P 102/15
-
Data orzeczenia:
-
Organ orzekający:
-
Skład sędziowski:
Powołane przepisy:
Dodatkowe informacje:
-
Sprawy przywołane w treści orzeczenia:II K 26/14 II K 26/14 II K 579/14 II K 579/14 K 35/11 K 44/13 P 10/10 P 11/11 P 17/12 P 24/13 P 26/14 P 27/14 P 29/12 P 37/14 P 5/11 P 50/11 II K 910/10 IX K 652/09
Pełny tekst orzeczenia
172/10/A/2015
POSTANOWIENIE
z dnia 4 listopada 2015 r.
Sygn. akt P 102/15
Trybunał Konstytucyjny w składzie:
Marek Zubik – przewodniczący
Wojciech Hermeliński – sprawozdawca
Teresa Liszcz
Stanisław Rymar
Andrzej Rzepliński,
po rozpoznaniu, na posiedzeniu niejawnym w dniu 4 listopada 2015 r., pytania prawnego Sądu Rejonowego w Dąbrowie Górniczej:
czy art. 89 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553, ze zm.), w brzmieniu obowiązującym do 30 czerwca 2015 r., w zakresie, w jakim pozwala na warunkowe zawieszenie kary łącznej tylko w wypadku określonym w art. 69 tej ustawy, jest zgodny z art. 2, art. 32 ust. 1 i art. 45 ust. 1 Konstytucji, art. 6 ust. 1 i ust. 3 lit. a Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284, ze zm.) oraz art. 20 i art. 47 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej (Dz. Urz. UE C 303 z 14.12.2007, s. 1),
p o s t a n a w i a:
na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, z 2000 r. Nr 48, poz. 552 i Nr 53, poz. 638, z 2001 r. Nr 98, poz. 1070, z 2005 r. Nr 169, poz. 1417, z 2009 r. Nr 56, poz. 459 i Nr 178, poz. 1375, z 2010 r. Nr 182, poz. 1228 i Nr 197, poz. 1307 oraz z 2011 r. Nr 112, poz. 654) w związku z art. 134 pkt 3 ustawy z dnia 25 czerwca 2015 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. poz. 1064) umorzyć postępowanie.
UZASADNIENIE
I
1. Zgodnie z art. 89 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553, ze zm.; dalej: k.k.), w brzmieniu obowiązującym od 8 czerwca 2010 r. do 30 czerwca 2015 r., w razie skazania za zbiegające się przestępstwa na kary pozbawienia wolności, ograniczenia wolności albo grzywny z warunkowym zawieszeniem i bez warunkowego zawieszenia ich wykonania sąd mógł w wyroku łącznym warunkowo zawiesić wykonanie kary łącznej, jeżeli zachodziły przesłanki określone w art. 69 k.k. W analizowanym okresie były one następujące:
„Sąd może warunkowo zawiesić wykonanie orzeczonej kary pozbawienia wolności nie przekraczającej 2 lat, kary ograniczenia wolności lub grzywny orzeczonej jako kara samoistna, jeżeli jest to wystarczające dla osiągnięcia wobec sprawcy celów kary, a w szczególności zapobieżenia powrotowi do przestępstwa” (art. 69 § 1 k.k.);
„Zawieszając wykonanie kary, sąd bierze pod uwagę przede wszystkim postawę sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste, dotychczasowy sposób życia oraz zachowanie się po popełnieniu przestępstwa” (art. 69 § 2 k.k.);
„Zawieszenia wykonania kary nie stosuje się do sprawcy określonego w art. 64 § 2 [tj. sprawcy recydywy wielokrotnej], chyba że zachodzi wyjątkowy wypadek, uzasadniony szczególnymi okolicznościami; zawieszenia wykonania kary, o którym mowa w art. 60 § 3-5 [wymierzonej z zastosowaniem nadzwyczajnego złagodzenia kary], nie stosuje się do sprawcy określonego w art. 64 § 2” (art. 69 § 3 k.k.);
„Zawieszenia wykonania kary ograniczenia wolności lub grzywny nie stosuje się wobec sprawcy występku o charakterze chuligańskim. Wobec sprawcy występku o charakterze chuligańskim oraz sprawcy przestępstwa określonego w art. 178a § 4 [tj. recydywy w zakresie prowadzenia pojazdu w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego] sąd może warunkowo zawiesić wykonanie kary pozbawienia wolności w szczególnie uzasadnionych wypadkach” (art. 69 § 4 k.k.).
Odrębne (dodatkowe) zasady zawieszania wykonania kary pozbawienia wolności były przewidziane w ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm.; dalej: k.p.k.). Zgodnie z art. 343 § 1 k.p.k. (w brzmieniu obowiązującym od 1 lipca 2003 r. do 30 czerwca 2015 r.), sąd mógł warunkowo zawiesić wykonanie kary w wypadku uwzględnienia wniosku, o którym mowa w art. 335 k.p.k. (tj. wniosku prokuratora o skazanie oskarżonego bez rozprawy i wymierzenie mu uzgodnionej z nim kary). Warunkowe zawieszenie wykonania kary mogło wówczas być stosowane do kary pozbawienia wolności w wymiarze do lat 5, a okres próby nie mógł przekroczyć 10 lat (por. art. 343 § 2 pkt 2 k.p.k. w brzmieniu obowiązującym od 9 listopada 2013 r. do 30 czerwca 2015 r.).
2. Sąd Rejonowy w Dąbrowie Górniczej, Wydział II Karny (dalej: sąd pytający), postanowieniem z 7 maja 2015 r. (data wpływu: 29 maja 2015 r.) zwrócił się do Trybunału Konstytucyjnego z pytaniem prawnym, czy art. 89 § 1 k.k., w brzmieniu obowiązującym do 30 czerwca 2015 r., w zakresie, w jakim pozwala na warunkowe zawieszenie kary łącznej tylko w wypadku określonym w art. 69 k.k., jest zgodny z art. 2, art. 32 ust. 1 i art. 45 ust. 1 Konstytucji, art. 6 ust. 1 i ust. 3 lit. a Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284, ze zm.; dalej: Konwencja) oraz art. 20 i art. 47 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej (Dz. Urz. UE C 303 z 14.12.2007, s. 1; dalej: Karta).
2.1. Pytanie prawne zostało wniesione w związku z następującym stanem faktycznym:
Wobec skazanego, którego sprawę rozpatruje sąd pytający, w latach 2009-2014 zapadły cztery prawomocne wyroki skazujące w sprawach o sygn. akt IX K 652/09, II K 910/10, II K 26/14 i II K 579/14.
Pismem z 5 listopada 2014 r. (data wpływu do sądu pytającego: 13 listopada 2014 r.) skazany zwrócił się z wnioskiem o wydanie wyroku łącznego na podstawie wyroków o sygn. akt IX K 652/09 i II K 910/10. Swój wniosek ponowił w piśmie z 18 marca 2015 r. (data wpływu do sądu pytającego: 18 marca 2015 r.).
Sąd pytający w toku postępowania ustalił, że przesłanki orzeczenia kary łącznej wobec skazanego są spełnione, lecz jej podstawą powinny być inne orzeczenia niż wskazane we wniosku skazanego. W jego opinii, podstawą wymierzenia kary łącznej mogą być:
wyrok Sądu Rejonowego w Dąbrowie Górniczej z 13 marca 2014 r., sygn. akt II K 26/14, w którym skazano oskarżonego za przestępstwo z art. 178a § 4 k.k. (popełnione 11 grudnia 2013 r.) na karę 3 lat pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania na okres próby 5 lat oraz orzeczono środek karny; podstawą warunkowego zawieszenia kary pozbawienia wolności był art. 343 § 1 i 2 k.p.k. (umożliwiający zawieszenie kary pozbawienia wolności przekraczającej 2 lata), a wyrok został wydany na posiedzeniu w trybie art. 335 § 1 k.p.k.;
wyrok Sądu Rejonowego w Dąbrowie Górniczej z 15 grudnia 2014 r., sygn. akt II K 579/14, w którym skazano oskarżonego za przestępstwo z art. 270 § 1 i art. 272 k.k. (popełnione 29 sierpnia 2013 r.) na karę 5 miesięcy pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania na okres próby 2 lat; podstawą warunkowego zawieszenia kary pozbawienia wolności był art. 69 k.k., a wyrok został wydany na posiedzeniu w trybie art. 335 § 1 k.p.k.
2.2. Sąd pytający wskazał, że – łącząc kary pozbawienia wolności w powyższych sprawach – może wymierzyć oskarżonemu karę łączną od 3 lat do 3 lat i pięciu miesięcy pozbawienia wolności. Nie ma jednak możliwości warunkowego zawieszenia jej wykonania, pomimo że żadna z kar podlegających łączeniu nie była karą bezwzględną. W świetle art. 89 § 1 k.k. w razie łączenia kar pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem ich wykonania sąd może warunkowo zawiesić wykonanie kary łącznej tylko wtedy, gdy zachodzą przesłanki określone w art. 69 k.k., a więc m.in. gdy wymierzona kara łączna nie przekracza 2 lat (por. art. 89 § 1 k.k.). Brak jest przepisu szczególnego, który umożliwiałby sądowi orzeczenie kary łącznej pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania, w wypadku gdyby jedną z łączonych kar była kara pozbawienia wolności powyżej 2 lat, warunkowo zawieszona na innych podstawach (np. art. 343 k.p.k.). Równocześnie wymierzenie wyroku łącznego w razie zaistnienia przesłanek art. 85 k.k. jest obowiązkiem sądu pytającego – nawet gdyby skazany cofnął wniosek, sąd byłby zobowiązany do wszczęcia w tym zakresie postępowania z urzędu.
Sąd pytający podkreślił, że skazany, decydując się w sprawach o sygn. II K 26/14 i II K 579/14 na porozumienie z prokuratorem i wyrażając zgodę na wymierzenie mu uzgodnionej z nim kary w trybie art. 335 § 1 k.p.k., nie miał pełnej świadomości długoterminowych konsekwencji tej decyzji. Nie został mianowicie poinformowany o obligatoryjności wydania w przyszłości wyroku łącznego co do kar za przestępstwa, które pozostają w realnym zbiegu, oraz o braku możliwości warunkowego zawieszenia w wyroku łącznym kary łącznej pozbawienia wolności powyżej 2 lat. Można przypuszczać, że gdyby wiedział o omawianych ograniczeniach zawieszania kary w wyroku łącznym, być może nie zdecydowałby się na tak uzgodnioną karę lub też poddał się mniej surowej, lecz bezwzględnej karze pozbawienia wolności. Sąd pytający zauważył, że zazwyczaj podejrzani, uzgadniając z prokuratorem karę w trybie art. 335 k.p.k., zgadzają się na wyższe kary pozbawienia wolności z dłuższym okresem ich warunkowego zawieszenia niż typowo orzekane w podobnych sprawach po rozprawie. W opinii sądu pytającego, brak pouczenia podejrzanego (a potem oskarżonego i skazanego) o zasadach zawieszania kar łącznych powyżej 2 lat pozbawienia wolności jest sprzeczny z zasadą demokratycznego państwa prawnego, urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej, w tym też sprawiedliwości proceduralnej (zwłaszcza lojalności ze względu na współpracę z organami ścigania, por. art. 2 Konstytucji) oraz z zasadą sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy (por. art. 45 ust. 1 Konstytucji, art. 6 ust. 1 i ust. 3 lit. a Konwencji oraz art. 47 Karty).
Ponadto sąd pytający zauważył, że sprawy o sygn. akt II K 26/14 i II K 579/14 mogły teoretycznie być objęte jednym aktem oskarżenia, obejmującym obydwa czyny zarzucane skazanemu. Mógłby on wówczas uzgodnić z prokuratorem jedną łączną karę pozbawienia wolności powyżej 2 lat z warunkowym zawieszeniem jej wykonania na podstawie art. 343 k.p.k. Fakt prowadzenia wobec niego dwóch oddzielnych postępowań i wymierzenia kary łącznej po ich zakończeniu na podstawie dwóch łączonych wyroków, powoduje zaś konieczność wymierzenia kary łącznej powyżej 2 lat bez warunkowego zawieszenia jej wykonania. W opinii sądu pytającego, uzależnianie możliwości skorzystania z warunkowego zawieszenia kary łącznej powyżej 2 lat pozbawienia wolności od tego, czy postępowanie karne dotyczy jednego czy kilku czynów, jest sprzeczne z zasadą równości (por. art. 32 ust. 1 Konstytucji i art. 20 Karty). Odmienne traktowanie osób, których przestępstwa pozostają w realnym zbiegu, w zależności od tego, czy wydano w stosunku do nich jeden czy więcej wyroków, nie ma żadnego racjonalnego i obiektywnego uzasadnienia, a ponadto jest sprzeczne z zasadami rzetelnego i sprawiedliwego procesu. Nie można także wymagać od osób, które popełniły różne przestępstwa pozostające w realnym zbiegu, aby ujawniały te czyny w celu skorzystania z dobrodziejstwa art. 343 k.p.k.
2.3. Sąd pytający uzasadnił także spełnienie przez pytanie prawne przesłanek formalnej dopuszczalności jego rozpoznania przez Trybunał Konstytucyjny.
Podkreślił on, że – w razie orzeczenia zgodności art. 89 § 1 k.k. z wzorcami kontroli wymienionymi w petitum pytania prawnego – będzie zmuszony wymierzyć skazanemu, po połączeniu kar w sprawach o sygn. akt II K 26/14 i II K 579/14, w wyroku łącznym bezwzględną karę łączną pozbawienia wolności, umarzając postępowanie w sprawie wydania wyroku w pozostałym zakresie. Takie orzeczenie będzie powodowało konieczność odbycia przez skazanego kar, które wcześniej zostały mu warunkowo zawieszone, bez możliwości sprawdzenia przez sąd, czy istnieją przesłanki materialne warunkowego zawieszenia kary łącznej.
W razie odmiennego rozstrzygnięcia Trybunału Konstytucyjnego postępowanie w sprawie wydania wyroku łącznego mogłoby natomiast zostać umorzone na podstawie art. 572 k.p.k. lub ewentualnie sąd pytający mógłby wymierzyć skazanemu, po połączeniu kar w sprawach o sygn. akt II K 26/14 i II K 579/14, w wyroku łącznym karę łączną pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania (pomimo że jedna z łączonych kar przekracza 2 lata pozbawienia wolności). Rozwiązania te byłyby korzystne dla skazanego.
Ponadto sąd pytający zauważył, że w rozpatrywanej przez niego sprawie z uwagi na art. 4 § 1 k.k. nadal ma zastosowanie art. 89 § 1 k.k. w brzmieniu obowiązującym do 30 czerwca 2015 r. (jako przepis względniejszy dla sprawcy niż obecna wersja tej regulacji).
3. Do dnia wydania niniejszego postanowienia stanowiska Sejmu i Prokuratora Generalnego nie wpłynęły.
II
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
1. Dopuszczalność merytorycznego rozpoznania pytania prawnego jest uzależniona od spełnienia przez nie warunków formalnych, wynikających z Konstytucji i ustawy o Trybunale Konstytucyjnym. W niniejszej sprawie powinno to nastąpić przez pryzmat kryteriów zawartych w ustawie z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK z 1997 r.). Akt ten został wprawdzie uchylony przez ustawę z dnia 25 czerwca 2015 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. poz. 1064; dalej: ustawa o TK z 2015 r.), lecz na mocy przepisów przejściowych powinien być nadal stosowany do oceny przesłanek ewentualnego umorzenia postępowania (por. art. 134 pkt 3 ustawy o TK z 2015 r.).
2. Sąd Rejonowy w Dąbrowie Górniczej, Wydział II Karny (dalej: sąd pytający), postanowieniem z 7 maja 2015 r. (data wpływu: 29 maja 2015 r.) zakwestionował zgodność art. 89 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553, ze zm.; dalej: k.k.), w brzmieniu obowiązującym do 30 czerwca 2015 r., w zakresie, w jakim pozwala na warunkowe zawieszenie kary łącznej tylko w wypadku określonym w art. 69 k.k., z art. 2, art. 32 ust. 1 i art. 45 ust. 1 Konstytucji, art. 6 ust. 1 i ust. 3 lit. a Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284, ze zm.; dalej: Konwencja) oraz art. 20 i art. 47 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej (Dz. Urz. UE C 303 z 14.12.2007, s. 1; dalej: Karta).
3. W świetle utrwalonego orzecznictwa Trybunału pytanie prawne powinno spełniać trzy przesłanki: 1) podmiotową – z pytaniem prawnym zwraca się do Trybunału sąd, 2) przedmiotową – przedmiotem pytania prawnego może być wyłącznie zgodność aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawą oraz 3) funkcjonalną – musi zachodzić związek pomiędzy rozstrzygnięciem Trybunału a rozstrzygnięciem konkretnej sprawy zawisłej przed sądem wnoszącym pytanie prawne. Ten ostatni wymóg oznacza, że sąd pytający ma obowiązek wykazać, że „rozstrzygnięcie zawisłej przed nim sprawy będzie odmienne w przypadku uznania przez Trybunał niezgodności z Konstytucją kwestionowanych przepisów” (postanowienie z 25 października 2011 r., sygn. P 5/11, OTK ZU nr 8/A/2011, poz. 95; podobnie np. postanowienia z: 26 lipca 2012 r., sygn. P 17/12, OTK ZU nr 7/A/2012, poz. 95; 16 października 2012 r., sygn. P 29/12, OTK ZU nr 9/A/2012, poz. 116; 8 lipca 2013 r., sygn. P 11/11, OTK ZU nr 6/A/2013, poz. 91; 6 listopada 2013 r., sygn. P 24/13, OTK ZU nr 8/A/2013, poz. 129; 11 lutego 2014 r., sygn. P 50/11, OTK ZU nr 2/A/2014, poz. 17; 10 grudnia 2014 r., sygn. P 27/14, OTK ZU nr 11/A/2014, poz. 126 i 18 grudnia 2014 r., sygn. P 26/14, OTK ZU nr 11/A/2014, poz. 130).
W opinii Trybunału Konstytucyjnego, analizowane pytanie prawne w oczywisty sposób realizuje przesłankę podmiotową i przedmiotową.
Przesłanka funkcjonalna wymaga jednak doprecyzowania wskazanego w nim przedmiotu zaskarżenia. Sąd pytający kwestionuje bowiem art. 89 § 1 k.k. (w określonym brzmieniu) w zakresie, w jakim pozwala na warunkowe zawieszenie kary łącznej pozbawienia wolności tylko w wypadku określonym w art. 69 k.k., tj. gdy nie przekracza ona 2 lat. Tymczasem w istocie jego wątpliwości nie dotyczą wszystkich możliwych sytuacji nieobjętych zaskarżonym przepisem, lecz tylko jednej z nich. Ich źródłem jest mianowicie brak możliwości zawieszenia kary łącznej, gdy jedną z kar podlegających łączeniu jest kara pozbawienia wolności przekraczająca 2 lata z warunkowym zawieszeniem jej wykonania na podstawie art. 343 § 2 pkt 2 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm.; dalej: k.p.k.; w brzmieniu obowiązującym od 9 listopada 2013 r. do 30 czerwca 2015 r.), a druga jest karą pozbawienia wolności zawieszoną na podstawie art. 69 § 1 k.k. Tylko w tym zakresie pytanie prawne spełnia więc przesłankę funkcjonalną i może podlegać merytorycznemu rozpoznaniu.
4. Ponadto pytanie prawne musi także spełniać wymogi ogólne, stawiane wszystkim pismom procesowym inicjującym postępowanie przed Trybunałem Konstytucyjnym. Należy wśród nich wymienić zwłaszcza obowiązek „uzasadnienia postawionego zarzutu, z powołaniem dowodów na jego poparcie”, wynikający z art. 32 ust. 1 pkt 4 ustawy o TK z 1997 r. To znaczy, że w treści pytania prawnego powinien się znaleźć „co najmniej jeden argument przemawiający za naruszeniem określonych wzorców kontroli” (wyrok z 5 czerwca 2014 r., sygn. K 35/11, OTK ZU nr 6/A/2014, poz. 61; podobnie np. postanowienie z 13 stycznia 2015 r., sygn. K 44/13, OTK ZU nr 1/A/2015, poz. 4). Nie realizują analizowanego wymogu „uwagi nazbyt ogólne, niejasne czy też czynione jedynie na marginesie innych rozważań” (por. wspomniany wyrok o sygn. K 35/11) czy argumenty ze swej istoty „nienadające się” do rozpoznania przez Trybunał Konstytucyjny, które tylko pozornie uzasadniają stawiane zarzuty (np. pozaprawne, por. np. powołany wyrok o sygn. K 35/11 i wyrok z 19 października 2010 r., sygn. P 10/10, OTK ZU nr 8/A/2010, poz. 78).
Sąd pytający w petitum swojego postanowienia jako wzorce kontroli wskazał art. 2, art. 32 ust. 1 i art. 45 ust. 1 Konstytucji, art. 6 ust. 1 i ust. 3 lit. a Konwencji oraz art. 20 i art. 47 Karty. W uzasadnieniu omówił zaś jedynie:
zasady: zaufania do państwa i stanowionego przez nie prawa, sprawiedliwości proceduralnej i sprawiedliwości społecznej (wynikające art. 2 Konstytucji),
zasadę równości w połączeniu z zasadą sprawiedliwości społecznej (której podstawą jest art. 32 ust. 1 w związku z art. 2 Konstytucji oraz art. 20 Karty) oraz
zasadę rzetelnego i sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy przez sąd (umocowaną w art. 45 ust. 1 Konstytucji, art. 6 ust. 1 i ust. 3 lit. a Konwencji oraz art. 47 Karty).
Powyższe wzorce kontroli należy przyporządkować do stawianych w pytaniu prawnym zarzutów. Dotyczą one:
istnienia w systemie prawnym rozwiązań nakłaniających podejrzanego (a następnie oskarżonego i skazanego) – bez uświadomienia mu wszystkich konsekwencji takiej decyzji – do wyrażenia zgody na skazanie bez rozprawy i wymierzenie mu uzgodnionej z prokuratorem kary pozbawienia wolności powyżej 2 lat z warunkowym zawieszeniem jej wykonania, która – w razie wydania z jej uwzględnieniem wyroku łącznego – staje się podstawą wymierzenia kary łącznej bezwzględnego pozbawienia wolności; sąd pytający nie wywodzi jednak expressis verbis, że wydany w rezultacie wyrok jest niesprawiedliwy (tj. nie kwestionuje materialnoprawnego skutku zaskarżonej regulacji), a akcentuje jedynie brak mechanizmów zapewniających osobie zainteresowanej pełną informację o skutkach podejmowanej decyzji procesowej (tj. jej mankamenty proceduralne);
nieuzasadnionego różnicowania możliwości zawieszania kary łącznej w zależności od tego, czy wobec oskarżonego prowadzone jest jedno postępowanie dotyczące wszystkich zarzucanych mu czynów pozostających w realnym zbiegu, czy też każde z nich stanowi przedmiot odrębnego postępowania.
W opinii Trybunału Konstytucyjnego, adekwatnymi wzorcami kontroli są dla nich (odpowiednio):
zasada zaufania obywateli do państwa i stanowionego przez nie prawa, wyrażająca się w postępowaniu sądowym w zasadzie rzetelnego i sprawiedliwego procesu (tj. art. 2 w związku z art. 45 ust. 1 Konstytucji, art. 6 ust. 1 i ust. 3 lit. a Konwencji oraz art. 47 Karty);
zasada równości w postępowaniu sądowym (tj. art. 32 ust. 1 Konstytucji i art. 20 Karty w związku z art. 45 ust. 1 Konstytucji, art. 6 ust. 1 Konwencji i art. 47 Karty).
W pozostałym zakresie postępowanie powinno zostać umorzone na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK z 1997 r. w związku art. 134 pkt 3 ustawy o TK z 2015 r. z uwagi na niedopuszczalność wydania wyroku, ze względu na brak dostatecznego uzasadnienia w rozumieniu art. 32 ust. 1 pkt 4 ustawy o TK z 1997 r.
5. Poza powyższymi przesłankami Trybunał Konstytucyjny obowiązany jest także zbadać, czy merytoryczne rozpoznanie pytania prawnego jest konieczne w razie zmian stanu prawnego, które nastąpiły po wszczęciu postępowania. Gdyby bowiem się okazało, że wydanie wyroku jest zbędne lub zaskarżony przepis utracił moc obowiązującą, postępowanie należałoby umorzyć (odpowiednio) na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 (lub 3) ustawy o TK z 1997 r. w związku z art. 134 pkt 3 ustawy o TK z 2015 r.
5.1. W warunkach niniejszej sprawy należy rozważyć znaczenie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 22 września 2015 r., sygn. P 37/14 (OTK ZU nr 8/A/2015, poz. 121), którego przedmiotem także był brak możliwości zawieszania kary łącznej pozbawienia wolności w wymiarze przekraczającym 2 lata.
Orzeczenie to zostało wydane w wyniku pytania prawnego Sądu Okręgowego w Krakowie, wniesionego na tle apelacji od wyroku łącznego, w którym orzeczono karę łączną 3 lat i 6 miesięcy pozbawienia wolności (bez warunkowego zawieszenia wykonania tej kary). Jego podstawą były dwa wyroki, skazujące (odpowiednio) na karę 1 roku bezwzględnego pozbawienia wolności oraz na karę 3 lat pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania (na podstawie art. 343 k.p.k. w brzmieniu obowiązującym od 9 listopada 2013 r. do 30 czerwca 2015 r.) na 6 lat próby.
Po rozpoznaniu wszystkich okoliczności tej sprawy, Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 89 § 1 k.k. (w brzmieniu obowiązującym do 30 czerwca 2015 r.), w zakresie, w jakim pomija możliwość warunkowego zawieszenia wykonania kary łącznej w wypadku orzekania przez sąd o łączeniu warunkowo zawieszonej – na podstawie art. 343 k.p.k. (w brzmieniu obowiązującym do 30 czerwca 2015 r.) – kary pozbawienia wolności w wymiarze wyższym niż 2 lata z karą pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania, jest niezgodny z art. 45 ust. 1 Konstytucji.
W uzasadnieniu tego orzeczenia Trybunał Konstytucyjny podkreślił m.in., że: „Łączenie kar na podstawie art. 89 § 1 k.k. prowadzić mogło (…) do fizycznego pozbawienia wolności także w odniesieniu do kary, którą sąd rozstrzygający sprawę w ramach głównego postępowania warunkowo zawiesił na podstawie art. 343 k.p.k. Jeżeli zawieszona kara została orzeczona w wymiarze wyższym niż 2 lata, to sąd orzekający karę łączną nie mógł orzec, nawet na zasadzie wyjątku, że wykonanie kary łącznej pozbawienia wolności również powinno być warunkowo zawieszone. (…) W takiej sytuacji dochodziło do dolegliwego pozbawienia wolności o charakterze bezwzględnym bez merytorycznej decyzji sądu w tym zakresie. Orzeczenie o wyroku łącznym stawało się w istocie czynnością formalną. (…) Taki stan jest konstytucyjnie nie do zaakceptowania. (…) Kara pozbawienia wolności jest – ze względu na znacznie głębszą ingerencję w sferę wolności osobistej – konstytucyjnie inną rodzajowo karą niż kara pozbawienia wolności, której wykonanie jest warunkowo zawieszone. Dlatego sąd orzekający o karze łącznej powinien mieć możliwość merytorycznego zbadania, czy konieczne jest zastosowanie owej surowszej rodzajowo kary. (…) Sąd karny, który orzeka o karze łącznej na podstawie art. 89 § 1 k.k., sprawuje wymiar sprawiedliwości. Orzeka bowiem o pozbawieniu jednej z najbardziej podstawowych wolności – wolności osobistej. Taka decyzja nie ma charakteru technicznego i tym samym sąd nie może być pozbawiony prawa do merytorycznej oceny zawisłej przed nim sprawy. Tymczasem zakwestionowany przepis do takiej sytuacji mógł właśnie prowadzić. Stanowiło to sprzeczną z art. 45 ust. 1 Konstytucji ingerencję ustawodawcy w niezależność sądu orzekającego o karze łącznej”.
W części uzasadnienia dotyczącej skutków tego wyroku zaznaczono, że rozstrzygnął on „wyłącznie o konstytucyjności art. 89 § 1 k.k. w brzmieniu obowiązującym do 30 czerwca 2015 r. (…) Nie należy więc wyciągać z niego wniosków co do konstytucyjności art. 89 k.k. w wersji obowiązującej od 1 lipca 2015 r. oraz innych nowych przepisów regulujących zasady wymierzania kary łącznej. Wyrok Trybunału nie pociąga za sobą konieczności dokonania zmian ustawowych”.
5.2. Porównanie powyższej sprawy z aktualnie rozpatrywanym pytaniem prawnym prowadzi do następujących wniosków:
Po pierwsze, nie występuje w tym wypadku pełna tożsamość stanów faktycznych, na tle których rozpatrywane jest pytanie prawne. W sprawie o sygn. P 37/14 chodziło o niedopuszczalność zawieszenia wykonania łącznej kary pozbawienia wolności powyżej 2 lat w wypadku, gdy miała ona być wymierzona na podstawie:
kary powyżej 2 lat pozbawienia wolności warunkowo zawieszonej na podstawie art. 343 k.p.k. oraz
kary bezwzględnego pozbawienia wolności.
W niniejszej sprawie problem ten pojawił się na tle kary łącznej wydanej na podstawie dwóch wyroków skazujących na karę pozbawienia wolności z warunkowym jej zawieszeniem – jednego w wymiarze poniżej 2 lat (zawieszonego na podstawie art. 69 k.k.), a drugiego w wymiarze powyżej 2 lat (zawieszonego na podstawie art. 343 k.p.k.).
Po drugie, konsekwentnie brak jest też identyczności przedmiotu zaskarżenia, który – z uwagi na wymóg przesłanki funkcjonalnej pytania prawnego – musi uwzględniać wskazane różnice w stanach faktycznych spraw zawisłych przed sądami pytającymi. W obydwu sprawach stanowi go art. 89 § 1 k.k., w zakresie, w jakim pomija możliwość zawieszenia kary łącznej pozbawienia wolności, jeżeli jedną z łączonych kar jest kara pozbawienia wolności powyżej 2 lat warunkowo zawieszona na podstawie art. 343 k.p.k. Różnica dotyczy drugiej z podstaw wymierzenia kary łącznej – w sprawie o sygn. P 37/14 była to kara bezwzględnego pozbawienia wolności, a w sprawie aktualnie rozpatrywanej – kara pozbawienia wolności nieprzekraczająca 2 lat z warunkowym zawieszeniem jej wykonania.
Po trzecie, sąd pytający postawił art. 89 § 1 k.k. w kwestionowanym przez siebie zakresie szersze i bardziej szczegółowe zarzuty, niż uczynił to sąd pytający w sprawie o sygn. P 37/14. Nie ograniczyły się one do kwestii braku dostatecznej swobody sędziowskiej i naruszenia rzetelnego i sprawiedliwego procesu, lecz objęły także wątpliwości odnośnie do nieuzasadnionego różnicowania skazanych na karę łączną w wyniku jednego i kilku postępowań karnych.
W opinii Trybunału Konstytucyjnego, pomimo powyższych różnic, istota wątpliwości sądów pytających w obydwu sprawach jest podobna. Sprowadza się ona do tego samego pytania o dopuszczalność automatycznego wymierzania kary łącznej bezwzględnego pozbawienia wolności, jeżeli jedną z łączonych kar jest kara pozbawienia wolności powyżej 2 lat, warunkowo zawieszona na podstawie art. 343 k.p.k. (która to zasada obowiązuje bez względu na to, czy drugą z łączonych kar jest kara bezwzględnego pozbawienia wolności czy kara pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania).
Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że zostało ono wiążąco rozstrzygnięte w sprawie o sygn. P 37/14. Wobec tego jego ponowna analiza – na tle nieco tylko innego stanu faktycznego – nie jest konieczna.
Wobec powyższego, postępowanie w sprawie zgodności art. 89 § 1 k.k., w brzmieniu obowiązującym do 30 czerwca 2015 r., w zakresie, w jakim pomija możliwość warunkowego zawieszenia wykonania kary łącznej w wymiarze przekraczającym 2 lata pozbawienia wolności, wymierzonej na podstawie kar pozbawienia wolności orzeczonych z warunkowym zawieszeniem ich wykonania na podstawie art. 69 k.k. i art. 343 k.p.k., z ustalonymi wyżej wzorcami kontroli podlega umorzeniu na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK z 1997 r. w związku z art. 134 pkt 3 ustawy o TK z 2015 r. ze względu na zbędność wydania wyroku.
Z powyższych powodów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.
POSTANOWIENIE
z dnia 4 listopada 2015 r.
Sygn. akt P 102/15
Trybunał Konstytucyjny w składzie:
Marek Zubik – przewodniczący
Wojciech Hermeliński – sprawozdawca
Teresa Liszcz
Stanisław Rymar
Andrzej Rzepliński,
po rozpoznaniu, na posiedzeniu niejawnym w dniu 4 listopada 2015 r., pytania prawnego Sądu Rejonowego w Dąbrowie Górniczej:
czy art. 89 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553, ze zm.), w brzmieniu obowiązującym do 30 czerwca 2015 r., w zakresie, w jakim pozwala na warunkowe zawieszenie kary łącznej tylko w wypadku określonym w art. 69 tej ustawy, jest zgodny z art. 2, art. 32 ust. 1 i art. 45 ust. 1 Konstytucji, art. 6 ust. 1 i ust. 3 lit. a Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284, ze zm.) oraz art. 20 i art. 47 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej (Dz. Urz. UE C 303 z 14.12.2007, s. 1),
p o s t a n a w i a:
na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, z 2000 r. Nr 48, poz. 552 i Nr 53, poz. 638, z 2001 r. Nr 98, poz. 1070, z 2005 r. Nr 169, poz. 1417, z 2009 r. Nr 56, poz. 459 i Nr 178, poz. 1375, z 2010 r. Nr 182, poz. 1228 i Nr 197, poz. 1307 oraz z 2011 r. Nr 112, poz. 654) w związku z art. 134 pkt 3 ustawy z dnia 25 czerwca 2015 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. poz. 1064) umorzyć postępowanie.
UZASADNIENIE
I
1. Zgodnie z art. 89 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553, ze zm.; dalej: k.k.), w brzmieniu obowiązującym od 8 czerwca 2010 r. do 30 czerwca 2015 r., w razie skazania za zbiegające się przestępstwa na kary pozbawienia wolności, ograniczenia wolności albo grzywny z warunkowym zawieszeniem i bez warunkowego zawieszenia ich wykonania sąd mógł w wyroku łącznym warunkowo zawiesić wykonanie kary łącznej, jeżeli zachodziły przesłanki określone w art. 69 k.k. W analizowanym okresie były one następujące:
„Sąd może warunkowo zawiesić wykonanie orzeczonej kary pozbawienia wolności nie przekraczającej 2 lat, kary ograniczenia wolności lub grzywny orzeczonej jako kara samoistna, jeżeli jest to wystarczające dla osiągnięcia wobec sprawcy celów kary, a w szczególności zapobieżenia powrotowi do przestępstwa” (art. 69 § 1 k.k.);
„Zawieszając wykonanie kary, sąd bierze pod uwagę przede wszystkim postawę sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste, dotychczasowy sposób życia oraz zachowanie się po popełnieniu przestępstwa” (art. 69 § 2 k.k.);
„Zawieszenia wykonania kary nie stosuje się do sprawcy określonego w art. 64 § 2 [tj. sprawcy recydywy wielokrotnej], chyba że zachodzi wyjątkowy wypadek, uzasadniony szczególnymi okolicznościami; zawieszenia wykonania kary, o którym mowa w art. 60 § 3-5 [wymierzonej z zastosowaniem nadzwyczajnego złagodzenia kary], nie stosuje się do sprawcy określonego w art. 64 § 2” (art. 69 § 3 k.k.);
„Zawieszenia wykonania kary ograniczenia wolności lub grzywny nie stosuje się wobec sprawcy występku o charakterze chuligańskim. Wobec sprawcy występku o charakterze chuligańskim oraz sprawcy przestępstwa określonego w art. 178a § 4 [tj. recydywy w zakresie prowadzenia pojazdu w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego] sąd może warunkowo zawiesić wykonanie kary pozbawienia wolności w szczególnie uzasadnionych wypadkach” (art. 69 § 4 k.k.).
Odrębne (dodatkowe) zasady zawieszania wykonania kary pozbawienia wolności były przewidziane w ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm.; dalej: k.p.k.). Zgodnie z art. 343 § 1 k.p.k. (w brzmieniu obowiązującym od 1 lipca 2003 r. do 30 czerwca 2015 r.), sąd mógł warunkowo zawiesić wykonanie kary w wypadku uwzględnienia wniosku, o którym mowa w art. 335 k.p.k. (tj. wniosku prokuratora o skazanie oskarżonego bez rozprawy i wymierzenie mu uzgodnionej z nim kary). Warunkowe zawieszenie wykonania kary mogło wówczas być stosowane do kary pozbawienia wolności w wymiarze do lat 5, a okres próby nie mógł przekroczyć 10 lat (por. art. 343 § 2 pkt 2 k.p.k. w brzmieniu obowiązującym od 9 listopada 2013 r. do 30 czerwca 2015 r.).
2. Sąd Rejonowy w Dąbrowie Górniczej, Wydział II Karny (dalej: sąd pytający), postanowieniem z 7 maja 2015 r. (data wpływu: 29 maja 2015 r.) zwrócił się do Trybunału Konstytucyjnego z pytaniem prawnym, czy art. 89 § 1 k.k., w brzmieniu obowiązującym do 30 czerwca 2015 r., w zakresie, w jakim pozwala na warunkowe zawieszenie kary łącznej tylko w wypadku określonym w art. 69 k.k., jest zgodny z art. 2, art. 32 ust. 1 i art. 45 ust. 1 Konstytucji, art. 6 ust. 1 i ust. 3 lit. a Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284, ze zm.; dalej: Konwencja) oraz art. 20 i art. 47 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej (Dz. Urz. UE C 303 z 14.12.2007, s. 1; dalej: Karta).
2.1. Pytanie prawne zostało wniesione w związku z następującym stanem faktycznym:
Wobec skazanego, którego sprawę rozpatruje sąd pytający, w latach 2009-2014 zapadły cztery prawomocne wyroki skazujące w sprawach o sygn. akt IX K 652/09, II K 910/10, II K 26/14 i II K 579/14.
Pismem z 5 listopada 2014 r. (data wpływu do sądu pytającego: 13 listopada 2014 r.) skazany zwrócił się z wnioskiem o wydanie wyroku łącznego na podstawie wyroków o sygn. akt IX K 652/09 i II K 910/10. Swój wniosek ponowił w piśmie z 18 marca 2015 r. (data wpływu do sądu pytającego: 18 marca 2015 r.).
Sąd pytający w toku postępowania ustalił, że przesłanki orzeczenia kary łącznej wobec skazanego są spełnione, lecz jej podstawą powinny być inne orzeczenia niż wskazane we wniosku skazanego. W jego opinii, podstawą wymierzenia kary łącznej mogą być:
wyrok Sądu Rejonowego w Dąbrowie Górniczej z 13 marca 2014 r., sygn. akt II K 26/14, w którym skazano oskarżonego za przestępstwo z art. 178a § 4 k.k. (popełnione 11 grudnia 2013 r.) na karę 3 lat pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania na okres próby 5 lat oraz orzeczono środek karny; podstawą warunkowego zawieszenia kary pozbawienia wolności był art. 343 § 1 i 2 k.p.k. (umożliwiający zawieszenie kary pozbawienia wolności przekraczającej 2 lata), a wyrok został wydany na posiedzeniu w trybie art. 335 § 1 k.p.k.;
wyrok Sądu Rejonowego w Dąbrowie Górniczej z 15 grudnia 2014 r., sygn. akt II K 579/14, w którym skazano oskarżonego za przestępstwo z art. 270 § 1 i art. 272 k.k. (popełnione 29 sierpnia 2013 r.) na karę 5 miesięcy pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania na okres próby 2 lat; podstawą warunkowego zawieszenia kary pozbawienia wolności był art. 69 k.k., a wyrok został wydany na posiedzeniu w trybie art. 335 § 1 k.p.k.
2.2. Sąd pytający wskazał, że – łącząc kary pozbawienia wolności w powyższych sprawach – może wymierzyć oskarżonemu karę łączną od 3 lat do 3 lat i pięciu miesięcy pozbawienia wolności. Nie ma jednak możliwości warunkowego zawieszenia jej wykonania, pomimo że żadna z kar podlegających łączeniu nie była karą bezwzględną. W świetle art. 89 § 1 k.k. w razie łączenia kar pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem ich wykonania sąd może warunkowo zawiesić wykonanie kary łącznej tylko wtedy, gdy zachodzą przesłanki określone w art. 69 k.k., a więc m.in. gdy wymierzona kara łączna nie przekracza 2 lat (por. art. 89 § 1 k.k.). Brak jest przepisu szczególnego, który umożliwiałby sądowi orzeczenie kary łącznej pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania, w wypadku gdyby jedną z łączonych kar była kara pozbawienia wolności powyżej 2 lat, warunkowo zawieszona na innych podstawach (np. art. 343 k.p.k.). Równocześnie wymierzenie wyroku łącznego w razie zaistnienia przesłanek art. 85 k.k. jest obowiązkiem sądu pytającego – nawet gdyby skazany cofnął wniosek, sąd byłby zobowiązany do wszczęcia w tym zakresie postępowania z urzędu.
Sąd pytający podkreślił, że skazany, decydując się w sprawach o sygn. II K 26/14 i II K 579/14 na porozumienie z prokuratorem i wyrażając zgodę na wymierzenie mu uzgodnionej z nim kary w trybie art. 335 § 1 k.p.k., nie miał pełnej świadomości długoterminowych konsekwencji tej decyzji. Nie został mianowicie poinformowany o obligatoryjności wydania w przyszłości wyroku łącznego co do kar za przestępstwa, które pozostają w realnym zbiegu, oraz o braku możliwości warunkowego zawieszenia w wyroku łącznym kary łącznej pozbawienia wolności powyżej 2 lat. Można przypuszczać, że gdyby wiedział o omawianych ograniczeniach zawieszania kary w wyroku łącznym, być może nie zdecydowałby się na tak uzgodnioną karę lub też poddał się mniej surowej, lecz bezwzględnej karze pozbawienia wolności. Sąd pytający zauważył, że zazwyczaj podejrzani, uzgadniając z prokuratorem karę w trybie art. 335 k.p.k., zgadzają się na wyższe kary pozbawienia wolności z dłuższym okresem ich warunkowego zawieszenia niż typowo orzekane w podobnych sprawach po rozprawie. W opinii sądu pytającego, brak pouczenia podejrzanego (a potem oskarżonego i skazanego) o zasadach zawieszania kar łącznych powyżej 2 lat pozbawienia wolności jest sprzeczny z zasadą demokratycznego państwa prawnego, urzeczywistniającego zasady sprawiedliwości społecznej, w tym też sprawiedliwości proceduralnej (zwłaszcza lojalności ze względu na współpracę z organami ścigania, por. art. 2 Konstytucji) oraz z zasadą sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy (por. art. 45 ust. 1 Konstytucji, art. 6 ust. 1 i ust. 3 lit. a Konwencji oraz art. 47 Karty).
Ponadto sąd pytający zauważył, że sprawy o sygn. akt II K 26/14 i II K 579/14 mogły teoretycznie być objęte jednym aktem oskarżenia, obejmującym obydwa czyny zarzucane skazanemu. Mógłby on wówczas uzgodnić z prokuratorem jedną łączną karę pozbawienia wolności powyżej 2 lat z warunkowym zawieszeniem jej wykonania na podstawie art. 343 k.p.k. Fakt prowadzenia wobec niego dwóch oddzielnych postępowań i wymierzenia kary łącznej po ich zakończeniu na podstawie dwóch łączonych wyroków, powoduje zaś konieczność wymierzenia kary łącznej powyżej 2 lat bez warunkowego zawieszenia jej wykonania. W opinii sądu pytającego, uzależnianie możliwości skorzystania z warunkowego zawieszenia kary łącznej powyżej 2 lat pozbawienia wolności od tego, czy postępowanie karne dotyczy jednego czy kilku czynów, jest sprzeczne z zasadą równości (por. art. 32 ust. 1 Konstytucji i art. 20 Karty). Odmienne traktowanie osób, których przestępstwa pozostają w realnym zbiegu, w zależności od tego, czy wydano w stosunku do nich jeden czy więcej wyroków, nie ma żadnego racjonalnego i obiektywnego uzasadnienia, a ponadto jest sprzeczne z zasadami rzetelnego i sprawiedliwego procesu. Nie można także wymagać od osób, które popełniły różne przestępstwa pozostające w realnym zbiegu, aby ujawniały te czyny w celu skorzystania z dobrodziejstwa art. 343 k.p.k.
2.3. Sąd pytający uzasadnił także spełnienie przez pytanie prawne przesłanek formalnej dopuszczalności jego rozpoznania przez Trybunał Konstytucyjny.
Podkreślił on, że – w razie orzeczenia zgodności art. 89 § 1 k.k. z wzorcami kontroli wymienionymi w petitum pytania prawnego – będzie zmuszony wymierzyć skazanemu, po połączeniu kar w sprawach o sygn. akt II K 26/14 i II K 579/14, w wyroku łącznym bezwzględną karę łączną pozbawienia wolności, umarzając postępowanie w sprawie wydania wyroku w pozostałym zakresie. Takie orzeczenie będzie powodowało konieczność odbycia przez skazanego kar, które wcześniej zostały mu warunkowo zawieszone, bez możliwości sprawdzenia przez sąd, czy istnieją przesłanki materialne warunkowego zawieszenia kary łącznej.
W razie odmiennego rozstrzygnięcia Trybunału Konstytucyjnego postępowanie w sprawie wydania wyroku łącznego mogłoby natomiast zostać umorzone na podstawie art. 572 k.p.k. lub ewentualnie sąd pytający mógłby wymierzyć skazanemu, po połączeniu kar w sprawach o sygn. akt II K 26/14 i II K 579/14, w wyroku łącznym karę łączną pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania (pomimo że jedna z łączonych kar przekracza 2 lata pozbawienia wolności). Rozwiązania te byłyby korzystne dla skazanego.
Ponadto sąd pytający zauważył, że w rozpatrywanej przez niego sprawie z uwagi na art. 4 § 1 k.k. nadal ma zastosowanie art. 89 § 1 k.k. w brzmieniu obowiązującym do 30 czerwca 2015 r. (jako przepis względniejszy dla sprawcy niż obecna wersja tej regulacji).
3. Do dnia wydania niniejszego postanowienia stanowiska Sejmu i Prokuratora Generalnego nie wpłynęły.
II
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
1. Dopuszczalność merytorycznego rozpoznania pytania prawnego jest uzależniona od spełnienia przez nie warunków formalnych, wynikających z Konstytucji i ustawy o Trybunale Konstytucyjnym. W niniejszej sprawie powinno to nastąpić przez pryzmat kryteriów zawartych w ustawie z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK z 1997 r.). Akt ten został wprawdzie uchylony przez ustawę z dnia 25 czerwca 2015 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. poz. 1064; dalej: ustawa o TK z 2015 r.), lecz na mocy przepisów przejściowych powinien być nadal stosowany do oceny przesłanek ewentualnego umorzenia postępowania (por. art. 134 pkt 3 ustawy o TK z 2015 r.).
2. Sąd Rejonowy w Dąbrowie Górniczej, Wydział II Karny (dalej: sąd pytający), postanowieniem z 7 maja 2015 r. (data wpływu: 29 maja 2015 r.) zakwestionował zgodność art. 89 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553, ze zm.; dalej: k.k.), w brzmieniu obowiązującym do 30 czerwca 2015 r., w zakresie, w jakim pozwala na warunkowe zawieszenie kary łącznej tylko w wypadku określonym w art. 69 k.k., z art. 2, art. 32 ust. 1 i art. 45 ust. 1 Konstytucji, art. 6 ust. 1 i ust. 3 lit. a Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284, ze zm.; dalej: Konwencja) oraz art. 20 i art. 47 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej (Dz. Urz. UE C 303 z 14.12.2007, s. 1; dalej: Karta).
3. W świetle utrwalonego orzecznictwa Trybunału pytanie prawne powinno spełniać trzy przesłanki: 1) podmiotową – z pytaniem prawnym zwraca się do Trybunału sąd, 2) przedmiotową – przedmiotem pytania prawnego może być wyłącznie zgodność aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawą oraz 3) funkcjonalną – musi zachodzić związek pomiędzy rozstrzygnięciem Trybunału a rozstrzygnięciem konkretnej sprawy zawisłej przed sądem wnoszącym pytanie prawne. Ten ostatni wymóg oznacza, że sąd pytający ma obowiązek wykazać, że „rozstrzygnięcie zawisłej przed nim sprawy będzie odmienne w przypadku uznania przez Trybunał niezgodności z Konstytucją kwestionowanych przepisów” (postanowienie z 25 października 2011 r., sygn. P 5/11, OTK ZU nr 8/A/2011, poz. 95; podobnie np. postanowienia z: 26 lipca 2012 r., sygn. P 17/12, OTK ZU nr 7/A/2012, poz. 95; 16 października 2012 r., sygn. P 29/12, OTK ZU nr 9/A/2012, poz. 116; 8 lipca 2013 r., sygn. P 11/11, OTK ZU nr 6/A/2013, poz. 91; 6 listopada 2013 r., sygn. P 24/13, OTK ZU nr 8/A/2013, poz. 129; 11 lutego 2014 r., sygn. P 50/11, OTK ZU nr 2/A/2014, poz. 17; 10 grudnia 2014 r., sygn. P 27/14, OTK ZU nr 11/A/2014, poz. 126 i 18 grudnia 2014 r., sygn. P 26/14, OTK ZU nr 11/A/2014, poz. 130).
W opinii Trybunału Konstytucyjnego, analizowane pytanie prawne w oczywisty sposób realizuje przesłankę podmiotową i przedmiotową.
Przesłanka funkcjonalna wymaga jednak doprecyzowania wskazanego w nim przedmiotu zaskarżenia. Sąd pytający kwestionuje bowiem art. 89 § 1 k.k. (w określonym brzmieniu) w zakresie, w jakim pozwala na warunkowe zawieszenie kary łącznej pozbawienia wolności tylko w wypadku określonym w art. 69 k.k., tj. gdy nie przekracza ona 2 lat. Tymczasem w istocie jego wątpliwości nie dotyczą wszystkich możliwych sytuacji nieobjętych zaskarżonym przepisem, lecz tylko jednej z nich. Ich źródłem jest mianowicie brak możliwości zawieszenia kary łącznej, gdy jedną z kar podlegających łączeniu jest kara pozbawienia wolności przekraczająca 2 lata z warunkowym zawieszeniem jej wykonania na podstawie art. 343 § 2 pkt 2 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm.; dalej: k.p.k.; w brzmieniu obowiązującym od 9 listopada 2013 r. do 30 czerwca 2015 r.), a druga jest karą pozbawienia wolności zawieszoną na podstawie art. 69 § 1 k.k. Tylko w tym zakresie pytanie prawne spełnia więc przesłankę funkcjonalną i może podlegać merytorycznemu rozpoznaniu.
4. Ponadto pytanie prawne musi także spełniać wymogi ogólne, stawiane wszystkim pismom procesowym inicjującym postępowanie przed Trybunałem Konstytucyjnym. Należy wśród nich wymienić zwłaszcza obowiązek „uzasadnienia postawionego zarzutu, z powołaniem dowodów na jego poparcie”, wynikający z art. 32 ust. 1 pkt 4 ustawy o TK z 1997 r. To znaczy, że w treści pytania prawnego powinien się znaleźć „co najmniej jeden argument przemawiający za naruszeniem określonych wzorców kontroli” (wyrok z 5 czerwca 2014 r., sygn. K 35/11, OTK ZU nr 6/A/2014, poz. 61; podobnie np. postanowienie z 13 stycznia 2015 r., sygn. K 44/13, OTK ZU nr 1/A/2015, poz. 4). Nie realizują analizowanego wymogu „uwagi nazbyt ogólne, niejasne czy też czynione jedynie na marginesie innych rozważań” (por. wspomniany wyrok o sygn. K 35/11) czy argumenty ze swej istoty „nienadające się” do rozpoznania przez Trybunał Konstytucyjny, które tylko pozornie uzasadniają stawiane zarzuty (np. pozaprawne, por. np. powołany wyrok o sygn. K 35/11 i wyrok z 19 października 2010 r., sygn. P 10/10, OTK ZU nr 8/A/2010, poz. 78).
Sąd pytający w petitum swojego postanowienia jako wzorce kontroli wskazał art. 2, art. 32 ust. 1 i art. 45 ust. 1 Konstytucji, art. 6 ust. 1 i ust. 3 lit. a Konwencji oraz art. 20 i art. 47 Karty. W uzasadnieniu omówił zaś jedynie:
zasady: zaufania do państwa i stanowionego przez nie prawa, sprawiedliwości proceduralnej i sprawiedliwości społecznej (wynikające art. 2 Konstytucji),
zasadę równości w połączeniu z zasadą sprawiedliwości społecznej (której podstawą jest art. 32 ust. 1 w związku z art. 2 Konstytucji oraz art. 20 Karty) oraz
zasadę rzetelnego i sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy przez sąd (umocowaną w art. 45 ust. 1 Konstytucji, art. 6 ust. 1 i ust. 3 lit. a Konwencji oraz art. 47 Karty).
Powyższe wzorce kontroli należy przyporządkować do stawianych w pytaniu prawnym zarzutów. Dotyczą one:
istnienia w systemie prawnym rozwiązań nakłaniających podejrzanego (a następnie oskarżonego i skazanego) – bez uświadomienia mu wszystkich konsekwencji takiej decyzji – do wyrażenia zgody na skazanie bez rozprawy i wymierzenie mu uzgodnionej z prokuratorem kary pozbawienia wolności powyżej 2 lat z warunkowym zawieszeniem jej wykonania, która – w razie wydania z jej uwzględnieniem wyroku łącznego – staje się podstawą wymierzenia kary łącznej bezwzględnego pozbawienia wolności; sąd pytający nie wywodzi jednak expressis verbis, że wydany w rezultacie wyrok jest niesprawiedliwy (tj. nie kwestionuje materialnoprawnego skutku zaskarżonej regulacji), a akcentuje jedynie brak mechanizmów zapewniających osobie zainteresowanej pełną informację o skutkach podejmowanej decyzji procesowej (tj. jej mankamenty proceduralne);
nieuzasadnionego różnicowania możliwości zawieszania kary łącznej w zależności od tego, czy wobec oskarżonego prowadzone jest jedno postępowanie dotyczące wszystkich zarzucanych mu czynów pozostających w realnym zbiegu, czy też każde z nich stanowi przedmiot odrębnego postępowania.
W opinii Trybunału Konstytucyjnego, adekwatnymi wzorcami kontroli są dla nich (odpowiednio):
zasada zaufania obywateli do państwa i stanowionego przez nie prawa, wyrażająca się w postępowaniu sądowym w zasadzie rzetelnego i sprawiedliwego procesu (tj. art. 2 w związku z art. 45 ust. 1 Konstytucji, art. 6 ust. 1 i ust. 3 lit. a Konwencji oraz art. 47 Karty);
zasada równości w postępowaniu sądowym (tj. art. 32 ust. 1 Konstytucji i art. 20 Karty w związku z art. 45 ust. 1 Konstytucji, art. 6 ust. 1 Konwencji i art. 47 Karty).
W pozostałym zakresie postępowanie powinno zostać umorzone na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK z 1997 r. w związku art. 134 pkt 3 ustawy o TK z 2015 r. z uwagi na niedopuszczalność wydania wyroku, ze względu na brak dostatecznego uzasadnienia w rozumieniu art. 32 ust. 1 pkt 4 ustawy o TK z 1997 r.
5. Poza powyższymi przesłankami Trybunał Konstytucyjny obowiązany jest także zbadać, czy merytoryczne rozpoznanie pytania prawnego jest konieczne w razie zmian stanu prawnego, które nastąpiły po wszczęciu postępowania. Gdyby bowiem się okazało, że wydanie wyroku jest zbędne lub zaskarżony przepis utracił moc obowiązującą, postępowanie należałoby umorzyć (odpowiednio) na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 (lub 3) ustawy o TK z 1997 r. w związku z art. 134 pkt 3 ustawy o TK z 2015 r.
5.1. W warunkach niniejszej sprawy należy rozważyć znaczenie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 22 września 2015 r., sygn. P 37/14 (OTK ZU nr 8/A/2015, poz. 121), którego przedmiotem także był brak możliwości zawieszania kary łącznej pozbawienia wolności w wymiarze przekraczającym 2 lata.
Orzeczenie to zostało wydane w wyniku pytania prawnego Sądu Okręgowego w Krakowie, wniesionego na tle apelacji od wyroku łącznego, w którym orzeczono karę łączną 3 lat i 6 miesięcy pozbawienia wolności (bez warunkowego zawieszenia wykonania tej kary). Jego podstawą były dwa wyroki, skazujące (odpowiednio) na karę 1 roku bezwzględnego pozbawienia wolności oraz na karę 3 lat pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania (na podstawie art. 343 k.p.k. w brzmieniu obowiązującym od 9 listopada 2013 r. do 30 czerwca 2015 r.) na 6 lat próby.
Po rozpoznaniu wszystkich okoliczności tej sprawy, Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 89 § 1 k.k. (w brzmieniu obowiązującym do 30 czerwca 2015 r.), w zakresie, w jakim pomija możliwość warunkowego zawieszenia wykonania kary łącznej w wypadku orzekania przez sąd o łączeniu warunkowo zawieszonej – na podstawie art. 343 k.p.k. (w brzmieniu obowiązującym do 30 czerwca 2015 r.) – kary pozbawienia wolności w wymiarze wyższym niż 2 lata z karą pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania, jest niezgodny z art. 45 ust. 1 Konstytucji.
W uzasadnieniu tego orzeczenia Trybunał Konstytucyjny podkreślił m.in., że: „Łączenie kar na podstawie art. 89 § 1 k.k. prowadzić mogło (…) do fizycznego pozbawienia wolności także w odniesieniu do kary, którą sąd rozstrzygający sprawę w ramach głównego postępowania warunkowo zawiesił na podstawie art. 343 k.p.k. Jeżeli zawieszona kara została orzeczona w wymiarze wyższym niż 2 lata, to sąd orzekający karę łączną nie mógł orzec, nawet na zasadzie wyjątku, że wykonanie kary łącznej pozbawienia wolności również powinno być warunkowo zawieszone. (…) W takiej sytuacji dochodziło do dolegliwego pozbawienia wolności o charakterze bezwzględnym bez merytorycznej decyzji sądu w tym zakresie. Orzeczenie o wyroku łącznym stawało się w istocie czynnością formalną. (…) Taki stan jest konstytucyjnie nie do zaakceptowania. (…) Kara pozbawienia wolności jest – ze względu na znacznie głębszą ingerencję w sferę wolności osobistej – konstytucyjnie inną rodzajowo karą niż kara pozbawienia wolności, której wykonanie jest warunkowo zawieszone. Dlatego sąd orzekający o karze łącznej powinien mieć możliwość merytorycznego zbadania, czy konieczne jest zastosowanie owej surowszej rodzajowo kary. (…) Sąd karny, który orzeka o karze łącznej na podstawie art. 89 § 1 k.k., sprawuje wymiar sprawiedliwości. Orzeka bowiem o pozbawieniu jednej z najbardziej podstawowych wolności – wolności osobistej. Taka decyzja nie ma charakteru technicznego i tym samym sąd nie może być pozbawiony prawa do merytorycznej oceny zawisłej przed nim sprawy. Tymczasem zakwestionowany przepis do takiej sytuacji mógł właśnie prowadzić. Stanowiło to sprzeczną z art. 45 ust. 1 Konstytucji ingerencję ustawodawcy w niezależność sądu orzekającego o karze łącznej”.
W części uzasadnienia dotyczącej skutków tego wyroku zaznaczono, że rozstrzygnął on „wyłącznie o konstytucyjności art. 89 § 1 k.k. w brzmieniu obowiązującym do 30 czerwca 2015 r. (…) Nie należy więc wyciągać z niego wniosków co do konstytucyjności art. 89 k.k. w wersji obowiązującej od 1 lipca 2015 r. oraz innych nowych przepisów regulujących zasady wymierzania kary łącznej. Wyrok Trybunału nie pociąga za sobą konieczności dokonania zmian ustawowych”.
5.2. Porównanie powyższej sprawy z aktualnie rozpatrywanym pytaniem prawnym prowadzi do następujących wniosków:
Po pierwsze, nie występuje w tym wypadku pełna tożsamość stanów faktycznych, na tle których rozpatrywane jest pytanie prawne. W sprawie o sygn. P 37/14 chodziło o niedopuszczalność zawieszenia wykonania łącznej kary pozbawienia wolności powyżej 2 lat w wypadku, gdy miała ona być wymierzona na podstawie:
kary powyżej 2 lat pozbawienia wolności warunkowo zawieszonej na podstawie art. 343 k.p.k. oraz
kary bezwzględnego pozbawienia wolności.
W niniejszej sprawie problem ten pojawił się na tle kary łącznej wydanej na podstawie dwóch wyroków skazujących na karę pozbawienia wolności z warunkowym jej zawieszeniem – jednego w wymiarze poniżej 2 lat (zawieszonego na podstawie art. 69 k.k.), a drugiego w wymiarze powyżej 2 lat (zawieszonego na podstawie art. 343 k.p.k.).
Po drugie, konsekwentnie brak jest też identyczności przedmiotu zaskarżenia, który – z uwagi na wymóg przesłanki funkcjonalnej pytania prawnego – musi uwzględniać wskazane różnice w stanach faktycznych spraw zawisłych przed sądami pytającymi. W obydwu sprawach stanowi go art. 89 § 1 k.k., w zakresie, w jakim pomija możliwość zawieszenia kary łącznej pozbawienia wolności, jeżeli jedną z łączonych kar jest kara pozbawienia wolności powyżej 2 lat warunkowo zawieszona na podstawie art. 343 k.p.k. Różnica dotyczy drugiej z podstaw wymierzenia kary łącznej – w sprawie o sygn. P 37/14 była to kara bezwzględnego pozbawienia wolności, a w sprawie aktualnie rozpatrywanej – kara pozbawienia wolności nieprzekraczająca 2 lat z warunkowym zawieszeniem jej wykonania.
Po trzecie, sąd pytający postawił art. 89 § 1 k.k. w kwestionowanym przez siebie zakresie szersze i bardziej szczegółowe zarzuty, niż uczynił to sąd pytający w sprawie o sygn. P 37/14. Nie ograniczyły się one do kwestii braku dostatecznej swobody sędziowskiej i naruszenia rzetelnego i sprawiedliwego procesu, lecz objęły także wątpliwości odnośnie do nieuzasadnionego różnicowania skazanych na karę łączną w wyniku jednego i kilku postępowań karnych.
W opinii Trybunału Konstytucyjnego, pomimo powyższych różnic, istota wątpliwości sądów pytających w obydwu sprawach jest podobna. Sprowadza się ona do tego samego pytania o dopuszczalność automatycznego wymierzania kary łącznej bezwzględnego pozbawienia wolności, jeżeli jedną z łączonych kar jest kara pozbawienia wolności powyżej 2 lat, warunkowo zawieszona na podstawie art. 343 k.p.k. (która to zasada obowiązuje bez względu na to, czy drugą z łączonych kar jest kara bezwzględnego pozbawienia wolności czy kara pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania).
Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że zostało ono wiążąco rozstrzygnięte w sprawie o sygn. P 37/14. Wobec tego jego ponowna analiza – na tle nieco tylko innego stanu faktycznego – nie jest konieczna.
Wobec powyższego, postępowanie w sprawie zgodności art. 89 § 1 k.k., w brzmieniu obowiązującym do 30 czerwca 2015 r., w zakresie, w jakim pomija możliwość warunkowego zawieszenia wykonania kary łącznej w wymiarze przekraczającym 2 lata pozbawienia wolności, wymierzonej na podstawie kar pozbawienia wolności orzeczonych z warunkowym zawieszeniem ich wykonania na podstawie art. 69 k.k. i art. 343 k.p.k., z ustalonymi wyżej wzorcami kontroli podlega umorzeniu na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK z 1997 r. w związku z art. 134 pkt 3 ustawy o TK z 2015 r. ze względu na zbędność wydania wyroku.
Z powyższych powodów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.