Kw 5/91
-
Data orzeczenia:
-
Organ orzekający:
-
Skład sędziowski:
-
Protokolanci:Piotr Jankowerny
Powołane przepisy:
Dodatkowe informacje:
Pełny tekst orzeczenia
Orzeczenie
z dnia 24 września 1991 r.
(Kw. 5/91)
Trybunał Konstytucyjny w składzie:
Przewodniczący: sędzia TK Andrzej Zoll
Sędziowie TK: Czesław Bakalarski
Antoni Filcek
Henryk Groszyk
Maria Łabor-Soroka (sprawozdawca)
Protokolant: Piotr Jankowerny
po rozpoznaniu w dniu 24 września 1991 r. na rozprawie sprawy wszczętej z inicjatywy własnej Trybunału Konstytucyjnego na wniosek z dnia 8 maja 1991 r. Prezesa Trybunału Konstytucyjnego i z wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich z dnia 18 czerwca 1991 r., z udziałem uczestników postępowania: przedstawicieli Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i Prokuratora Generalnego, o stwierdzenie niezgodności przepisu:
- art. 95 ust. 2 pkt 1 ustawy z dnia 12 września 1990 r. o szkolnictwie wyższym (Dz.U. Nr 65, poz. 385) w związku z art. 112 ust. 1 tejże ustawy w części dotyczącej nauczycieli akademickich płci żeńskiej
- z art. 67 ust. 2 oraz 78 ust. 1 i 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,
orzeka:
przepis art. 95 ust. 2 pkt 1 w związku z art. 112 ust. 1 ustawy z dnia 12 września 1990 r. o szkolnictwie wyższym (Dz.U. Nr 65, poz. 385) w części dotyczącej kobiet - nauczycieli akademickich jest niezgodny z art. 67 ust. 2 oraz 78 ust. 1 i 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
UZASADNIENIE
I
Postanowieniem z dnia 19 czerwca 1991 r. Trybunał Konstytucyjny wszczął postępowanie z inicjatywy własnej na wniosek Prezesa Trybunału Konstytucyjnego z dnia 8 maja 1991 r. w sprawie o zbadanie, czy przepis art. 95 ust. 2 pkt 1 w związku z art. 112 ust. 1 ustawy z dnia 12 września 1990 r. o szkolnictwie wyższym (Dz.U. Nr 65, poz. 385) w części dotyczącej nauczycieli akademickich płci żeńskiej pozostaje w zgodności z art. 78 ust. 1 i 2 oraz art. 67 ust. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
Rzecznik Praw Obywatelskich również wystąpiła dnia 18 czerwca 1991 r. z wnioskiem do Trybunału Konstytucyjnego o zbadanie, czy art. 95 ust. 2 pkt 1 wymienionej ustawy o szkolnictwie wyższym jest zgodny z powołanymi wyżej przepisami Konstytucji.
Zarządzeniem Prezesa Trybunału Konstytucyjnego z dnia 19 czerwca 1991 r. obie sprawy zostały połączone do łącznego rozpoznania i rozstrzygnięcia.
Wszczynając postępowanie z inicjatywy własnej w tej sprawie Trybunał Konstytucyjny miał na uwadze argumenty podniesione we wniosku Prezesa Trybunału. Przede wszystkim Trybunał Konstytucyjny wstępnie podzielił te wątpliwości Prezesa TK, które wskazują na to, iż regulacja art. 95 ust. 2 pkt 1 w związku z art. 112 ustawy o szkolnictwie wyższym nie służy szansom i interesom zawodowym kobiet - nauczycieli akademickich, a wręcz je ogranicza różnicując prawa nauczycieli akademickich ze względu na pleć, co może pozostawać w niezgodności z art. 67 ust. 2 oraz art. 78 ust. 1 i 2 Konstytucji.
Rzecznik Praw Obywatelskich, kwestionując omawianą regulację prawną z uwagi na treść art. 67 ust. 2 i art. 78 Konstytucji, analogicznie jak Prezes TK podniosła, iż zastrzeżenie budzi postanowienie art. 95 ust. 2 pkt 1 ustawy o szkolnictwie wyższym, stanowiące że stosunek pracy z nauczycielem akademickim wygasa z mocy prawa z końcem roku akademickiego, w którym nauczyciel osiągnął wiek emerytalny. Oznacza to, zdaniem RPO, że w odniesieniu do kobiety zatrudnionej w charakterze nauczyciela akademickiego szczególne uprawnienie do wcześniejszego przejścia kobiety na emeryturę (art. 26 ust. 1 pkt 1 ustawy z 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin: Dz.U. Nr 40, poz. 267; z 1984 r. Nr 52, poz. 268 i 270, z 1986 r. Nr 1, poz. 1 ; z 1989 r. Nr 35, poz. 190 i 192; z 1990 r. Nr 10, poz. 58 i 61, Nr 36, poz. 206, Nr 66, poz. 390 i Nr 87, poz. 506) przeradza się w obowiązek zaniechania przez nią dalszej pracy, przybierając tym samym wyraźny charakter restryktywny i dyskryminujący. Ustawa nie przewiduje żadnej możliwości przedłużania kobiecie - nauczycielowi akademickiemu okresu zatrudnienia ponad wiek emerytalny, a więc z końcem roku akademickiego, w którym ukończyła ona 60 lat, staje ona wobec bezwzględnej konieczności poniechania dalszego urzeczywistnienia swych aspiracji naukowych oraz ostatecznego przerwania kariery zawodowej, i to bez względu na jej osobiste warunki i możliwości pomyślnego kontynuowania działalności naukowej i dydaktycznej.
Zdaniem RPO, nie jest też bez znaczenie fakt, że w stosunku do kobiety - nauczyciela akademickiego zatrudnionej na stanowisku profesora kariera naukowa kobiety nie będącej profesorem zostaje skrócona aż o lat 10 (art. 95 ust. 2 pkt 2 ustawy). Generalną bowiem zasadą dla tej grupy pracowników (profesorów) - niezależnie od ich płci -jest, że wiek emerytalny wynosi 70 lat.
Do istotnych elementów uzasadnienia obydwu wniosków - Prezesa TK i RPO - należy stwierdzenie, że praca nauczyciela akademickiego, z uwagi na jej charakter, należy do typu nie wymagającego uwzględniania specyficznych biologicznych czy społecznych uwarunkowań kobiety. Mimo iż ta słuszna przesłanka legła u podstaw unormowania zawartego w art. 95 ust. 2 pkt 2 omawianej ustawy, to w ocenie obydwu wniosków ograniczenie działania tego przepisu do kobiet - profesorów, a wyłączenie spod zasady wyrażonej w tym przepisie kobiet - innych nauczycieli akademickich stanowi wyraźne odstępstwo od konstytucyjnej zasady równouprawnienia obywateli bez względu na płeć.
Prokurator Generalny przedstawiając swoje stanowisko w piśmie z dnia 18 lipca 1991 r. stwierdził, że przepis art. 95 ust. 2 pkt 1 w związku z art. 112 ust. 1 wymienionej ustawy o szkolnictwie wyższym, w części dotyczącej nauczycieli akademickich płci żeńskiej - nie pozostaje w zgodności z art. 78 ust. 1 i 2 oraz art. 67 ust. 2 Konstytucji.
Zdaniem Prokuratora Generalnego, konstytucyjne gwarancje równouprawnienia kobiet - to także równość zawodowa kobiet i mężczyzn, to równość traktowania i równość szans. Może to oznaczać, że w odniesieniu do niektórych grup zawodowych obniżenie wieku emerytalnego kobiet postrzegać należy jako szczególne uprawnienie do wcześniejszego przejścia na emeryturę, zaś regulacje prawne skutkujące wcześniejsze od mężczyzn i przymusowe rozwiązanie stosunku pracy mogą być uznane jako wyraz ograniczenia szans zawodowych kobiet, a w konsekwencji - za niezgodne z zasadą równości płci wyrażoną w art. 78 ust. 1 i 2, a także z zasadą równości w prawie wyrażoną w art. 67 ust. 2 Konstytucji.
W ocenie Prokuratora Generalnego - kwestionowana regulacja prawna ma charakter restryktywny i dyskryminuje w szczególności osoby posiadające stopień naukowy doktora habilitowanego zatrudnione na stanowisku docenta, w stosunku do których przepisy obowiązujące w przeszłości nie różnicowały w zasadzie ich praw w rozważanym zakresie w stosunku do praw profesorów.
Przedstawiciel Sejmu RP w piśmie z dnia 23 września 1991 r. zajął stanowisko, że kwestionowany przepis art. 95 ust. 2 pkt 1 w związku z art. 112 ust. 1 ustawy z dnia 12 września 1990 r. o szkolnictwie wyższym, w części dotyczącej mianowanych nauczycieli akademickich płci żeńskiej nie jest sprzeczny z art. 78 ust. 1 i 2 oraz art. 67 ust. 2 Konstytucji RP.
Uzasadniając to stanowisko przedstawiciel Sejmu stwierdził, co następuje.
Ustawa o szkolnictwie wyższym przyjęła w art. 112, że sprawy zaopatrzenia emerytalnego dla nauczycieli akademickich zatrudnionych tak na podstawie mianowania, jak i umowy o pracę regulowane są w najistotniejszych kwestiach (także jeśli chodzi o wiek emerytalny) w ustawie “wiodącej” w tym względzie, tj. ustawie o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin, tworzącej podstawowy porządek prawny w tej dziedzinie. Wprowadzone odmienności od tej ustawy, wynikające ze specyfiki zawodu, zawarto w przepisach art. 112 ust. 2, art. 113, 114 oraz 95 ust. 2 pkt 2 ustawy o szkolnictwie wyższym. Poza tymi odmiennościami regulacje dotyczące mianowanych nauczycieli akademickich są takie same, jak dla pozostałych pracowników zatrudnionych w szkole wyższej, a więc nauczycieli akademickich zatrudnionych na podstawie umowy o pracę oraz pracowników nie będących nauczycielami akademickimi.
Takie ukształtowanie przepisów ustawy umożliwia realizowanie w ustawie o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników wszystkich zasad zawartych w Konstytucji, w tym również równouprawnienia. Pozwala to także na wprowadzenie odstępstw w pragmatykach służbowych poszczególnych zawodów, niezbędnych ze względów biologicznych, społecznych czy właśnie ze względu na specyfikę tych zawodów, w konsekwencji prowadzących do faktycznego wyrównania uprawnień pracowników, w tym również w odniesieniu do zawodu nauczyciela akademickiego.
Przepis art. 95 ust. 2 pkt 1 dotyczy jedynie mianowanych nauczycieli akademickich zatrudnionych na stanowiskach innych niż profesor zwyczajny lub profesor nadzwyczajny. Ponieważ stosunek pracy zawiązany na podstawie mianowania zawiera istotne co do swego charakteru różnice w porównaniu ze stosunkiem pracy zawiązanym na podstawie umowy o pracę, przyjęto, że osiągnięcie określonego przepisami ustawowymi wieku emerytalnego powoduje wygaśnięcie stosunku pracy z mocy prawa - z uwagi na tok zajęć w szkole wyższej - z końcem roku akademickiego. Nie oznacza to jednak przekreślenia możliwości wykonywania pracy przez nauczyciela akademickiego. Istnieje bowiem możliwość kontynuowania pracy na podstawie stosunku pracy zawartego w drodze umowy o pracę. Ze stosunkiem pracy, bez względu na podstawę jego zawiązania, nie jest związane zdobywanie naukowych stopni i tytułu naukowego. Ustawa z dnia 12 września 1990 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym (Dz.U. Nr 65, poz. 386) wśród wymagań, od których zależy uzyskanie stopnia bądź tytułu naukowego, nie zawiera ani kryterium wieku, ani płci, jak też pozostawania w zatrudnieniu.
Wprowadzone w ustawie o szkolnictwie wyższym - jako odstępstwo od zasady - zrównanie wieku emerytalnego: 70 lat dla mianowanych nauczycieli akademickich - tak kobiet, jak mężczyzn zatrudnionych na stanowisku profesora zwyczajnego bądź profesora nadzwyczajnego (art. 95 ust. 2 pkt 2) jest wynikiem docenienia wiedzy i uznania autorytetu osób stanowiska te zajmujących i potrzeby wykorzystania, bez żadnych zmian w stosunku pracy, roli jaką pełnią oni w życiu szkoły wyższej i społeczności akademickiej. Wprowadzenie np. zasady, iż wiek emerytalny dla wszystkich nauczycieli akademickich, bez względu na zajmowane stanowiska, winien być jednakowy, nie przynosiłoby korzyści ani tej społeczności, ani też nie byłoby społecznie słuszne.
Zajmowanie stanowiska profesora nadzwyczajnego nie jest uwarunkowane wyłącznie posiadaniem tytułu naukowego. Art. 80 ust. 2 ustawy tej stanowi, że wystarczającym warunkiem zatrudnienia na tym stanowisku jest posiadanie stopnia naukowego doktora habilitowanego.
Zdaniem przedstawiciela Sejmu, argumentacja dotycząca dyskryminacyjnego dla kobiet - mianowanych nauczycieli akademickich charakteru podstawowego wieku emerytalnego nie jest przekonywająca.
W ocenie tegoż przedstawiciela art. 95 ust. 2 pkt 1 ustawy nie zawiera określenia wieku emerytalnego tej grupy zatrudnionych nauczycieli akademickich i nie zawiera takiego określenia żaden z przepisów ustawy o szkolnictwie wyższym, natomiast poprzez przepis art. 112 ust. 1, z przyczyn wskazanych wcześniej, określenie to znajduje się w ustawie z 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin, w jej art. 26 ust. 1 pkt 1. Oznacza to, że w istocie rzeczy przedmiotem badania Trybunału Konstytucyjnego jest nie przepis cytowanej ustawy o szkolnictwie wyższym, lecz skutek, jaki dla kobiet-nauczycieli akademickich mianowanych na stanowiska inne niż profesorowie pociąga za sobą takie właśnie ukształtowanie przepisów tej ustawy. Inaczej bowiem badaniu musiałyby podlegać przepisy obu wskazanych ustaw, jako zasadnicze dla oceny przeprowadzonej w niniejszym postępowaniu, zaś w istocie art. 26 ust. 1 pkt 1 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin. Wskazywane przez pozostałych uczestników postępowania, dotyczące jednakowego dla kobiet i mężczyzn sędziów i prokuratorów unormowania, zawarte odpowiednio: w ustawie z dnia 20 czerwca 1985 r. - Prawo o ustroju sadów powszechnych (Dz.U. Nr 31, poz. 137 z późniejszymi zmianami) oraz w ustawie z dnia 20 czerwca 1985 r. o prokuraturze (Dz.U. Nr 31, poz. 128 z późniejszymi zmianami), zawierają określenie konkretnego wieku emerytalnego, nie odsyłając w tym zakresie do przepisów o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym. Także Trybunał Konstytucyjny, zajmując stanowisko w sprawie art. 9 ust. 2 ustawy z dnia 1 lutego 1983 r. o zaopatrzeniu emerytalnym górników i ich rodzin (Dz.U. Nr 5, poz. 32), badał i stwierdził w orzeczeniu z 24. 10. 1989 r. K. 6/89 niezgodność z Konstytucją normy zawierającej określenie konkretnego wieku emerytalnego, a nie jedynie skutków, jakie jego stosowanie niesie dla grup, których on dotyczy.
W przedmiotowym postępowaniu jest odmiennie, bowiem wskazany przez wnioskodawców przepis ustawy o szkolnictwie wyższym nie zawiera takiego określenia, a właśnie różnicowanie wieku emerytalnego (nie zaś związane z jego osiągnięciem wygaśnięcie stosunku pracy z mianowania) w odczuciu wnioskodawców przesądza o niezgodności z zasadami równości wobec prawa i równouprawnienia kobiet, wyrażonymi w art. 67 ust. 2 i art. 78 ust. 1 i 2 Konstytucji.
Na rozprawie uczestnicy postępowania poparli swoje stanowiska.
Rzecznik Praw Obywatelskich podkreśliła, iż problem w sprawie sprowadza się do równego traktowania w prawie przez unikanie arbitralnego różnicowania i właściwe przyznawanie preferencji grupowych.
II
Trybunał Konstytucyjny, po zapoznaniu się ze stanem faktycznym i prawnym sprawy, zważył co następuje.
Przepis art. 95 ust. 2 pkt 1 ustawy z dnia 12 września 1990 r. o szkolnictwie wyższym (Dz.U. Nr 65, poz. 385) stanowi:
“Stosunek pracy z mianowanym nauczycielem akademickim wygasa z końcem roku akademickiego, w którym: 1) nauczyciel akademicki osiągnął wiek emerytalny, jeżeli okres zatrudnienia umożliwia mu nabycie prawa do emerytury; jeżeli z osiągnięciem wieku emerytalnego nauczyciel akademicki nie nabył prawa do emerytury, wygaśnięcie stosunku pracy następuje z końcem roku akademickiego, w którym nabył to prawo lub w którym upłynęło 5 lat od osiągnięcia wieku emerytalnego”.
W art. 112 ust. 1 w kwestii prawa do zaopatrzenia emerytalnego ustawa o szkolnictwie wyższym odsyła do ogólnych zasad przewidzianych w ustawie z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267; z 1984 r. Nr 52, poz. 268 i 270; z 1986 r. Nr 1, poz. 1 ; z 1989 r. Nr 35, poz. 190 i 192; z 1990 r. Nr 10, poz. 58 i 61, Nr 36, poz. 206, Nr 66, poz. 390 oraz Nr 87, poz. 506).
Ustawa o szkolnictwie wyższym w art. 95 ust. 2 pkt 2 zawiera szczególną regulację dotyczącą wygaśnięcia stosunku pracy nauczycieli akademickich zatrudnionych wyłącznie na stanowisku profesora zwyczajnego lub profesora nadzwyczajnego; przewiduje ona mianowicie, że stosunek pracy z wymienionymi w tym przepisie nauczycielami akademickimi wygasa z końcem roku akademickiego, w którym osiągną oni 70 lat życia. Przewiduje ona zatem odstępstwa od zasad dotyczących wygaśnięcia stosunku pracy wynikających z art. 95 ust. 2 pkt 1 ustawy o szkolnictwie wyższym, nie zmieniając ich wieku emerytalnego określonego w art. 26 pkt 1 ustawy o z.e.p. W stosunku do pozostałych nauczycieli akademickich, nie będących profesorami zwyczajnymi i nadzwyczajnymi, ustawa o szkolnictwie wyższym nie określa samodzielnie wieku, z którego osiągnięciem wiąże wygaśnięcie stosunku pracy, a odsyła w tym zakresie do wieku emerytalnego. Regulacja art. 95 ust. 2 pkt 1 w związku z art. 112 ust. 1 ustawy o. szkolnictwie wyższym skutkuje zatem, że do tej grupy nauczycieli akademickich (w tym zatrudnionych na stanowisku adiunkta oraz docenta posiadającego stopień naukowy doktora habilitowanego) mają zastosowanie ogólne zasady przewidziane w ustawie z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin.
Zgodnie z art. 26 pkt 1 ustawy o z.e.p. emerytura przysługuje pracownikowi, który osiągnął wiek emerytalny wynoszący 60 lat dla kobiet i 65 dla mężczyzn, jeżeli spełniają oni przewidziane w pkt 2 tegoż artykułu kryteria odnośnie okresu zatrudnienia. Ustawa o szkolnictwie wyższym przez regulację art. 95 ust. 2 pkt 1 oraz przez odesłanie w sprawach zaopatrzenia emerytalnego omawianej grupy nauczycieli akademickich do ogólnych zasad uregulowanych w ustawie o z.e.p. różnicuje w tej grupie zawodowej nauczycieli akademickich prawa kobiety i mężczyzny w kwestii wygaśnięcia stosunku pracy. W konsekwencji tych regulacji stosunek pracy kobiet-nauczycieli akademickich nie będących profesorami zwyczajnymi i profesorami nadzwyczajnymi wygasa o pięć lat wcześniej w porównaniu do mężczyzn o takim samym statusie zawodowym.
Analiza treści przepisów ustawy o szkolnictwie wyższym w zakresie realizacji prawa nauczycieli akademickich do zaopatrzenia emerytalnego prowadzi do wniosku, że przyjęte w niej rozwiązania prawne są zgodne z zasadniczym kierunkiem polskiego ustawodawstwa ubezpieczeniowego. Obowiązujące przepisy emerytalne prawie wszystkie przyjmują dla kobiet z reguły niższą o pięć lat granicę zarówno wieku, jak i stażu emerytalnego. Te szczególne uprawnienia znajdują uzasadnienie w obciążeniu kobiet zarówno pracą zawodową, jak i obowiązkami rodzinnymi. Dlatego różnicowanie wieku emerytalnego w ramach powszechnego systemu emerytalnego nie jest traktowane w piśmiennictwie prawniczym jako naruszenie zasady równości płci. Taki pogląd został wyrażony również w orzeczeniu Trybunału Konstytucyjnego z dnia 24 października 1989 r. w sprawie K. 6/89.
Zróżnicowanie wieku emerytalnego stanowi zatem dodatkowe, właściwe i słuszne uregulowanie na rzecz kobiet. Tymczasem w kwestionowanym w obydwu wnioskach rozwiązaniu prawnym niższy wiek emerytalny kobiet zatrudnionych w charakterze nauczycieli akademickich (z wyjątkiem profesorów) został wykorzystany jako przesłanka wcześniejszego wygaśnięcia ich stosunku pracy w porównaniu z mężczyznami, co ma charakter restryktywny i dyskryminujący, zwłaszcza że praca nauczycieli akademickich uznana została za należącą do rodzaju nie wymagającego, z uwagi na jej charakter, uwzględniania specyficznych biologicznych czy społecznych uwarunkowań kobiety. Wskazuje na to chociażby przedstawiony wyżej art. 95 ust. 2 pkt 2 omawianej ustawy, gdzie nie wykorzystano niższej dla kobiet-profesorów granicy wieku emerytalnego jako przesłanki wcześniejszego wygaśnięcia stosunku pracy tych kobiet w porównaniu z mężczyznami.
Rozważając problem wynikający z treści art. 95 ust. 2 pkt 1 w związku z art. 112 ust. 1 ustawy o szkolnictwie wyższym w odniesieniu do art. 67 ust. 2 i 78 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Trybunał Konstytucyjny stwierdził, co następuje.
Analizą wymienionych przepisów Konstytucji Trybunał Konstytucyjny zajmował się w wielu orzeczeniach i wypowiedział się w tym względzie jednoznacznie, gdy idzie o równość płci, zwłaszcza w orzeczeniu z dnia 3 marca 1987 r. (P. 2/87). Przyjął, że obywatele należący do tej samej kategorii są równi wobec prawa i mają te same obowiązki. W szczególności kobietom normy konstytucyjne gwarantują równe z mężczyznami prawa we wszystkich dziedzinach życia, w tym równouprawnienie z mężczyznami w prawie do nauki i pracy. Konstytucyjna zasada równości obywateli sformułowana w sposób ogólny w art. 67 ust. 2 oznacza niedopuszczalność stanowienia ustaw oraz innych aktów prawnych wprowadzających uprzywilejowanie lub dyskryminację obywateli między innymi ze względu na płeć, urodzenie, wykształcenie i zawód oraz pochodzenie i położenie społeczne. Naruszeniem tej zasady jest ustalanie granic wolności, przyznawanie praw czy też nakładanie obowiązków na obywateli różnicujące ich ze względu na pleć. Zasada równości ma na gruncie Konstytucji rangę generalnej zasady dotyczącej całokształtu praw, wolności i obowiązków obywatelskich. Wszelkie jej ograniczenia nie wynikające z dążenia do osiągnięcia faktycznej równości są niedopuszczalne.
W art. 95 ust. 2 pkt 1 omawianej ustawy naruszono zasadę równości, skoro określoną w tym przepisie kategorię kobiet - nauczycieli akademickich postawiono w nierównej sytuacji w stosunku do mężczyzn - nauczycieli akademickich, dopuszczając do wygaśnięcia stosunku pracy z mianowanym nauczycielem akademickim - kobietą z końcem roku akademickiego, w którym osiągnęła ona wiek emerytalny (60 lat), i pomimo gwarancji zawartych również w art. 78 Konstytucji, który proklamuje równość kobiety i mężczyzny we wszystkich dziedzinach życia.
Konstytucyjne gwarancje równouprawnienia kobiet i mężczyzn - to także równość zawodowa, w tym równość szans. Oznacza to, że w odniesieniu do niektórych grup zawodowych (np. sądownictwo, prokuratura, nauka etc.) obniżenie wieku emerytalnego kobiet należy traktować jako szczególne uprawnienie do wcześniejszego przejścia na emeryturę, natomiast wprowadzenie w ustawie postanowienia skutkującego wcześniejsze niż dla mężczyzn i przymusowe rozwiązanie stosunku pracy - jako ograniczenie szans zawodowych kobiet.
Gdy idzie o kategorię nauczycieli akademickich, których omawiany przepis ustawy o szkolnictwie wyższym pozbawia możliwości kontynuowania działalności naukowej i dydaktycznej na dotychczasowych warunkach w szkołach wyższych, to niższy wiek emerytalny staje się czynnikiem dyskryminującym kobiety w stosunku do mężczyzn o takim samym statusie zawodowym. Skrócenie szans zawodowych kobiet w warunkach, gdy biologiczne i społeczne różnice nie mają istotnego znaczenia dla skutecznego kontynuowania pracy zawodowej i uzyskiwania kolejnych awansów naukowych, pozostaje w drastycznej kolizji z zasadą równości i równouprawnienia kobiet i mężczyzn.
Z powyższych powodów Trybunał Konstytucyjny na podstawie art. 1 ust. 1 i art. 2 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz.U. Nr 22, poz. 98 z późniejszymi zmianami) orzekł niezgodność kwestionowanych przepisów z art. 67 ust. 2 i 78 ust. 1 i 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
z dnia 24 września 1991 r.
(Kw. 5/91)
Trybunał Konstytucyjny w składzie:
Przewodniczący: sędzia TK Andrzej Zoll
Sędziowie TK: Czesław Bakalarski
Antoni Filcek
Henryk Groszyk
Maria Łabor-Soroka (sprawozdawca)
Protokolant: Piotr Jankowerny
po rozpoznaniu w dniu 24 września 1991 r. na rozprawie sprawy wszczętej z inicjatywy własnej Trybunału Konstytucyjnego na wniosek z dnia 8 maja 1991 r. Prezesa Trybunału Konstytucyjnego i z wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich z dnia 18 czerwca 1991 r., z udziałem uczestników postępowania: przedstawicieli Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i Prokuratora Generalnego, o stwierdzenie niezgodności przepisu:
- art. 95 ust. 2 pkt 1 ustawy z dnia 12 września 1990 r. o szkolnictwie wyższym (Dz.U. Nr 65, poz. 385) w związku z art. 112 ust. 1 tejże ustawy w części dotyczącej nauczycieli akademickich płci żeńskiej
- z art. 67 ust. 2 oraz 78 ust. 1 i 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,
orzeka:
przepis art. 95 ust. 2 pkt 1 w związku z art. 112 ust. 1 ustawy z dnia 12 września 1990 r. o szkolnictwie wyższym (Dz.U. Nr 65, poz. 385) w części dotyczącej kobiet - nauczycieli akademickich jest niezgodny z art. 67 ust. 2 oraz 78 ust. 1 i 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
UZASADNIENIE
I
Postanowieniem z dnia 19 czerwca 1991 r. Trybunał Konstytucyjny wszczął postępowanie z inicjatywy własnej na wniosek Prezesa Trybunału Konstytucyjnego z dnia 8 maja 1991 r. w sprawie o zbadanie, czy przepis art. 95 ust. 2 pkt 1 w związku z art. 112 ust. 1 ustawy z dnia 12 września 1990 r. o szkolnictwie wyższym (Dz.U. Nr 65, poz. 385) w części dotyczącej nauczycieli akademickich płci żeńskiej pozostaje w zgodności z art. 78 ust. 1 i 2 oraz art. 67 ust. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
Rzecznik Praw Obywatelskich również wystąpiła dnia 18 czerwca 1991 r. z wnioskiem do Trybunału Konstytucyjnego o zbadanie, czy art. 95 ust. 2 pkt 1 wymienionej ustawy o szkolnictwie wyższym jest zgodny z powołanymi wyżej przepisami Konstytucji.
Zarządzeniem Prezesa Trybunału Konstytucyjnego z dnia 19 czerwca 1991 r. obie sprawy zostały połączone do łącznego rozpoznania i rozstrzygnięcia.
Wszczynając postępowanie z inicjatywy własnej w tej sprawie Trybunał Konstytucyjny miał na uwadze argumenty podniesione we wniosku Prezesa Trybunału. Przede wszystkim Trybunał Konstytucyjny wstępnie podzielił te wątpliwości Prezesa TK, które wskazują na to, iż regulacja art. 95 ust. 2 pkt 1 w związku z art. 112 ustawy o szkolnictwie wyższym nie służy szansom i interesom zawodowym kobiet - nauczycieli akademickich, a wręcz je ogranicza różnicując prawa nauczycieli akademickich ze względu na pleć, co może pozostawać w niezgodności z art. 67 ust. 2 oraz art. 78 ust. 1 i 2 Konstytucji.
Rzecznik Praw Obywatelskich, kwestionując omawianą regulację prawną z uwagi na treść art. 67 ust. 2 i art. 78 Konstytucji, analogicznie jak Prezes TK podniosła, iż zastrzeżenie budzi postanowienie art. 95 ust. 2 pkt 1 ustawy o szkolnictwie wyższym, stanowiące że stosunek pracy z nauczycielem akademickim wygasa z mocy prawa z końcem roku akademickiego, w którym nauczyciel osiągnął wiek emerytalny. Oznacza to, zdaniem RPO, że w odniesieniu do kobiety zatrudnionej w charakterze nauczyciela akademickiego szczególne uprawnienie do wcześniejszego przejścia kobiety na emeryturę (art. 26 ust. 1 pkt 1 ustawy z 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin: Dz.U. Nr 40, poz. 267; z 1984 r. Nr 52, poz. 268 i 270, z 1986 r. Nr 1, poz. 1 ; z 1989 r. Nr 35, poz. 190 i 192; z 1990 r. Nr 10, poz. 58 i 61, Nr 36, poz. 206, Nr 66, poz. 390 i Nr 87, poz. 506) przeradza się w obowiązek zaniechania przez nią dalszej pracy, przybierając tym samym wyraźny charakter restryktywny i dyskryminujący. Ustawa nie przewiduje żadnej możliwości przedłużania kobiecie - nauczycielowi akademickiemu okresu zatrudnienia ponad wiek emerytalny, a więc z końcem roku akademickiego, w którym ukończyła ona 60 lat, staje ona wobec bezwzględnej konieczności poniechania dalszego urzeczywistnienia swych aspiracji naukowych oraz ostatecznego przerwania kariery zawodowej, i to bez względu na jej osobiste warunki i możliwości pomyślnego kontynuowania działalności naukowej i dydaktycznej.
Zdaniem RPO, nie jest też bez znaczenie fakt, że w stosunku do kobiety - nauczyciela akademickiego zatrudnionej na stanowisku profesora kariera naukowa kobiety nie będącej profesorem zostaje skrócona aż o lat 10 (art. 95 ust. 2 pkt 2 ustawy). Generalną bowiem zasadą dla tej grupy pracowników (profesorów) - niezależnie od ich płci -jest, że wiek emerytalny wynosi 70 lat.
Do istotnych elementów uzasadnienia obydwu wniosków - Prezesa TK i RPO - należy stwierdzenie, że praca nauczyciela akademickiego, z uwagi na jej charakter, należy do typu nie wymagającego uwzględniania specyficznych biologicznych czy społecznych uwarunkowań kobiety. Mimo iż ta słuszna przesłanka legła u podstaw unormowania zawartego w art. 95 ust. 2 pkt 2 omawianej ustawy, to w ocenie obydwu wniosków ograniczenie działania tego przepisu do kobiet - profesorów, a wyłączenie spod zasady wyrażonej w tym przepisie kobiet - innych nauczycieli akademickich stanowi wyraźne odstępstwo od konstytucyjnej zasady równouprawnienia obywateli bez względu na płeć.
Prokurator Generalny przedstawiając swoje stanowisko w piśmie z dnia 18 lipca 1991 r. stwierdził, że przepis art. 95 ust. 2 pkt 1 w związku z art. 112 ust. 1 wymienionej ustawy o szkolnictwie wyższym, w części dotyczącej nauczycieli akademickich płci żeńskiej - nie pozostaje w zgodności z art. 78 ust. 1 i 2 oraz art. 67 ust. 2 Konstytucji.
Zdaniem Prokuratora Generalnego, konstytucyjne gwarancje równouprawnienia kobiet - to także równość zawodowa kobiet i mężczyzn, to równość traktowania i równość szans. Może to oznaczać, że w odniesieniu do niektórych grup zawodowych obniżenie wieku emerytalnego kobiet postrzegać należy jako szczególne uprawnienie do wcześniejszego przejścia na emeryturę, zaś regulacje prawne skutkujące wcześniejsze od mężczyzn i przymusowe rozwiązanie stosunku pracy mogą być uznane jako wyraz ograniczenia szans zawodowych kobiet, a w konsekwencji - za niezgodne z zasadą równości płci wyrażoną w art. 78 ust. 1 i 2, a także z zasadą równości w prawie wyrażoną w art. 67 ust. 2 Konstytucji.
W ocenie Prokuratora Generalnego - kwestionowana regulacja prawna ma charakter restryktywny i dyskryminuje w szczególności osoby posiadające stopień naukowy doktora habilitowanego zatrudnione na stanowisku docenta, w stosunku do których przepisy obowiązujące w przeszłości nie różnicowały w zasadzie ich praw w rozważanym zakresie w stosunku do praw profesorów.
Przedstawiciel Sejmu RP w piśmie z dnia 23 września 1991 r. zajął stanowisko, że kwestionowany przepis art. 95 ust. 2 pkt 1 w związku z art. 112 ust. 1 ustawy z dnia 12 września 1990 r. o szkolnictwie wyższym, w części dotyczącej mianowanych nauczycieli akademickich płci żeńskiej nie jest sprzeczny z art. 78 ust. 1 i 2 oraz art. 67 ust. 2 Konstytucji RP.
Uzasadniając to stanowisko przedstawiciel Sejmu stwierdził, co następuje.
Ustawa o szkolnictwie wyższym przyjęła w art. 112, że sprawy zaopatrzenia emerytalnego dla nauczycieli akademickich zatrudnionych tak na podstawie mianowania, jak i umowy o pracę regulowane są w najistotniejszych kwestiach (także jeśli chodzi o wiek emerytalny) w ustawie “wiodącej” w tym względzie, tj. ustawie o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin, tworzącej podstawowy porządek prawny w tej dziedzinie. Wprowadzone odmienności od tej ustawy, wynikające ze specyfiki zawodu, zawarto w przepisach art. 112 ust. 2, art. 113, 114 oraz 95 ust. 2 pkt 2 ustawy o szkolnictwie wyższym. Poza tymi odmiennościami regulacje dotyczące mianowanych nauczycieli akademickich są takie same, jak dla pozostałych pracowników zatrudnionych w szkole wyższej, a więc nauczycieli akademickich zatrudnionych na podstawie umowy o pracę oraz pracowników nie będących nauczycielami akademickimi.
Takie ukształtowanie przepisów ustawy umożliwia realizowanie w ustawie o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników wszystkich zasad zawartych w Konstytucji, w tym również równouprawnienia. Pozwala to także na wprowadzenie odstępstw w pragmatykach służbowych poszczególnych zawodów, niezbędnych ze względów biologicznych, społecznych czy właśnie ze względu na specyfikę tych zawodów, w konsekwencji prowadzących do faktycznego wyrównania uprawnień pracowników, w tym również w odniesieniu do zawodu nauczyciela akademickiego.
Przepis art. 95 ust. 2 pkt 1 dotyczy jedynie mianowanych nauczycieli akademickich zatrudnionych na stanowiskach innych niż profesor zwyczajny lub profesor nadzwyczajny. Ponieważ stosunek pracy zawiązany na podstawie mianowania zawiera istotne co do swego charakteru różnice w porównaniu ze stosunkiem pracy zawiązanym na podstawie umowy o pracę, przyjęto, że osiągnięcie określonego przepisami ustawowymi wieku emerytalnego powoduje wygaśnięcie stosunku pracy z mocy prawa - z uwagi na tok zajęć w szkole wyższej - z końcem roku akademickiego. Nie oznacza to jednak przekreślenia możliwości wykonywania pracy przez nauczyciela akademickiego. Istnieje bowiem możliwość kontynuowania pracy na podstawie stosunku pracy zawartego w drodze umowy o pracę. Ze stosunkiem pracy, bez względu na podstawę jego zawiązania, nie jest związane zdobywanie naukowych stopni i tytułu naukowego. Ustawa z dnia 12 września 1990 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym (Dz.U. Nr 65, poz. 386) wśród wymagań, od których zależy uzyskanie stopnia bądź tytułu naukowego, nie zawiera ani kryterium wieku, ani płci, jak też pozostawania w zatrudnieniu.
Wprowadzone w ustawie o szkolnictwie wyższym - jako odstępstwo od zasady - zrównanie wieku emerytalnego: 70 lat dla mianowanych nauczycieli akademickich - tak kobiet, jak mężczyzn zatrudnionych na stanowisku profesora zwyczajnego bądź profesora nadzwyczajnego (art. 95 ust. 2 pkt 2) jest wynikiem docenienia wiedzy i uznania autorytetu osób stanowiska te zajmujących i potrzeby wykorzystania, bez żadnych zmian w stosunku pracy, roli jaką pełnią oni w życiu szkoły wyższej i społeczności akademickiej. Wprowadzenie np. zasady, iż wiek emerytalny dla wszystkich nauczycieli akademickich, bez względu na zajmowane stanowiska, winien być jednakowy, nie przynosiłoby korzyści ani tej społeczności, ani też nie byłoby społecznie słuszne.
Zajmowanie stanowiska profesora nadzwyczajnego nie jest uwarunkowane wyłącznie posiadaniem tytułu naukowego. Art. 80 ust. 2 ustawy tej stanowi, że wystarczającym warunkiem zatrudnienia na tym stanowisku jest posiadanie stopnia naukowego doktora habilitowanego.
Zdaniem przedstawiciela Sejmu, argumentacja dotycząca dyskryminacyjnego dla kobiet - mianowanych nauczycieli akademickich charakteru podstawowego wieku emerytalnego nie jest przekonywająca.
W ocenie tegoż przedstawiciela art. 95 ust. 2 pkt 1 ustawy nie zawiera określenia wieku emerytalnego tej grupy zatrudnionych nauczycieli akademickich i nie zawiera takiego określenia żaden z przepisów ustawy o szkolnictwie wyższym, natomiast poprzez przepis art. 112 ust. 1, z przyczyn wskazanych wcześniej, określenie to znajduje się w ustawie z 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin, w jej art. 26 ust. 1 pkt 1. Oznacza to, że w istocie rzeczy przedmiotem badania Trybunału Konstytucyjnego jest nie przepis cytowanej ustawy o szkolnictwie wyższym, lecz skutek, jaki dla kobiet-nauczycieli akademickich mianowanych na stanowiska inne niż profesorowie pociąga za sobą takie właśnie ukształtowanie przepisów tej ustawy. Inaczej bowiem badaniu musiałyby podlegać przepisy obu wskazanych ustaw, jako zasadnicze dla oceny przeprowadzonej w niniejszym postępowaniu, zaś w istocie art. 26 ust. 1 pkt 1 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin. Wskazywane przez pozostałych uczestników postępowania, dotyczące jednakowego dla kobiet i mężczyzn sędziów i prokuratorów unormowania, zawarte odpowiednio: w ustawie z dnia 20 czerwca 1985 r. - Prawo o ustroju sadów powszechnych (Dz.U. Nr 31, poz. 137 z późniejszymi zmianami) oraz w ustawie z dnia 20 czerwca 1985 r. o prokuraturze (Dz.U. Nr 31, poz. 128 z późniejszymi zmianami), zawierają określenie konkretnego wieku emerytalnego, nie odsyłając w tym zakresie do przepisów o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym. Także Trybunał Konstytucyjny, zajmując stanowisko w sprawie art. 9 ust. 2 ustawy z dnia 1 lutego 1983 r. o zaopatrzeniu emerytalnym górników i ich rodzin (Dz.U. Nr 5, poz. 32), badał i stwierdził w orzeczeniu z 24. 10. 1989 r. K. 6/89 niezgodność z Konstytucją normy zawierającej określenie konkretnego wieku emerytalnego, a nie jedynie skutków, jakie jego stosowanie niesie dla grup, których on dotyczy.
W przedmiotowym postępowaniu jest odmiennie, bowiem wskazany przez wnioskodawców przepis ustawy o szkolnictwie wyższym nie zawiera takiego określenia, a właśnie różnicowanie wieku emerytalnego (nie zaś związane z jego osiągnięciem wygaśnięcie stosunku pracy z mianowania) w odczuciu wnioskodawców przesądza o niezgodności z zasadami równości wobec prawa i równouprawnienia kobiet, wyrażonymi w art. 67 ust. 2 i art. 78 ust. 1 i 2 Konstytucji.
Na rozprawie uczestnicy postępowania poparli swoje stanowiska.
Rzecznik Praw Obywatelskich podkreśliła, iż problem w sprawie sprowadza się do równego traktowania w prawie przez unikanie arbitralnego różnicowania i właściwe przyznawanie preferencji grupowych.
II
Trybunał Konstytucyjny, po zapoznaniu się ze stanem faktycznym i prawnym sprawy, zważył co następuje.
Przepis art. 95 ust. 2 pkt 1 ustawy z dnia 12 września 1990 r. o szkolnictwie wyższym (Dz.U. Nr 65, poz. 385) stanowi:
“Stosunek pracy z mianowanym nauczycielem akademickim wygasa z końcem roku akademickiego, w którym: 1) nauczyciel akademicki osiągnął wiek emerytalny, jeżeli okres zatrudnienia umożliwia mu nabycie prawa do emerytury; jeżeli z osiągnięciem wieku emerytalnego nauczyciel akademicki nie nabył prawa do emerytury, wygaśnięcie stosunku pracy następuje z końcem roku akademickiego, w którym nabył to prawo lub w którym upłynęło 5 lat od osiągnięcia wieku emerytalnego”.
W art. 112 ust. 1 w kwestii prawa do zaopatrzenia emerytalnego ustawa o szkolnictwie wyższym odsyła do ogólnych zasad przewidzianych w ustawie z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267; z 1984 r. Nr 52, poz. 268 i 270; z 1986 r. Nr 1, poz. 1 ; z 1989 r. Nr 35, poz. 190 i 192; z 1990 r. Nr 10, poz. 58 i 61, Nr 36, poz. 206, Nr 66, poz. 390 oraz Nr 87, poz. 506).
Ustawa o szkolnictwie wyższym w art. 95 ust. 2 pkt 2 zawiera szczególną regulację dotyczącą wygaśnięcia stosunku pracy nauczycieli akademickich zatrudnionych wyłącznie na stanowisku profesora zwyczajnego lub profesora nadzwyczajnego; przewiduje ona mianowicie, że stosunek pracy z wymienionymi w tym przepisie nauczycielami akademickimi wygasa z końcem roku akademickiego, w którym osiągną oni 70 lat życia. Przewiduje ona zatem odstępstwa od zasad dotyczących wygaśnięcia stosunku pracy wynikających z art. 95 ust. 2 pkt 1 ustawy o szkolnictwie wyższym, nie zmieniając ich wieku emerytalnego określonego w art. 26 pkt 1 ustawy o z.e.p. W stosunku do pozostałych nauczycieli akademickich, nie będących profesorami zwyczajnymi i nadzwyczajnymi, ustawa o szkolnictwie wyższym nie określa samodzielnie wieku, z którego osiągnięciem wiąże wygaśnięcie stosunku pracy, a odsyła w tym zakresie do wieku emerytalnego. Regulacja art. 95 ust. 2 pkt 1 w związku z art. 112 ust. 1 ustawy o. szkolnictwie wyższym skutkuje zatem, że do tej grupy nauczycieli akademickich (w tym zatrudnionych na stanowisku adiunkta oraz docenta posiadającego stopień naukowy doktora habilitowanego) mają zastosowanie ogólne zasady przewidziane w ustawie z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin.
Zgodnie z art. 26 pkt 1 ustawy o z.e.p. emerytura przysługuje pracownikowi, który osiągnął wiek emerytalny wynoszący 60 lat dla kobiet i 65 dla mężczyzn, jeżeli spełniają oni przewidziane w pkt 2 tegoż artykułu kryteria odnośnie okresu zatrudnienia. Ustawa o szkolnictwie wyższym przez regulację art. 95 ust. 2 pkt 1 oraz przez odesłanie w sprawach zaopatrzenia emerytalnego omawianej grupy nauczycieli akademickich do ogólnych zasad uregulowanych w ustawie o z.e.p. różnicuje w tej grupie zawodowej nauczycieli akademickich prawa kobiety i mężczyzny w kwestii wygaśnięcia stosunku pracy. W konsekwencji tych regulacji stosunek pracy kobiet-nauczycieli akademickich nie będących profesorami zwyczajnymi i profesorami nadzwyczajnymi wygasa o pięć lat wcześniej w porównaniu do mężczyzn o takim samym statusie zawodowym.
Analiza treści przepisów ustawy o szkolnictwie wyższym w zakresie realizacji prawa nauczycieli akademickich do zaopatrzenia emerytalnego prowadzi do wniosku, że przyjęte w niej rozwiązania prawne są zgodne z zasadniczym kierunkiem polskiego ustawodawstwa ubezpieczeniowego. Obowiązujące przepisy emerytalne prawie wszystkie przyjmują dla kobiet z reguły niższą o pięć lat granicę zarówno wieku, jak i stażu emerytalnego. Te szczególne uprawnienia znajdują uzasadnienie w obciążeniu kobiet zarówno pracą zawodową, jak i obowiązkami rodzinnymi. Dlatego różnicowanie wieku emerytalnego w ramach powszechnego systemu emerytalnego nie jest traktowane w piśmiennictwie prawniczym jako naruszenie zasady równości płci. Taki pogląd został wyrażony również w orzeczeniu Trybunału Konstytucyjnego z dnia 24 października 1989 r. w sprawie K. 6/89.
Zróżnicowanie wieku emerytalnego stanowi zatem dodatkowe, właściwe i słuszne uregulowanie na rzecz kobiet. Tymczasem w kwestionowanym w obydwu wnioskach rozwiązaniu prawnym niższy wiek emerytalny kobiet zatrudnionych w charakterze nauczycieli akademickich (z wyjątkiem profesorów) został wykorzystany jako przesłanka wcześniejszego wygaśnięcia ich stosunku pracy w porównaniu z mężczyznami, co ma charakter restryktywny i dyskryminujący, zwłaszcza że praca nauczycieli akademickich uznana została za należącą do rodzaju nie wymagającego, z uwagi na jej charakter, uwzględniania specyficznych biologicznych czy społecznych uwarunkowań kobiety. Wskazuje na to chociażby przedstawiony wyżej art. 95 ust. 2 pkt 2 omawianej ustawy, gdzie nie wykorzystano niższej dla kobiet-profesorów granicy wieku emerytalnego jako przesłanki wcześniejszego wygaśnięcia stosunku pracy tych kobiet w porównaniu z mężczyznami.
Rozważając problem wynikający z treści art. 95 ust. 2 pkt 1 w związku z art. 112 ust. 1 ustawy o szkolnictwie wyższym w odniesieniu do art. 67 ust. 2 i 78 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Trybunał Konstytucyjny stwierdził, co następuje.
Analizą wymienionych przepisów Konstytucji Trybunał Konstytucyjny zajmował się w wielu orzeczeniach i wypowiedział się w tym względzie jednoznacznie, gdy idzie o równość płci, zwłaszcza w orzeczeniu z dnia 3 marca 1987 r. (P. 2/87). Przyjął, że obywatele należący do tej samej kategorii są równi wobec prawa i mają te same obowiązki. W szczególności kobietom normy konstytucyjne gwarantują równe z mężczyznami prawa we wszystkich dziedzinach życia, w tym równouprawnienie z mężczyznami w prawie do nauki i pracy. Konstytucyjna zasada równości obywateli sformułowana w sposób ogólny w art. 67 ust. 2 oznacza niedopuszczalność stanowienia ustaw oraz innych aktów prawnych wprowadzających uprzywilejowanie lub dyskryminację obywateli między innymi ze względu na płeć, urodzenie, wykształcenie i zawód oraz pochodzenie i położenie społeczne. Naruszeniem tej zasady jest ustalanie granic wolności, przyznawanie praw czy też nakładanie obowiązków na obywateli różnicujące ich ze względu na pleć. Zasada równości ma na gruncie Konstytucji rangę generalnej zasady dotyczącej całokształtu praw, wolności i obowiązków obywatelskich. Wszelkie jej ograniczenia nie wynikające z dążenia do osiągnięcia faktycznej równości są niedopuszczalne.
W art. 95 ust. 2 pkt 1 omawianej ustawy naruszono zasadę równości, skoro określoną w tym przepisie kategorię kobiet - nauczycieli akademickich postawiono w nierównej sytuacji w stosunku do mężczyzn - nauczycieli akademickich, dopuszczając do wygaśnięcia stosunku pracy z mianowanym nauczycielem akademickim - kobietą z końcem roku akademickiego, w którym osiągnęła ona wiek emerytalny (60 lat), i pomimo gwarancji zawartych również w art. 78 Konstytucji, który proklamuje równość kobiety i mężczyzny we wszystkich dziedzinach życia.
Konstytucyjne gwarancje równouprawnienia kobiet i mężczyzn - to także równość zawodowa, w tym równość szans. Oznacza to, że w odniesieniu do niektórych grup zawodowych (np. sądownictwo, prokuratura, nauka etc.) obniżenie wieku emerytalnego kobiet należy traktować jako szczególne uprawnienie do wcześniejszego przejścia na emeryturę, natomiast wprowadzenie w ustawie postanowienia skutkującego wcześniejsze niż dla mężczyzn i przymusowe rozwiązanie stosunku pracy - jako ograniczenie szans zawodowych kobiet.
Gdy idzie o kategorię nauczycieli akademickich, których omawiany przepis ustawy o szkolnictwie wyższym pozbawia możliwości kontynuowania działalności naukowej i dydaktycznej na dotychczasowych warunkach w szkołach wyższych, to niższy wiek emerytalny staje się czynnikiem dyskryminującym kobiety w stosunku do mężczyzn o takim samym statusie zawodowym. Skrócenie szans zawodowych kobiet w warunkach, gdy biologiczne i społeczne różnice nie mają istotnego znaczenia dla skutecznego kontynuowania pracy zawodowej i uzyskiwania kolejnych awansów naukowych, pozostaje w drastycznej kolizji z zasadą równości i równouprawnienia kobiet i mężczyzn.
Z powyższych powodów Trybunał Konstytucyjny na podstawie art. 1 ust. 1 i art. 2 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz.U. Nr 22, poz. 98 z późniejszymi zmianami) orzekł niezgodność kwestionowanych przepisów z art. 67 ust. 2 i 78 ust. 1 i 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.