Sąd Najwyższy uchylił zaskarżone
postanowienie oraz poprzedzające je postanowienie Sądu pierwszej instancji
i oddalił jako bezpodstawny wniosek o odrzucenie pozwu (art. 39816
k.p.c.).
O kosztach postępowania kasacyjnego rozstrzygnie Sąd w orzeczeniu kończącym
postępowanie w sprawie.