Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 557/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 21 maja 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Mirosława Wysocka (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Krzysztof Strzelczyk
SSN Kazimierz Zawada
Protokolant Bogumiła Gruszka
w sprawie z powództwa "E. " Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w Ł.
przeciwko K. T.
o ochronę dóbr osobistych,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 21 maja 2015 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 26 lutego 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu
Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
„E.” sp. z o.o. w Ł. wniosła o zobowiązanie pozwanego K. T. do zaniechania
działań naruszających jej dobra osobiste, polegających na zamieszczaniu w
Internecie oraz rozpowszechnianiu za pomocą środków masowego przekazu i
korespondencji elektronicznej nierzetelnych materiałów filmowych i informacji,
przedstawiających fałszywy obraz powódki, a także do usunięcia skutków
naruszenia przez nakazanie pozwanemu usunięcia ze wskazanego portalu
określonych materiałów filmowych oraz przez złożenie oświadczenia o
sprecyzowanej treści i miejscach ogłoszenia, a nadto o zasądzenie
zadośćuczynienia na podstawie art. 448 k.c. w kwocie 10 tysięcy zł.
Wyrokiem z dnia 26 lutego 2014 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację powódki
od wyroku Sądu Okręgowego ,którym powództwo zostało w całości oddalone.
W sprawie ustalono, że powódka jest zakładem zagospodarowania odpadów,
kwatera składowa odpadów mieści się w Ł., na granicy Parku K. Pozwany od 2010
r. nagrywał i publikował w Internecie, na portalu You Tube, materiały filmowe
mające dokumentować wygląd okolic zakładu i skutków jego działalności dla
środowiska; niektóre z tych materiałów zawierają także wypowiedzi i komentarze
autora. Pozwany nie ma specjalistycznej wiedzy z zakresu ochrony środowiska, nie
dysponował żadnymi badaniami opracowanymi przez uprawnione i kompetentne
podmioty, i „nie przedstawił materiału dowodowego, który legitymowałby go do
stawiania (…) też dotyczących działalności powodowej spółki”.
W ocenie Sądu, określone materiały filmowe naruszały dobre imię powódki
i jej renomę jako wyspecjalizowanego podmiotu prowadzącego działalność
gospodarczą w zakresie utylizacji odpadów. Stwierdzenie to dotyczy filmów
nagranych i zamieszczonych przez pozwanego w Internecie w 2011 r., o tytułach
„[…]”, „[…]”, „[…]”. W niektórych filmach padają stwierdzenia, że zakład powódki to
„śmiercionośny śmietnik E.”, że cieki wodne i ujęcia wodne zostaną skażone, że
zakład stanowi zagrożenie ekologiczne dla […], a jego „trująca działalność” może
grozić skażeniem terenu; jeden z filmów zawiera także wypowiedź „nie cofną się
przed niczym, szantaż, groźby, zastraszanie, czysto gangsterskie metody działania
pod płaszczykiem służby społeczeństwu”. W innych materiałach były zawarte
3
sugestie, że powódka odpowiada za zły stan gleby i wody w okolicach zakładu oraz
za złą jakość powietrza w lasach okalających zakład powódki.
Pozwany działał jako przedstawiciel lokalnej społeczności, wyrażając
jej niepokoje, a jego działalność miała charakter społeczny, nieodpłatny
i podyktowany interesem tej społeczności. Sporządzając i rozpowszechniając
materiały filmowe pozwany, w ocenie Sądu, działał „w ramach realizacji
uzasadnionego interesu społecznego”, co wyłącza bezprawność naruszenia, a tym
samym czyni bezpodstawnymi roszczenia powódki oparte na podstawie art. 24
i 448 k.c.
Powódka oparła skargę kasacyjną na podstawie naruszenia prawa
materialnego przez błędną wykładnię art. 24 § 1 w zw. z art. 23 i 43 k.c. i przez
niezastosowanie art. 448 k.c. oraz na podstawie naruszenia przepisów
postępowania - art. 328 § 2 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c., twierdząc także, iż Sąd nie
rozpoznał jednego z zarzutów apelacji. Wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku
i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu
ewentualnie o uchylenie tego wyroku i uwzględnienie apelacji powódki, w obu
wypadkach ze stosownym orzeczeniem o kosztach postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Stosownie do art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. podstawę skargi kasacyjnej stanowi
naruszenie przepisów postępowania, mogące mieć istotny wpływ na wynik sprawy.
Skuteczne powołanie tej podstawy skargi wymaga wykazania, że konkretne
uchybienia mogły mieć stanowczy, decydujący, a więc istotny wpływ na wynik
sprawy. Uzasadnienie tej podstawy skargi powinno skupiać się nie tylko
na argumentach mających przekonać o naruszeniu konkretnego przepisu, ale też
zawierać wywód wykazujący związek przyczynowy pomiędzy uchybieniem,
a orzeczeniem. Skarżąca nie powołała takich argumentów w odniesieniu do zarzutu
naruszenia art. 328 § 2 k.p.c., mającego polegać na niedostatecznym wyjaśnieniu
podstawy prawnej wyroku; wywody dotyczące natomiast nierozpoznania
zarzutu apelacji naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. zostały przedstawione bez
oznaczenia przepisu o postępowaniu apelacyjnym, który miał ulec naruszeniu.
Podstawa naruszenia przepisów postępowania jest więc nieuzasadniona.
4
Roszczenia powódki zostały oddalone pomimo ustalonego naruszenia przez
pozwanego jej dóbr osobistych, w wyniku uznania przez Sąd, że do naruszenia
doszło w warunkach wyłączających jego bezprawność ze względu na to,
iż naruszyciel (pozwany) działał w obronie społecznie uzasadnionego interesu.
Stosownie do art. 24 § 1 k.c., każde naruszenie dobra osobistego zostanie
uznane za bezprawne, z wyjątkiem sytuacji, w których naruszyciel zdoła wykazać,
iż jego konkretne postępowanie bezprawne nie było. Przy braku normatywnego
określenia przyczyn wyłączających bezprawność, zostały one wypracowane
w judykaturze i doktrynie prawa. Do okoliczności tych, określanych mianem
„kontratypów”, zalicza się zgodę pokrzywdzonego, działanie na podstawie
przepisu prawa, wykonywanie prawa podmiotowego oraz działanie
w obronie uzasadnionego interesu społecznego. Ta ostatnia przesłanka wzbudza
najwięcej kontrowersji w piśmiennictwie, jednak w orzecznictwie jest uznawana
za okoliczność mogącą uzasadniać wyłączenie bezprawności naruszenia. Tak też
przyjął Sąd w zaskarżonym wyroku, z tym iż jednocześnie ustalenie to uznał
za wystarczającą podstawę „legalizacji” działań pozwanego, naruszających dobra
osobiste powódki. Poza uwagą Sądu pozostała, tak jakby była prawnie obojętna,
kwestia zasadności i rzeczowości sformułowanych zarzutów.
Skarżący ma rację zarzucając, że zaniechanie dokonania ustaleń i oceny
pod kątem od zasadności i rzetelności krytyki podważa prawidłowość
oceny przesłanki wyłączającej bezprawność naruszenia, gdyż powołanie się na
działanie w obronie społecznego interesu nie usprawiedliwia z góry wszystkich
zastosowanych środków.
Znaczenie wykazania prawdziwości zarzutów, chociaż ujmowane
w orzecznictwie i piśmiennictwie w sposób zróżnicowany, nie może być pominięte
przy ocenie konkretnego zachowania naruszającego cudze dobra osobiste pod
kątem bezprawności (wyłączenia bezprawności). Podjęta w interesie społecznym
krytyka jest działaniem pożądanym, jeżeli ma cechy rzetelności i rzeczowości,
opiera się na informacjach, które zostały starannie zebrane i zweryfikowane
oraz nie przekracza granic koniecznych do osiągnięcia jej celu. Należy odrzucić
automatyzm polegający na uznaniu, że powołanie się na działanie w interesie
5
społecznym zawsze wyłącza bezprawność naruszenia i wymagać zbadania
w każdym przypadku wszystkich okoliczności, pozwalających na staranne
wyważenie kolidujących ze sobą praw - do ochrony dóbr osobistych z jednej strony
oraz wolności wypowiedzi i krytyki z drugiej strony.
Prawidłowość zastosowania kryterium uzasadnionego interesu społecznego
bada się w kontekście realizacji prawa do uczciwej krytyki, co wymaga oceny pod
kątem prawdziwości zarzutu, a co najmniej - zastosowania właściwej metody
w poszukiwaniu prawdy. Tak tę kwestię ujmuje się w orzecznictwie Sądu
Najwyższego (por. m.in. wyroki z dnia 19 września 1968 r., II CR 291/68, OSNCP
1969, nr 11, poz. 200, z dnia 22 grudnia 1997 r., II CKN 546/97, OSNC 1998, nr 7-8,
poz. 119, z dnia 23 czerwca 2004 r., V CK 538/03, nie publ., z dnia 27 stycznia
2010 r., II CSK 326/09, nie publ. i z dnia 14 czerwca 2012 r., I CSK 506/11,
nie publ.). Można w określonych okolicznościach złagodzić wymagania co do
ścisłego wykazania wszystkich faktów, ale nie można ich całkowicie wyeliminować.
Skuteczne powołanie się na wyłączenie bezprawności naruszenia dóbr osobistych
z powodu działania w obronie społecznie uzasadnionego interesu wymaga
wykazania co najmniej, że krytyka opiera się na informacjach, które zostały
rzetelnie i starannie zebrane oraz zweryfikowane; tylko krytyka rzeczowa i rzetelna
może rzeczywiście służyć dobru społecznemu (por. uchwała składu siedmiu
sędziów Sądu Najwyższego z dnia 18 lutego 2005 r., III CZP 53/04, OSNC 2005,
nr 7-8, poz. 114).
Pomimo, że zarzuty pozwanego pod adresem powódki były bardzo poważne
i sformułowane w sposób stanowczy, Sąd nie uwzględnił w swej ocenie ani tego,
czy były prawdziwe, ani tego, czy można mówić o starannym zebraniu informacji,
które nie zostały poddane obiektywnej weryfikacji. W ujęciu Sądu ten aspekt
sprawy został – błędnie - pozbawiony znaczenia prawnego.
Zaniechanie zbadania działań pozwanego pod kątem rzetelności podjętej
przezeń krytyki stanowi skuteczną podstawę zakwestionowania prawidłowości
stanowiska Sądu o wyłączeniu bezprawności naruszenia z powodu działania
w obronie społecznie uzasadnionego interesu.
6
Do oceny wypowiedzi krytycznej pod kątem bezprawności (wyłączenia
bezprawności) jest konieczne jej zakwalifikowanie jako wypowiedzi o faktach lub
wypowiedzi ocennej (opinii). Pierwsza poddaje się testowi według kryterium
prawda/fałsz i w ramach oceny wypowiedzi test taki należy przeprowadzić.
W odniesieniu do wypowiedzi o charakterze ocennym możliwe jest badanie,
czy fakty, na podstawie których skarżący sformułował swoją ocenę „były
zasadniczo prawdziwe” lub – inaczej ujmując – czy wyrażone sądy „korzystały
z wystarczającej podstawy faktycznej” (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
18 stycznia 2013 r., IV CSK 270/12, OSNC 2013, nr 7-8, poz. 94). Pewna tylko
część opinii w ogóle nie poddaje się obiektywnej weryfikacji i może być rozumiana
wyłącznie jako subiektywny punkt widzenia jej autora; ocena takiej wypowiedzi
następuje w zakresie formy, jako mieszczącej się albo wykraczającej poza granice
wolności słowa. Stwierdzone naruszenie dóbr osobistych powoda wystąpiło
w postaci dających się wyodrębnić aktów, z których każdy poddawał się kwalifikacji
i ocenie według wskazanych kryteriów, czego Sąd wadliwie zaniechał. Materiały
i wypowiedzi pozwanego zostały przytoczone i ocenione przez Sąd tylko pod kątem
naruszenia dóbr osobistych powódki, co spowodowało brak miarodajnej podstawy
do stwierdzenia, czy krytyka podjęta przez pozwanego może podlegać ochronie
poprzez wyłączenie bezprawności.
Przy ocenie okoliczności „usprawiedliwiających” naruszenie dóbr osobistych
i odstąpienie od odpowiedzialności z tego tytułu uwzględnia się różne czynniki,
między innymi ciężar zarzutów oraz zakres i siłę ich społecznego oddziaływania.
Wypowiadane w stanowczym tonie twierdzenia o „śmiercionośnym” i trującym
oddziaływaniu na środowisko, o powodowaniu zagrożenia katastrofą ekologiczną
oraz wywieraniu negatywnego wpływu na zdrowie mieszkańców […] i okolic lub
o „gangsterskich metodach działania” mają niewątpliwie poważny ciężar gatunkowy.
Zakres oddziaływania filmowych materiałów pozwanego jest bardzo znaczny
nie tylko ze względu na wynikającą z użytego środka przekazu masowość odbioru,
ale też z powodu długotrwałego ich utrzymywanie, a tym samym udostępniania
odbiorcom. Te okoliczności także wymagały uwzględnienia przy kwalifikowaniu
postępowania pozwanego jako bezprawnego lub podjętego w warunkach
wyłączających bezprawność.
7
Z tych względów zarzut naruszenia prawa materialnego, art. 24 § 1 w zw.
z art. 43 k.c., Sąd Najwyższy uznał za usprawiedliwiony, co uzasadniało
uwzględnienie skargi i orzeczenie stosownie do art. 39815
§ 1 k.p.c.
W obecnym stanie sprawy przedwczesne było rozważanie zarzutu
naruszenia art. 448 k.c., które musi zostać poprzedzone stanowczym wyjaśnieniem
kwestii bezprawności naruszenia dóbr osobistych.