Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 8 września 2015 r.

Sąd Apelacyjny - III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Gdańsku

w składzie:

po rozpoznaniu w dniu 8 września 2015 r. w Gdańsku

sprawy B. Z.

przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddział w G.

o umorzenie należności składkowych

na skutek apelacji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddział w G.

od wyroku Sądu Okręgowego w Gdańsku VII Wydziału Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

z dnia 17 grudnia 2014 r., sygn. akt VII U 1708/14

I.  zmienia zaskarżony wyrok i oddala odwołanie;

II.  zasądza od ubezpieczonego B. Z. na rzecz pozwanego Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddział w G. kwotę 3.600,00 (trzy tysiące sześćset i 00/100) złotych tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego za obie instancje.

SSA Lucyna Ramlo SSA Maciej Piankowski SSO del. Tomasz Koronowski

Sygn. akt III AUa 476/15

UZASADNIENIE

Zaskarżoną decyzją z dnia 27 czerwca 2014r. Nr (...) pozwany Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w G. na podstawie ustawy z dnia 9 listopada 2012r. o umorzeniu należności powstałych z tytułu nieopłaconych składek przez osoby prowadzące pozarolniczą działalność (Dz.U. z 2012r. poz. 1551; dalej: ustawa abolicyjna) odmówił ubezpieczonemu B. Z. umorzenia należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne, ubezpieczenia zdrowotne i na Fundusz Płacy za okresy i w wysokościach wymienionych w tej decyzji, przy czym łączna wysokość zadłużenia została określona na 105.674,10 zł, w tym 48.781,10 zł należności głównej. W uzasadnieniu decyzji wskazano, że w związku ze złożonym przez skarżącego wnioskiem o umorzenie należności została wydana w dniu 19 marca 2013r. decyzja nr (...) o warunkach umorzenia składek, które to umorzenie uzależnione zostało od spłaty należności niepodlegających umorzeniu w terminie 12 miesięcy od dnia uprawomocnienia się decyzji o warunkach umorzenia. Powyższa decyzja uprawomocniła się w dniu 27 kwietnia 2013r. Z uwagi na powyższe, po stwierdzeniu, iż ubezpieczony nie spłacił należności niepodlegających umorzeniu w wyznaczonym terminie, pozwany orzekł jak w zaskarżonej decyzji.

Odwołanie od powyższej decyzji wywiódł ubezpieczony B. Z., który, przywołując decyzje pozwanego z dnia 19 marca 2013r., wskazał, iż przedstawione w niej warunki spłaty należności były dla wnioskodawcy nie do przyjęcia. Z uwagi na powyższe ubezpieczony wystąpił z wnioskami o ponowne rozpatrzenie sprawy i umorzenie składek. Obecnie w tym przedmiocie na skutek skargi wniesionej przez odwołującego się przed Wojewódzkim Sądem Administracyjnym toczy się postępowanie.

Wnioskodawca podkreślił przy tym, iż nie dysponował żadnym majątkiem, z którego mógłby opłacić należności wobec Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Ubezpieczony wyjaśnił także, że zadłużenie skarżącego powstało w związku z prowadzoną działalnością gospodarczą, która została wykreślona z ewidencji działalności gospodarczej w dniu 31 grudnia 2007r. W ocenie odwołującego się pozwany, wydając decyzje odmowną w sprawie umorzenia należności z tytułu składek, przyjął błędne założenia co do wysokości dochodu powoda oraz sposobu jego wydatkowania. Ponadto organ rentowy nie wziął pod uwagę wieku powoda oraz jego sytuacji materialnej i rodzinnej. Skarżący podkreślił przy tym, że jego małżonka cierpi na liczne schorzenia , wymaga zwiększonych nakładów na leczenie oraz odpowiedniej diety.

W odpowiedzi na odwołanie pozwany organ ubezpieczeniowy wniósł o jego odrzucenie z uwagi na brak podpisu pod odwołaniem, ewentualnie o jego oddalenie oraz zasądzenie kosztów zastępstwa procesowego, podtrzymując stanowisko zaprezentowane w uzasadnieniu zaskarżonej decyzji.

Wyrokiem z dnia 17 grudnia 2014r. sygn. akt VII U 1708/14 Sąd Okręgowy w Gdańsku zmienił zaskarżoną decyzję i umorzył należności skarżącego z tytułu nieopłaconych składek na ubezpieczenie społeczne, zdrowotne i Fundusz Pracy za okres od stycznia 1999r. do grudnia 2008r. Sąd ten oparł się na następujących ustaleniach: ubezpieczony aktualnie jest uprawniony do świadczenia emerytalnego. Skarżący w okresie od dnia 1 stycznia 1999r. do dnia 31 grudnia 2007r. podlegał ubezpieczeniom: emerytalnemu, rentowemu, chorobowemu oraz wypadkowemu z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej. Mocą wyroku z dnia 6 lutego 2008r. sygn. akt III RC 444/07 Sąd Rejonowy Gdańsk – Południe w Gdańsku ustanowił rozdzielność majątkową pomiędzy ubezpieczonym i jego żoną J. Z.. W dniu 17 stycznia 2013r. ubezpieczony złożył w organie rentowym wniosek o umorzenie należności powstałych z tytułu nieopłaconych składek przez osoby prowadzące pozarolniczą działalność za okres od stycznia 1999r. do grudnia 2008r. Wnioskodawca posiada zadłużenie w organie rentowym z tytułu nieuiszczonych składek na ubezpieczenia społeczne, ubezpieczenie zdrowotne i Fundusz Pracy.

Decyzją z dnia 19 marca 2013r. pozwany organ rentowy ustalił stan należności z tytułu składek podlegających umorzeniu i wskazał, że warunkiem umorzenia tych należności jest spłata należności niepodlegających umorzeniu. Ponadto pozwany zaznaczył, że należności z tytułu składek za okres od 1 stycznia 1999r. nieobjęte postępowaniem o umorzeniu należy uregulować w terminie 12 miesięcy od dnia uprawomocnienia się niniejszej decyzji wraz z odsetkami naliczonymi do dnia wpłaty włącznie. Powyższa decyzja uprawomocniła się w dniu 27 kwietnia 2013 r.

Wnioskodawca nie uiścił na rzecz organu rentowego należności wskazanych w treści przedmiotowej decyzji.

Z uwagi na powyższe mocą decyzji z dnia 20 marca 2013r. pozwany umorzył postępowanie w zakresie umorzenia należności na ubezpieczenia społeczne, ubezpieczenie zdrowotne i Fundusz Pracy za ściśle wskazane okresy. W uzasadnieniu decyzji wskazano, że w przypadku gdy wnioskodawca posiada zadłużenie za okres od stycznia 1999r. do lutego 2009r. z tytułu składek na ubezpieczenie zdrowotne i Fundusz Pracy, a jednocześnie za te same okresy nie posiada zadłużenia z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne podlegającego umorzeniu na podstawie ustawy z dnia 9 listopada 2012 r. o umorzeniu należności powstałych z tytułu nieopłaconych składek przez osoby prowadzące pozarolnicza działalność to zaległości te nie podlegają umorzeniu. Pozwany wyjaśnił również, iż w przypadku skarżącego taka sytuacja zachodzi odnośnie składek na ubezpieczenie zdrowotne za okres grudzień 2000r. na Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych za okres czerwiec 2003r. Z uwagi na powyższe zaległości za wskazane powyżej okres nie podlegają umorzeniu.

Zaskarżoną w niniejszym postępowaniu decyzją z dnia 27 czerwca 2014r. pozwany na podstawie ustawy abolicyjnej odmówił umorzenia należności z tytułu składek. W uzasadnieniu decyzji wskazano, że w związku ze złożonym przez skarżącego wnioskiem o umorzenie należności w dniu 19 marca 2013r. została wydana decyzja o warunkach umorzenia nr (...) składek za okres październik 1999r. – lipiec 2000r., listopad 2000r., od stycznia 2001r. do listopada 2002r., od października 2003r. do listopada 2003r., od czerwca 2004r. do grudnia 2007r. na ubezpieczenia społeczne, ubezpieczenie zdrowotne oraz Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych pod warunkiem spłaty należności niepodlegających umorzeniu w terminie 12 miesięcy od dnia uprawomocnienia się decyzji o warunkach umorzenia. Powyższa decyzja uprawomocniła się w dniu 27 kwietnia 2013r. Z uwagi na powyższe, po stwierdzeniu, iż ubezpieczony nie spłacił należności niepodlegających umorzeniu w wyznaczonym terminie pozwany orzekł jak w sentencji decyzji.

Stan faktyczny sprawy Sąd I instancji ustalił na podstawie dokumentacji zgromadzonej w aktach oraz w aktach ubezpieczeniowych pozwanego organu, której prawdziwość i rzetelność nie była przez żadną ze stron kwestionowana, w związku z czym Sąd również nie znalazł podstaw do podważenia jej wiarygodności z urzędu. Stan ten był także niesporny między stronami.

W rozważaniach wyjaśniono, że odwołanie ubezpieczonego jako zasadne zasługuje na uwzględnienie. Przedmiotem sporu w niniejszej sprawie było, czy pozwany organ ubezpieczeniowy zasadnie odmówił wnioskodawcy umorzenia należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne, ubezpieczenie zdrowotne, Fundusz Pracy za wskazane w decyzji okresy. Zgodnie z art. 1 ust. 1 ustawy abolicyjnej na wniosek osoby podlegającej w okresie od dnia 1 stycznia 1999r. do dnia 28 lutego 2009r. obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym oraz wypadkowemu z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności w rozumieniu art. 8 ust. 6 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 2009r. Nr 205, poz. 1585, z późn. zm.):

1.  która przed dniem 1 września 2012r. zakończyła prowadzenie pozarolniczej działalności i nie prowadzi jej w dniu wydania decyzji, o której mowa w ust. 8,

2.  innej niż wymieniona w pkt 1

- umarza się nieopłacone składki na te ubezpieczenia za okres od dnia 1 stycznia 1999 r. do dnia 28 lutego 2009 r. oraz należne od nich odsetki za zwłokę, opłaty prolongacyjne, koszty upomnienia, opłaty dodatkowe, a także koszty egzekucyjne naliczone przez dyrektora oddziału Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, naczelnika urzędu skarbowego lub komornika sądowego.

W art. 1 ust. 6 cytowanej ustawy wskazano, że umorzenie należności, o których mowa w ust. 1, skutkuje umorzeniem nieopłaconych składek na ubezpieczenie zdrowotne i na Fundusz Pracy za ten sam okres oraz należnych od nich, za ten sam okres, odsetek za zwłokę, opłat prolongacyjnych, kosztów upomnienia, opłat dodatkowych, a także kosztów egzekucyjnych naliczonych przez dyrektora oddziału Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, naczelnika urzędu skarbowego lub komornika sądowego.

W myśl art. 1 ust. 10 ustawy warunkiem umorzenia należności, o których mowa w ust. 1 i 6, jest nieposiadanie na dzień wydania decyzji, o której mowa w ust. 13 pkt 1, niepodlegających umorzeniu składek na ubezpieczenia społeczne, ubezpieczenie zdrowotne, Fundusz Pracy, Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych oraz na Fundusz Emerytur Pomostowych, za okres od dnia 1 stycznia 1999r., do opłacenia których zobowiązana jest osoba prowadząca pozarolniczą działalność lub płatnik składek, o którym mowa w ust. 2, oraz należnych od tych składek odsetek za zwłokę, opłat prolongacyjnych, kosztów upomnienia, opłat dodatkowych, a także kosztów egzekucyjnych naliczonych przez dyrektora oddziału Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, naczelnika urzędu skarbowego lub komornika sądowego. Sąd I instancji podkreślił, że w uzasadnieniu projektu ustawy abolicyjnej wskazano, iż osoby prowadzące pozarolniczą działalność, jako płatnicy składek, obowiązane są do opłacania należnych składek na własne ubezpieczenia za każdy miesiąc kalendarzowy prowadzenia tej działalności. Są to oprócz składek na ubezpieczenia społeczne, także składki na ubezpieczenie zdrowotne oraz na Fundusz Pracy, a od 1 stycznia 2010r. w niektórych przypadkach także na Fundusz Emerytur Pomostowych. Składki muszą być opłacane niezależnie od tego, czy osoba w okresie prowadzenia działalności uzyskuje w danym miesiącu dochody, czy też właśnie ponosi straty. Dodatkowo w najtrudniejszym położeniu znajdują się te osoby, w których przypadku zadłużenie z tytułu nieopłaconych składek na własne ubezpieczenia powstało za okres do 28 lutego 2009r. Wiązało się to często ze zmianą przepisów ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, zwłaszcza w zakresie dotyczącym zbiegu tytułów do ubezpieczeń, co utrudniało osobom prowadzącym pozarolniczą działalność, prawidłowe określenie tytułu, z którego powinny podlegać tym ubezpieczeniom obowiązkowo. Szczególnie problemy te dotyczyły zmian wprowadzanych do ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych w pierwszych latach jej obowiązywania. Równocześnie dopiero ustawa o swobodzie działalności gospodarczej uregulowała jednoznacznie okresy, w których przedsiębiorca prowadzi działalność oraz dała możliwość zgłaszania jej zawieszenia. W okresie wcześniejszym takiej możliwości nie było, a ustalanie faktycznego okresu prowadzenia pozarolniczej działalności opierało się często na analizie dokumentacji związanej z tą działalnością składanej w innych urzędach. Prowadziło to często do sporów oraz do przeciągających się spraw w sądzie, co miało bezpośredni wpływ na wysokość odsetek, liczonych już od pierwszego dnia następującego po dniu kiedy składka stawała się wymagalna (tj. od następnego dnia po terminie jej płatności). Sytuacje takie występowały także w przypadku osób, które prowadziły pozarolniczą działalność i równocześnie zostały zgłoszone do ubezpieczeń jako zleceniobiorcy lub jako nakładcy, a także jako pracownicy - z wynagrodzeniem poniżej najniższego (a później minimalnego) wynagrodzenia za pracę.

Według Sądu Okręgowego ubezpieczony – jako osoba podlegająca obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym, wypadkowemu oraz zdrowotnemu z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej – bez wątpienia należy do kręgu podmiotów objętych regulacja w/w ustawy abolicyjnej.

Przywołano wobec tego art. 5 Kodeksu cywilnego który stanowi, iż nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony.

Kwesta naruszenia zasad współżycia społecznego została szeroko omówiona w licznych orzeczeniach Sądów. W wyroku z dnia 11 czerwca 2014r. sygn. akt II Ca 452/14 Sąd Okręgowy w Kielcach wyjaśnił, iż artykuł 5 kc nie kształtuje praw podmiotowych, nie zmienia i nie modyfikuje uprawnień, jakie wynikają z innych przepisów prawa. Przepis ten upoważnia sąd do oceny, w jakim zakresie, w konkretnym stanie faktycznym, działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie jego prawa i nie korzysta z ochrony prawnej. Stosowanie art. 5 kc pozostaje zatem w nierozłącznym związku z całokształtem okoliczności konkretnej sprawy. Z kolei w orzeczeniu z dnia 14 maja 2014r. sygn. akt I ACa 221/14 Sąd Apelacyjny w Poznaniu podkreślił, iż artykuł 5 kc ma na celu zapobieganie stosowaniu prawa w sposób, który prowadzi do wywarcia skutków niemoralnych albo rozmijających się zasadniczo z założeniem jego ustanowienia. W wyroku z dnia 8 maja 2014r. sygn. akt V CSK 322/13 Sąd Najwyższy stwierdził, że wymogiem zastosowania przez sąd orzekający art. 5 kc nie jest sprecyzowanie i oznaczenie naruszonej zasady współżycia społecznego. Natomiast w orzeczeniu z dnia 23 marca 2014r. sygn. akt I ACa 1208/13 Sąd Apelacyjny w Łodzi wyjaśnił, iż stosowanie klauzuli generalnej wyrażonej w art. 5 kc może mieć miejsce jedynie w sytuacjach wyjątkowych, gdy uwzględnienie powództwa prowadziłoby do sytuacji nieakceptowanej ze względów aksjologicznych i teleologicznych.

Mając na uwadze całokształt okoliczności przedmiotowej sprawy Sąd I instancji uznał, iż skarżący bezsprzecznie znalazł się w sytuacji wyjątkowej, bowiem zarówno jego sytuacja majątkowa jak i rodzinna są trudne. Sąd Okręgowy nie negował przy tym faktu, iż w przypadku skarżącego nie doszło do spełnienia wszystkich przesłanek określonych w przywołanej powyżej ustawie abolicyjnej, od których wystąpienia uzależnione jest umorzenie składek należnych organowi rentowemu – na którą to okoliczność w toku niniejszego postępowania powoływał się pozwany. Jednakże w ocenie Sądu Okręgowego wspomniany powyżej art. 5 kc, który w swej istocie odwołuje się do zasad sprawiedliwości społecznej, daje postawę do zmiany zaskarżonej decyzji, bowiem nieumorzenie należności w kontekście okoliczności przedmiotowej sprawy niewątpliwie pozostawałoby w sprzeczności z zasadami współżycia społecznego. Podkreślono, iż sytuacja, w której znalazł się wnioskodawca, jest wyjątkowa. Ubezpieczony posiada liczne niezrealizowane dotychczas zobowiązania pieniężne względem licznych instytucji oraz podmiotów, które powstały w związku z prowadzoną przez niego działalnością gospodarcza, która finalnie została zlikwidowana w grudniu 2007r. Nie bez znaczenia dla istoty przedmiotowej sprawy pozostaje fakt, iż aktualnie ubezpieczony nie jest aktywny zawodowo, utrzymuje się jedynie z comiesięcznej emerytury. Z uwagi na powyższe uzależnienie umorzenia zadłużenia z tytułu należnych składek od wcześniej spłaty należności niepodlegających umorzeniu – w świetle okoliczności sprawy niniejszej winno być traktowane jako naruszające zasady współżycia społecznego. Mając na względzie kondycję finansową wnioskodawcy warunek organu rentowego z oczywistych względów był niemożliwy do zrealizowania przez skarżącego oraz definitywnie uniemożliwiał mu spełnienie warunków określonych w ustawie abolicyjnej. Logicznym bowiem jest, iż wnioskodawca z uwagi na poważne problemy finansowe nie był w stanie uiścić w wyznaczonym przez pozwanego terminie wskazanej przez niego sumy pieniężnej.

Z uwagi na powyższe Sąd I instancji uznał, iż sytuacja skarżącego winna zostać uznana za przypadek szczególny, a umorzenie wskazanych w treści zapadłego wyroku należności pozostaje w zgodzie z zasadami współżycia społecznego oraz poczuciem sprawiedliwości. W konkluzji, biorąc pod uwagę powyższy stan faktyczny i prawny, Sąd Okręgowy na podstawie art. 477 ¹⁴§2 kpc w związku z przywołanym wyżej przepisami zmienił zaskarżoną decyzję oraz umorzył należności wnioskodawcy z tytułu nieopłaconych składek.

Apelację od opisanego wyroku złożył pozwany, zaskarżając go w całości i zarzucając naruszenie przepisów prawa - art. 5 kc poprzez uznanie, że pozwany, stosując bezwzględnie obowiązujące przepisy ustawy abolicyjnej, naruszył zasady współżycia społecznego. Wskazując na powyższe pozwany wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku i oddalenie odwołania, ewentualnie o uchylenie wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania przez Sąd I instancji, a ponadto o zasądzenie od wnioskodawcy na rzecz pozwanego kosztów zastępstwa procesowego za obie instancje.

W uzasadnieniu apelacji wywodzono, że klauzula z art. 5 kc nie znajduje zastosowania w odniesieniu do prawa publicznego, np. w sprawie z zakresu ubezpieczeń społecznych w odniesieniu do czynności organu rentowego, który wydając decyzję, realizuje ustawowe kompetencje organu władzy publicznej (wyr. SN z dnia 23 października 2006r., I UK 128/06, Lex nr 221705). Choć zasady, do których odwołuje się art. 5 kc, mają charakter uniwersalnych reguł ludzkiego postępowania, zakres zastosowania tego przepisu jest ograniczony do stosunków prawa prywatnego. Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z dnia 15 grudnia 1998r., I SA 649/98, LEX nr 45696, uznał, że przepis art. 5 kc może mieć zastosowanie w postępowaniu administracyjnym, o ile konkretny przepis prawa materialnego do niego odsyła (wcześniej — wyrok NSA z dnia 23 maja 1995 r., SA/Sz 347/95, LEX tir 26909; wyrok NSA z dnia 15 grudnia 1987 r., I SA 177/87, ONSA 1987, nr 2, póz. 88). W innych wyrokach znaleźć można bardziej kategoryczne sformułowanie, generalnie wykluczające stosowanie art. 5 kc w postępowaniu administracyjnym (wyrok NSA z dnia 9 lipca 1998 r., l SA 2224/97, LEX nr 44515; por. tez wyrok NSA z dnia 18 maja 2011 r., I OSK 124/11, LEX nr 990161).

Istota problemu nie polega jednak na tym, w jakim postępowaniu art. 5 kc zostaje powołany, lecz, na tym, o jaki typ stosunków prawnych chodzi. Trafnie myśl tę wyraził ośrodek zamiejscowy NSA we Wrocławiu w tezie wyroku z dnia 22 września 1983r., SA/Wr 367/83, ONSA 1983, nr 2, poz. 75. Sąd wskazał w niej, że choć art. 5 kc wytycza granice, w jakich osoba uprawniona może czynić użytek z przysługującego jej prawa, to ze względu na swą przynależność do systemu prawa cywilnego klauzula zgodności z zasadami współżycia społecznego nie może być stosowana w ocenie uprawnień lub obowiązków powstających w obszarze normowanym przepisami prawa administracyjnego bądź finansowego, w którym nie występuje jej odpowiednik. Niedopuszczalność oceny stosunków o charakterze publicznoprawnym przez pryzmat art. 5 kc wydaje się oczywista; w praktyce najczęściej chodziłoby bowiem o uznanie, że organ administracji, żądając spełnienia określonej daniny publicznej, dopuszcza się nadużycia w wykonywaniu swej funkcji. Choć takie sytuacje mogą się zdarzać w praktyce, art. 5 kc nie wydaje się właściwym instrumentem do przeciwstawienia się samowoli władzy.

Podniesiono następnie, że w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych niedopuszczalne jest powoływanie się na zasady współżycia społecznego, jako że prawo ubezpieczeń społecznych, w odróżnieniu od przepisów prawa pracy (art. 300 k.p.), nie zawiera normy o charakterze takiej klauzuli generalnej, ani też normy zezwalającej na stosowanie w zakresie nieuregulowanym przepisów kodeksu cywilnego.

Zasady współżycia społecznego me mogą uzasadniać konstruowania innych zasad zwrotu nienależnie pobranych świadczeń, niż wynikające z przepisów prawa ubezpieczeń społecznych. Tak jak świadczeniobiorca nie może żądać złagodzenia rygoryzmu prawa ubezpieczeń społecznych poprzez odwołanie się do konstrukcji nadużycia prawa podmiotowego przewidzianej w art. 5 kc lub w art. 8 kp, tak organ rentowy w oparciu te przepisy nie jest uprawniony do zaostrzenia rygorów tego prawa.

Przepisy prawa ubezpieczeń mają charakter norm bezwzględnie obowiązujących, a zatem ani organ rentowy, ani sąd nie mogą mieć na uwadze zasad współżycia społecznego; przepisy te muszą być bezwzględnie przestrzegane w stosunku do wszystkich, nawet jeśli osobie zainteresowanej jawią się jako subiektywnie niesprawiedliwe. Zaś świadczenia są indywidualizowane tylko przez dostosowanie ich rodzaju i wysokości do konkretnych sytuacji - wobec czego ubezpieczeni nie mogą uzyskać świadczeń w sposób przez siebie wyliczony, czy też zgodny z ich interpretacją.

Kwestia podlegania ubezpieczeniu społecznemu nie jest zależna od woli ubezpieczonego. Obowiązek podlegania ubezpieczeniom wynika bowiem z przepisów prawa. Przepisy prawa z zakresu ubezpieczeń społecznych są przepisami bezwzględnie obowiązującymi, a zatem przy ich stosowaniu ani organ rentowy ani sąd me mogą mieć na uwadze zasad współżycia społecznego; przepisy te muszą być bezwzględnie przestrzegane w stosunku do wszystkich nawet, jeśli jawią się one osobie zainteresowanej jako subiektywnie niesprawiedliwe.

Powołano też wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 czerwca 2011r. sygn. akt III UK 214/10 (LEX nr 109595) i tak samo tezowany wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 29 kwietnia 2014r. w sprawie III AUa 683/13 (LEX nr 1466757), z których wynika, że do złagodzenia rygorów prawa ubezpieczeń społecznych nie stosuje się ani art. 5 kc, ani art. 8 kp, bo przepisy prawa ubezpieczeń społecznych mają charakter przepisów prawa publicznego. Tym bardziej rygorów tych nie można obostrzać z powołaniem się na wspomniane klauzule generalne. Kolejny wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 czerwca 1999r. sygn. akt II UKN 669/98 (LEX nr 577278) wskazuje, że przepis art. 5 kc nie rozszerza uprawnień poza zakres wynikający z przepisów prawa, lecz je zawęża w sytuacji, gdy korzystanie z uprawnień stanowi nadużycie prawa. Dlatego przepis ten nic może stanowić samodzielnej podstawy roszczenia, a jego zastosowanie nie może prowadzić do nabycia prawa podmiotowego. Przepis art. 5 kc nie może więc być także podstawą do żądania przyznania świadczeń z ubezpieczenia społecznego.

Ubezpieczony domagał się oddalenia apelacji i obciążenie pozwanego wszelkimi kosztami w niniejszej sprawie. W uzasadnieniu stanowiska ubezpieczony wyjaśnił, że nie zgadza się ze stanowiskiem pozwanego, iż art. 5 kc nie może być stosowany w ocenie uprawnień lub obowiązków powstających w obszarze normowanym przepisami prawa administracyjnego bądź finansowego, w którym nie występuje jej odpowiednik. Za dopuszczalnością stosowania klauzuli generalnej z art. 5 kc w sprawach ubezpieczeń społecznych w ocenie ubezpieczonego przemawiają następujące argumenty:

1. fakt przekazania spaw z zakresu ubezpieczeń społecznych pod rozstrzygniecie sądom powszechnym,

2. klauzula generalna przepis art. 5 znajduje się w Kodeksie cywilnym, księdze pierwszej, części ogólnej, tytuł I Przepisy Wstępne. Zatem przepis ten ma zastosowanie do wszystkich spraw poddanych pod rozstrzygnięcie sądom powszechnym, także tych rozpatrywanych w postępowaniu odrębnym,

3. przepisy Kodeksu postępowania cywilnego regulujące postępowania odrębne w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych nie wyłączają stosowanie przepisu art. 5 kc,

4. zindywidualizowanie postępowania w sprawach cywilnych powoduje, że każda sprawa jest rozpatrywana z uwzględnieniem okoliczności właściwych dla tej konkretnej sprawy między indywidualnie oznaczonymi równorzędnymi stronami. Nie występuje tu rygoryzm właściwy dla prawa administracyjnego ani podrzędność stron.

Ponadto przyjęcie stanowiska ZUS, iż przepisy prawa ubezpieczeń społecznych mają charakter bezwzględnie obowiązujący i ani organ rentowy ani sąd nie mogą ich zmieniać z uwagi na zasady współżycia społecznego, stałoby w sprzeczności z obowiązującym systemem prawa. Stanowisko to podważa istnienie instytucji odwołania od decyzji ZUS do sądu powszechnego. Odwołanie byłoby zbędne, gdyby sąd nie mógł zmienić decyzji ZUS w oparciu o obowiązujące przepisy polskiego systemu prawnego. Przytoczone przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych argumenty stawiają prawo ponad człowiekiem, a w tej konkretnej sytuacji stronę pozwaną w uprzywilejowanej sytuacji pozwalając na bezduszne stosowanie prawa. Ponadto przeciwko argumentom pozwanego przemawia okoliczność, iż organ rentowy wielokrotnie stosował abolicję i umarzał zaległości wobec osób, które zalegały w opłacaniu składek, niezależnie od okoliczności.

Skarżący wyjaśnił, że nie ponosi winy za sytuację, w której znalazła się jego firma na przełomie lat 1999/2007. Prowadził działalność gospodarczą pod firmą (...) - Roboty Telekomunikacyjne w okresie od dnia 2 marca 1988r. do dnia 28 grudnia 2007r. Wywiązywał się ze wszystkich swoich obowiązków płatniczych do czasu, kiedy jego główny kontrahent (...) S.A. ogłosiło upadłość. Od tej pory ubezpieczony utracił płynność finansową, co stało się bezpośrednią przyczyną jego niewypłacalności, a w konsekwencji utraty dorobku całego życia. Od 2000r. nie był w stanie wykonywać swoich wymagalnych zobowiązań. Nie był jednak bezczynny, próbował odzyskać należność. Wszystkie działania okazały się bezskutecznie. Należność od w/w firmy w kwocie 51.584,76 zł została zaliczona do VI kategorii wierzytelności. Z informacji uzyskanej od syndyka masy upadłościowej firmy (...) S.A. wynikało, że upadły podmiot był niewypłacalny. Ponadto ubezpieczony przeznaczył cały swój majątek na spłatę wierzycieli. W dniu 17 kwietnia 2007r. Naczelnik Urzędu Skarbowego w T. postanowieniem (...) udzielił przybicia, co do licytacji nieruchomości w postaci własności działki gruntu nr (...) o pow. 5.63.00ha oraz prawa własności pobudowanych na tym gruncie budynków, położonej w miejscowości B. gmina T.. Nieruchomość została sprzedana na licytacji za cenę zaniżoną w stosunku do jej rzeczywistej wartości tj. za kwotę 260 000,00 zł. Doszło do rażącego pokrzywdzenia powoda, utracił bowiem nie tylko majątek, na który pracował całe życie. Utracił przede wszystkim warsztat pracy. Bowiem w tym miejscu w B. zlokalizowana była baza sprzętu niezbędnego do prowadzenia działalności gospodarczej. Skarżący podkreślił, że na poczet zadłużenia zlicytowany został cały jego majątek. Wylicytowana kwota została przeznaczona na poczet należności wobec Urzędu Skarbowego w T..

Skarżący obecnie nie posiada żadnego majątku. Ciągnąca się latami sprawa zadłużenia wobec ZUS doprowadziła do rozpadu małżeństwa ubezpieczonego. Od 2000r. opuściła go żona, z którą jest w faktycznej separacji. Utrzymuje się wyłącznie z emerytury przyznanej decyzją z 2012r. Ze świadczenia emerytalnego powoda prowadzona jest egzekucja komornicza.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja musiała skutkować zmianą zaskarżonego wyroku, gdyż Sąd Okręgowy naruszył prawo materialne.

Postępowanie oparte na przepisach ustawy abolicyjnej przeprowadzane jest w dwóch etapach. Pierwszym z nich jest wydanie przez organ rentowy decyzji na podstawie art. 1 ust. 8 tej ustawy. Jest to decyzja określającą warunki umorzenia, w której ustala się także kwoty należności, których ma dotyczyć skutek umorzenia, z wyłączeniem kosztów egzekucyjnych.

Drugi etap postępowania jest uregulowany w art. 1 ust. 10, 11 i 12 ustawy abolicyjnej. Z przepisów tych wynika, że warunkiem umorzenia należności jest nieposiadanie na dzień wydania decyzji w przedmiocie umorzenia należności niepodlegających umorzeniu składek na ubezpieczenia społeczne, ubezpieczenie zdrowotne, Fundusz Pracy, Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych oraz na Fundusz Emerytur Pomostowych, za okres od dnia 1 stycznia 1999r., do opłacenia których zobowiązana jest osoba prowadząca pozarolniczą działalność lub płatnik składek oraz należnych od tych składek odsetek za zwłokę, opłat prolongacyjnych, kosztów upomnienia, opłat dodatkowych, a także kosztów egzekucyjnych naliczonych przez dyrektora oddziału Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, naczelnika urzędu skarbowego lub komornika sądowego. Niepodlegające umorzeniu należności, o których mowa w ust. 10, podlegają spłacie w terminie 12 miesięcy od dnia uprawomocnienia się decyzji określającej warunki umorzenia. W przypadku, gdy w terminie 12 miesięcy od dnia uprawomocnienia się decyzji określającej warunki umorzenia niepodlegające umorzeniu należności, z wyłączeniem składek finansowanych przez ubezpieczonych niebędących płatnikami składek, zostaną rozłożone na raty albo zostanie odroczony termin ich płatności, warunek, o którym mowa w ust. 10, uważa się za spełniony po ich opłaceniu.

Stan faktyczny sprawy w zakresie niezbędnym do zastosowania przywołanych przepisów ustawy abolicyjnej był bezsporny. Ubezpieczony nie spłacił w ciągu roku od uprawomocnienia się decyzji z dnia 19 marca 2013r. należności składkowych niepodlegających umorzeniu i nie uzyskał też w tym terminie ani ich rozłożenia na raty, ani odroczenia terminu płatności. Niepodlegające umorzeniu należności składkowe to należności dotyczące pracowników, które skarżący powinien był uiścić jako płatnik składek za okresy od października 1999r. do września 2002r., a ponadto składka na Fundusz Ubezpieczeń Zdrowotnych za grudzień 2000r. i marzec 2003r., jak również składka na Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych za czerwiec 2003r. Należności te zostały ściśle określone w informacji k. 6-7 akt pozwanego.

Nie mogło być podstawą orzeczonego w zaskarżonym wyroku umorzenia należności składkowych rzekome naruszenie przez pozwanego zasad współżycia społecznego. Zgodnie z ugruntowanym i jednolitym orzecznictwem, szeroko przywołanym w apelacji pozwanego, a przy tym w pełni akceptowanym przez Sąd Apelacyjny bez konieczności ponownego przytaczania, klauzule generalne określone w art. 5 kc i art. 8 kp, nie mają zastosowania w sprawach z zakresu ubezpieczenia społecznego, sprawy te należą bowiem do sfery prawa publicznego, a nie prywatnego. Tymczasem Kodeks cywilny reguluje stosunki cywilnoprawne między osobami fizycznymi i osobami prawnymi (art. 1 kc), zaś Kodeks pracy określa prawa i obowiązki pracowników i pracodawców (art. 1 kp). Żaden z tych dwóch Kodeksów nie określa więc praw i obowiązków ubezpieczonych, co czyni bezprzedmiotowym argument skarżącego, że przepisy Kodeksu postępowania cywilnego regulujące postępowania odrębne w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych nie wyłączają stosowania art. 5 kc. W odróżnieniu od sfery prawa prywatnego, przepisy prawa publicznego muszą charakteryzować się niezbędnym rygoryzmem. Jego przesłanką jest m.in. to, że aby było możliwe stosowanie przepisów należących do innych gałęzi prawa, musiałoby zostać określone w przepisach prawa publicznego (tu: w przepisach dotyczących ubezpieczeń społecznych) jasne i konkretne odesłanie. Takiego odesłania do art. 5 kc lub 8 kp nie ma na gruncie czy to ustawy abolicyjnej, czy szerzej – na gruncie prawa ubezpieczeń społecznych. Niewątpliwie nie jest wystarczające do możliwości zastosowania omawianych klauzul generalnych brak przepisu zakazującego

Bez znaczenia jest przy tym okoliczność, że rozpoznawanie spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych powierzono sądom powszechnym. Jest to rozwiązanie o charakterze organizacyjno-proceduralnym, które w ogóle nie odnosi się do przepisów prawa materialnego. W żadnej mierze nie pozwala więc sądom ubezpieczeń społecznych na stosowanie dowolnie wybranych przepisów tegoż prawa materialnego.

Wobec braku możliwości zastosowania w rozpatrywanej sprawie art. 5 kc lub 8 kp trzeba przyjąć, że wyrok Sądu Okręgowego jest błędny, zaś zaskarżona decyzja odpowiada przywołanym wcześniej przepisom ustawy abolicyjnej. Musiało to skutkować zmianą wyroku na podstawie art. 386§1 kpc i oddaleniem odwołania (pkt I. wyroku) oraz rozstrzygnięciem o kosztach procesu (pkt II. wyroku) na podstawie art. 108§1 kpc, art. 98§1 i 3 kpc, art. 99 kpc oraz §6 pkt 5 §12 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia z dnia 28 września 2002r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (Dz.U. z 2013r. poz. 490 ze zmianami). Ubezpieczony jest stroną przegrywającą w procesie, jest więc obowiązany zwrócić pozwanemu koszty zastępstwa prawnego, obliczone dla wartości przedmiotu sporu wskazanej na wstępie uzasadnienia, tj. należności głównej składek (por. art. 20 kpc), które miałyby podlegać umorzeniu, wynoszącej 48.781,10 zł.

SSA Lucyna Ramlo SSA Maciej Piankowski SSO del. Tomasz Koronowski