Pełny tekst orzeczenia

95/7/A/2012

POSTANOWIENIE
z dnia 26 lipca 2012 r.
Sygn. akt P 17/12

Trybunał Konstytucyjny w składzie:

Maria Gintowt-Jankowicz – przewodniczący, II sprawozdawca
Wojciech Hermeliński – I sprawozdawca
Mirosław Granat,

po rozpoznaniu, na posiedzeniu niejawnym w dniu 26 lipca 2012 r., połączonych pytań prawnych Sądu Okręgowego Warszawa-Praga w Warszawie:
czy § 106 ust. 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 23 lutego 2007 r. – Regulamin urzędowania sądów powszechnych (Dz. U. Nr 38, poz. 249, ze zm.) jest zgodny z art. 41 § 1 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. Nr 98, poz. 1070, ze zm.) i art. 92 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,

p o s t a n a w i a:

na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, z 2000 r. Nr 48, poz. 552 i Nr 53, poz. 638, z 2001 r. Nr 98, poz. 1070, z 2005 r. Nr 169, poz. 1417, z 2009 r. Nr 56, poz. 459 i Nr 178, poz. 1375, z 2010 r. Nr 182, poz. 1228 i Nr 197, poz. 1307 oraz z 2011 r. Nr 112, poz. 654) umorzyć postępowanie ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.

UZASADNIENIE

I

1. Połączone pytania prawne.

1.1. Postanowieniem z 18 stycznia 2012 r. (sygn. akt II C 175/11) Sąd Okręgowy Warszawa-Praga w Warszawie, II Wydział Cywilny, przedstawił Trybunałowi Konstytucyjnemu pytanie prawne, czy § 106 ust. 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 23 lutego 2007 r. – Regulamin urzędowania sądów powszechnych (Dz. U. Nr 38, poz. 249, ze zm.; dalej: regulamin urzędowania sądów powszechnych lub regulamin) jest zgodny z art. 41 § 1 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. Nr 98, poz. 1070, ze zm.; dalej: prawo o ustroju sądów powszechnych) i art. 92 ust. 1 Konstytucji.
Powyższe pytanie prawne zostało zadane w związku z przedstawieniem przez sąd pytający w tej samej sprawie innego pytania prawnego. Postanowieniem z 17 stycznia 2012 r. sąd pytający zwrócił się do Trybunału Konstytucyjnego o rozstrzygnięcie, czy art. 42 ustawy z dnia 13 czerwca 1967 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. Nr 24, poz. 110, ze zm.) i § 3 ust. 1 i 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 sierpnia 1982 r. w sprawie stawek, warunków przyznawania i wypłaty ryczałtu przysługującego sędziom i pracownikom sądowym za dokonanie oględzin oraz stawek należności kuratorów (Dz. U. Nr 27, poz. 197, ze zm.) są zgodne z art. 92 ust. 1 Konstytucji (sygn. akt TK: P 12/12). Pytanie to dotyczyło zasad przyznawania wynagrodzenia kuratorowi sądowemu ustanowionemu dla pozwanego nieznanego z miejsca pobytu.

1.2. Postanowieniem z 18 stycznia 2012 r. (sygn. akt II C 652/11) Sąd Okręgowy Warszawa-Praga w Warszawie, II Wydział Cywilny, przedstawił Trybunałowi Konstytucyjnemu pytanie prawne, czy § 106 ust. 1 regulaminu urzędowania sądów powszechnych jest zgodny z art. 41 § 1 prawa o ustroju sądów powszechnych i art. 92 ust. 1 Konstytucji.
Powyższe pytanie prawne zostało zadane w związku z przedstawieniem przez sąd pytający w tej samej sprawie innego pytania prawnego. Postanowieniem z 17 stycznia 2012 r. sąd pytający zwrócił się do Trybunału Konstytucyjnego o rozstrzygnięcie, czy art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. c ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. z 2010 r. Nr 90, poz. 594, ze zm.) w zakresie, w jakim nie przewiduje zwrotu połowy opłaty od pisma zawierającego zarzuty od nakazu zapłaty wniesione w postępowaniu, w którym sprawa zakończyła się zawarciem ugody sądowej, jest zgodny z art. 32 ust. 1 i art. 45 ust. 1 Konstytucji (sygn. akt TK: P 13/12).

1.3. Postanowieniem z 20 stycznia 2012 r. (sygn. akt II C 825/10) Sąd Okręgowy Warszawa-Praga w Warszawie, II Wydział Cywilny, przedstawił Trybunałowi Konstytucyjnemu pytanie prawne, czy § 106 ust. 1 regulaminu urzędowania sądów powszechnych jest zgodny z art. 41 § 1 prawa o ustroju sądów powszechnych i art. 92 ust. 1 Konstytucji.
Powyższe pytanie prawne zostało zadane w związku z przedstawieniem przez sąd pytający w tej samej sprawie innego pytania prawnego. Postanowieniem z 19 stycznia 2012 r. sąd pytający zwrócił się do Trybunału Konstytucyjnego o rozstrzygnięcie, czy art. 386 § 6 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.; dalej: k.p.c.) w zakresie, w jakim stanowi, iż ocena prawna i wskazania co do dalszego postępowania wyrażone w uzasadnieniu wyroku sądu drugiej instancji wiążą sąd, któremu sprawa została przekazana przy ponownym rozpoznaniu sprawy, jest zgodny z art. 178 ust. 1 Konstytucji (sygn. akt TK: P 14/12).

1.4. Postanowieniem z 10 lutego 2012 r. (sygn. akt II C 402/11) Sąd Okręgowy Warszawa-Praga w Warszawie, II Wydział Cywilny, przedstawił Trybunałowi Konstytucyjnemu pytanie prawne, czy § 106 ust. 1 regulaminu urzędowania sądów powszechnych jest zgodny z art. 41 § 1 prawa o ustroju sądów powszechnych i art. 92 ust. 1 Konstytucji.
Powyższe pytanie prawne zostało zadane w związku z przedstawieniem przez sąd pytający w tej samej sprawie innego pytania prawnego. Postanowieniem z 2 lutego 2012 r. sąd pytający zwrócił się do Trybunału Konstytucyjnego o rozstrzygnięcie, czy art. 491 zdanie drugie ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (Dz. U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1116, ze zm.) jest zgodny z art. 2, art. 32 ust. 1 i art. 45 ust. 1 Konstytucji (sygn. akt TK: P 20/12). Pytanie to dotyczyło zasad ponoszenia kosztów procesu w sprawach o ustanowienie odrębnej własności lokalu spółdzielczego.

1.5. Zarządzeniem Prezesa Trybunału Konstytucyjnego z 12 marca 2012 r. wskazane powyżej pytania prawne w sprawie konstytucyjności § 106 ust. 1 regulaminu urzędowania sądów powszechnych, z uwagi na tożsamość ich przedmiotu, zostały przekazane do łącznego rozpoznania pod wspólną sygnaturą P 17/12.

1.6. W przedstawionych pytaniach prawnych sąd pytający powołał tożsamą argumentację.
W ocenie sądu pytającego, art. 41 § 1 prawa o ustroju sądów powszechnych upoważnia Ministra Sprawiedliwości do wydania w drodze rozporządzenia regulaminu urzędowania sądów powszechnych, w którym możliwe jest zawarcie wyłącznie przepisów o charakterze ustrojowym. Wynika to również z wykonawczego charakteru aktu podustawowego. Zdaniem sądu pytającego, zaskarżony § 106 ust. 1 regulaminu urzędowania sądów powszechnych, który nakłada na sąd pytający obowiązek zawieszenia postępowania w wypadku przedstawienia pytania prawnego Trybunałowi Konstytucyjnemu, wykracza poza zakres upoważnienia ustawowego, co prowadzi do niezgodności zaskarżonego przepisu zarówno z przepisem upoważniającym, jak i art. 92 ust. 1 Konstytucji.
Sąd pytający wskazał, że przyczyny zawieszenia postępowania cywilnego zostały określone w art. 177 i następnych k.p.c. Przepisy te nie przewidują, że przyczynę taką stanowić może przedstawienie pytania prawnego Trybunałowi Konstytucyjnemu. Zdaniem sądu pytającego, gdyby ustawodawca uznał za właściwe, aby istniała możliwość lub konieczność zawieszenia postępowania sądowego w wypadku wystąpienia z pytaniem prawnym, to odpowiedni przepis powinien być ujęty w kodeksie postępowania cywilnego.
Sąd pytający wskazał, że ograniczył zakres pytania wyłącznie do § 106 ust. 1 regulaminu urzędowania sądów powszechnych, gdyż wydanie przez Trybunał Konstytucyjny rozstrzygnięcia co do tego przepisu ma aktualne znaczenie dla czynności podejmowanych przez sąd. Sąd pytający nadmienił jednak, że analogiczne do podniesionych w pytaniu prawnym zarzuty można odnieść do § 106 ust. 2 i 3 regulaminu, gdyż również przyjmując te przepisy, Minister Sprawiedliwości wyszedł poza zakres udzielonego upoważnienia i wkroczył w materię regulowaną przepisami kodeksu postępowania cywilnego lub ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK).

1.7. Zarządzeniami z 20 i 24 lutego 2012 r. Prezes Trybunału Konstytucyjnego zwrócił się do sądu pytającego o usunięcie braków formalnych pytania prawnego przez dokładne wskazanie stanu faktycznego spraw toczących się przed sądem pytającym, w związku z którymi zadano pytanie prawne, oraz wskazanie, w jakim zakresie odpowiedź na postawione pytania prawne może mieć wpływ na rozstrzygnięcie tych spraw.

1.8. W odpowiedzi na zarządzenia Prezesa Trybunału Konstytucyjnego, postanowieniami z 22 i 28 lutego 2012 r. sąd pytający przedstawił stan faktyczny w zawisłych przed nim sprawach, w związku z którymi przedstawione zostały pytania prawne.
Sąd pytający podkreślił jednak, iż w jego ocenie „sprawa” w rozumieniu art. 3 ustawy o TK, to każde zagadnienie poddane pod rozstrzygnięcie sądowe. Zdaniem sądu pytającego, nie należy ograniczać zakresu pojęcia „sprawa” wyłącznie do głównego przedmiotu sprawy (sporu), a więc rozstrzygnięcia co do roszczenia zawartego w pozwie (wniosku), gdyż takie ograniczenie prowadziłoby do wykluczenia możliwości konstytucyjnej kontroli przepisów znajdujących zastosowanie w toku postępowania, w szczególności stanowiących podstawę rozstrzygnięcia zagadnień incydentalnych. W ocenie sądu pytającego, sprawą, o której mowa w art. 3 ustawy o TK, jest również sprawa ewentualnego zawieszenia postępowania. W konsekwencji – zdaniem sądu pytającego – od udzielenia odpowiedzi na przedstawione Trybunałowi pytania prawne zależy, czy sąd pytający w każdej z zawisłych przed nim spraw, w których wcześniej zadał inne pytanie prawne, wyda w związku z tym postanowienie o zawieszeniu postępowania, czy – w razie uznania zaskarżonego przepisu za niezgodny z Konstytucją – takie orzeczenie nie zostanie wydane.

2. Pismem z 23 maja 2012 r. stanowisko przedstawił Minister Sprawiedliwości, wnosząc o umorzenie postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.
Minister Sprawiedliwości wskazał, że zgodnie z art. 193 Konstytucji oraz art. 3 ustawy o TK przedmiotem pytania prawnego może być tylko taki przepis, którego wyeliminowanie z porządku prawnego w wyniku wyroku Trybunału Konstytucyjnego wywrze wpływ na treść rozstrzygnięcia sprawy, w związku z którą przedstawiono pytanie prawne. W ocenie Ministra Sprawiedliwości, nie wydaje się trafne tak szerokie rozumienie pojęcia „sprawy”, jak to wyjaśnił sąd pytający. Albowiem sprawa to pewna całość kwestii natury faktycznej i prawnej, poddana pod osąd organu orzekającego. Zdaniem Ministra Sprawiedliwości, nie ma podstaw, żeby określenie „rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem” utożsamiać także z rozstrzyganiem zagadnień incydentalnych lub procesowych w toku postępowania w sprawie.
Minister Sprawiedliwości uznał, że bez znaczenia dla merytorycznego rozstrzygnięcia spraw toczących się przed sądem pytającym jest to, czy postępowanie zostanie zawieszone, czy też nie. Gdyby bowiem – w razie wyeliminowania zakwestionowanego przepisu rozporządzenia z porządku prawnego – rozprawa została jedynie odroczona, nie miałoby to wpływu na treść orzeczenia kończącego sprawę w instancji.
W ocenie Ministra Sprawiedliwości, nie ma racji sąd pytający, wskazując, że ograniczenie pojęcia sprawy prowadziłoby do wykluczenia możliwości konstytucyjnej kontroli przepisów stanowiących podstawę rozstrzygania zagadnień incydentalnych. Taka możliwość istnieje w stosunku do wszystkich przepisów prawa, jednak o kontrolę taką muszą wystąpić do Trybunału Konstytucyjnego uprawnione podmioty, które zostały wskazane w art. 191 ust. 1 Konstytucji, a sądy powszechne do tej kategorii nie należą.
Minister Sprawiedliwości podkreślił, że pytanie prawne powinno wskazywać, w jakim zakresie odpowiedź na nie może mieć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy, w związku z którą pytanie zostało przedstawione (art. 32 ust. 3 ustawy o TK). W wypadku, gdy przesłanka ta nie zostanie spełniona, Trybunał wydaje postanowienie o umorzeniu postępowania z uwagi na niedopuszczalność wydania wyroku (art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK).

3. Pismem z 30 maja 2012 r. stanowisko przedstawił Prokurator Generalny, wnosząc o umorzenie postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK z uwagi na niedopuszczalność wydania wyroku.
Prokurator Generalny wskazał, że jeśli sąd decyduje się na skierowanie do Trybunału Konstytucyjnego pytania prawnego, wolę tę wyraża w formie przewidzianej przepisami prawa o charakterze ustrojowym i proceduralnym. W wypadku pytania prawnego powstałego podczas rozpatrywania spraw cywilnych, są nimi art. 354 k.p.c. i § 106 ust. 1 i 2 regulaminu urzędowania sądów powszechnych, które to przepisy powinien zastosować sąd, przedstawiając pytanie prawne. Prokurator Generalny przyjął, że rozpatrywane pytania prawne nie zostały skierowane do Trybunału na podstawie § 106 ust. 1 regulaminu, skoro sąd dopiero ma zamiar przepis ten zastosować. Zdaniem Prokuratora Generalnego, założenie to pozwala na wysnucie wniosku, że sąd odmówił zastosowania § 106 ust. 1 regulaminu, występując po raz pierwszy z pytaniami prawnymi w sprawie konstytucyjności przepisów mających stanowić podstawę przyszłego merytorycznego rozstrzygnięcia.
Prokurator Generalny podkreślił, że w myśl art. 178 ust. 1 Konstytucji, sędziowie w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości są związani tylko Konstytucją oraz ustawami. W konsekwencji – zdaniem Prokuratora Generalnego – sąd pytający był uprawniony, aby odmówić zastosowania § 106 ust. 1 regulaminu urzędowania sądów powszechnych, jeżeli uznał, że przepis ten wydany został z przekroczeniem upoważniania ustawowego, a możliwe jest zastosowanie przepisów o charakterze ogólnym, które mogą ten brak regulacji podustawowej zastąpić.
W ocenie Prokuratora Generalnego, odpowiedź Trybunału Konstytucyjnego na pytanie o legalność i konstytucyjność § 106 ust. 1 regulaminu udzielona w sytuacji, gdy sąd skorzystał już z kompetencji do samodzielnego i autorytatywnego stwierdzenia niekonstytucyjności aktu podustawowego, czego konsekwencją była odmowa jego zastosowania, z oczywistych względów nie może wywrzeć wpływu na sprawy zawisłe przed sądem pytającym. W konsekwencji – zdaniem Prokuratora Generalnego – sąd pytający nie spełnił przesłanki funkcjonalnej pytania prawnego, co powoduje konieczność umorzenia postępowania wobec niedopuszczalności wydania wyroku.

II

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Przedmiot kontroli.
W czterech połączonych pytaniach prawnych sąd pytający zaskarżył § 106 ust. 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 23 lutego 2007 r. – Regulamin urzędowania sądów powszechnych (Dz. U. Nr 38, poz. 249, ze zm.; dalej: regulamin urzędowania sądów powszechnych lub regulamin). Przepis ten stanowi, że w przypadkach, o których mowa w art. 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK), sąd wydaje postanowienie i zawiesza postępowanie w sprawie. Art. 3 ustawy o TK – powtarzając unormowanie art. 193 Konstytucji – przewiduje, że każdy sąd może przedstawić Trybunałowi pytanie prawne co do zgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawą, jeżeli od odpowiedzi na pytanie prawne zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem. Zatem zgodnie z zaskarżonym § 106 ust. 1 regulaminu, sąd powszechny, który zdecyduje się na przedstawienie pytania prawnego Trybunałowi Konstytucyjnemu, powinien wydać postanowienie i zobowiązany jest do zawieszenia postępowania w sprawie.
Zanim sąd pytający zadał powyższe pytania prawne, postanowił przedstawić Trybunałowi Konstytucyjnemu w zawisłych przed nim czterech sprawach inne pytania prawne, dotyczące konstytucyjności przepisów, które – w ocenie sądu pytającego – znajdą zastosowanie podczas rozstrzygania tych spraw. Następnie sąd pytający w każdej z tych spraw miał wątpliwości, czy w związku z wydaniem postanowienia o przedstawieniu pytania prawnego powinien zawiesić postępowanie zgodnie z § 106 ust. 1 regulaminu urzędowania sądów powszechnych. Sąd pytający uznał, że przepis ten wykracza poza upoważnienie ustawowe do jego wydania zawarte w art. 41 § 1 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. Nr 98, poz. 1070, ze zm.), a tym samym jest niezgodny z art. 92 ust. 1 Konstytucji. W związku z tymi wątpliwościami sąd pytający w każdej ze spraw, w których już wcześniej zwrócił się do Trybunału Konstytucyjnego, przedstawił kolejne pytanie prawne, tym razem dotyczące § 106 ust. 1 regulaminu urzędowania sądów powszechnych. Niniejsze postępowanie konstytucyjne ma za przedmiot tylko te ostatnie cztery pytania prawne.

2. Dopuszczalność pytania prawnego.
Zgodnie z art. 193 Konstytucji „Każdy sąd może przedstawić Trybunałowi Konstytucyjnemu pytanie prawne co do zgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawą, jeżeli od odpowiedzi na pytanie prawne zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem”. Unormowanie to zostało powtórzone w art. 3 ustawy o TK. W związku z brzmieniem tych przepisów kontrola konstytucyjności inicjowana pytaniem prawnym ma charakter kontroli konkretnej, czyli ściśle związanej z indywidualną sprawą zawisłą przed sądem pytającym. Konstytucja dopuszcza kwestionowanie w trybie pytań prawnych tylko tych przepisów, których ocena przez Trybunał Konstytucyjny może mieć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem pytającym. Jest to tzw. przesłanka funkcjonalna pytania prawnego.
W konsekwencji art. 32 ust. 3 ustawy o TK przewiduje, że sąd zwracający się z pytaniem prawnym do Trybunału Konstytucyjnego zobowiązany jest do wskazania, w jakim zakresie odpowiedź na pytanie może mieć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy, w związku z którą pytanie zostało postawione, czyli wykazania przesłanki funkcjonalnej pytania prawnego. Na sądzie stawiającym pytanie prawne ciąży tym samym powinność stosownego do charakteru sprawy odrębnego wskazania, w jaki sposób zmieniłoby się rozstrzygnięcie sądu w zawisłej przed nim sprawie, gdyby określony przepis prawny utracił moc obowiązującą wskutek orzeczenia przez Trybunał Konstytucyjny o jego niezgodności z Konstytucją. W orzecznictwie Trybunału podkreśla się, że wymaganie określone w art. 32 ust. 3 ustawy o TK ma charakter bezwzględnie wiążący (zob. postanowienie TK z 27 marca 2009 r., sygn. P 10/09, OTK ZU nr 3/A/2009, poz. 40 oraz wyrok z 7 listopada 2005 r., sygn. P 20/04, OTK ZU nr 10/A/2005, poz. 111). Zarazem Trybunał Konstytucyjny, jako organ działający na podstawie i w granicach prawa (art. 7 Konstytucji), ma kompetencję w zakresie oceny, czy sąd prawidłowo wykazał spełnienie przesłanki funkcjonalnej pytania prawnego (zob. postanowienie TK z 20 listopada 2008 r., sygn. P 18/08, OTK ZU nr 9/A/2008, poz. 168). W razie niespełnienia tej przesłanki postępowanie ulega umorzeniu na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.

3. Umorzenie postępowania ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.
Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że sąd pytający w żadnym z czterech połączonych pytań prawnych nie wykazał, iż od odpowiedzi na to pytanie zależy rozstrzygnięcie toczącej się przed nim sprawy.
Sąd pytający uznał, że „sprawą” w rozumieniu art. 193 Konstytucji oraz art. 3 ustawy o TK, jest „każde zagadnienie poddane pod rozstrzygnięcie sądowe”. Zgodnie z tym stanowiskiem, w każdym toczącym się przed sądem postępowaniu osobną „sprawę” stanowi zarówno główny przedmiot sporu, jak i wszelkie rozstrzygnięcia w kwestiach incydentalnych, w tym również „sprawa ewentualnego zawieszenia postępowania”. Przyjmując takie rozumowanie, sąd pytający wskazał jedynie, że od orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego zależy, czy w każdej z zawisłych przed nim spraw wyda postanowienie o zawieszeniu postępowania, czy też – w razie podzielenia stanowiska sądu – postępowania nie zawiesi. Sąd pytający, mimo wezwania zarządzeniem Prezesa Trybunału Konstytucyjnego, nie przedstawił żadnego wywodu dotyczącego zależności między odpowiedzią na przedstawione pytania a rozstrzygnięciem toczących się przed nim czterech różnych spraw, w ramach których wniesione zostały pytania prawne.
Trybunał Konstytucyjny nie może podzielić rozumowania sądu pytającego. Art. 193 Konstytucji wyraźnie wymaga zaistnienia funkcjonalnego związku między odpowiedzią na pytanie prawne a rozstrzygnięciem „sprawy toczącej się przed sądem”. Interpretacja treści normatywnej pojęcia „sprawy” („toczącej się przed sądem”) w rozumieniu art. 193 Konstytucji powinna uwzględniać przedmiot działalności sądów. Zgodnie z art. 177 Konstytucji, sądy powszechne sprawują wymiar sprawiedliwości we wszystkich sprawach, z wyjątkiem spraw ustawowo zastrzeżonych dla właściwości innych sądów. Przepis ten jednoznacznie wiąże pojęcie „sprawy” z funkcją ustrojową sądu, którą jest sprawowanie wymiaru sprawiedliwości. A zatem również za „sprawę” w rozumieniu art. 193 Konstytucji należy uznać postępowanie, którego przedmiotem jest realizacja konstytucyjnych kompetencji sądu, czyli sprawowanie wymiaru sprawiedliwości. Do takich samych wniosków prowadzi wykładnia pojęcia „sprawy” dokonywana przez pryzmat art. 45 ust. 1 Konstytucji. Przepis ten przyznaje jednostce prawo do „rozpatrzenia sprawy” przez sąd, czyli rozstrzygnięcia sporu o prawo, którego ochrony sądowej poszukuje jednostka.
W razie przyjęcia rozumienia „sprawy” przedstawionego przez sąd pytający, w każdym wypadku kontroli przepisów dotyczących zagadnień incydentalnych, które zastosować zamierza sąd pytający, zbędne byłoby konstytucyjne wymaganie zależności rozstrzygnięcia sprawy od odpowiedzi na pytanie prawne. Albowiem gdyby każde z tych zagadnień stanowiło odrębną „sprawę”, to zawsze od orzeczenia Trybunału zależałoby jej rozstrzygnięcie.
Sąd pytający orzeka w konkretnej „toczącej się” przed nim sprawie i tylko w ramach tej sprawy może zadać Trybunałowi pytanie prawne. W toczącym się postępowaniu sąd nie tylko rozstrzyga główny przedmiot sporu (wniosku), ale również kwestie incydentalne. Rozumowanie to jest oczywiste i skorzystał z niego również sąd pytający, który w komparycji każdego z postanowień o przedstawieniu pytania prawnego wskazał, że zostały one skierowane po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym „sprawy” o rozwód (sygn. akt II C 175/11), zapłatę (sygn. akt II C 652/11), uznanie czynności prawnej za bezskuteczną (sygn. akt II C 825/10) oraz zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli (sygn. akt II C 402/11). Zatem sąd pytający powinien był wykazać, w jakim zakresie odpowiedź na pytanie prawne może mieć wpływ na rozstrzygnięcie każdej z tych czterech indywidualnych spraw o różnym przedmiocie.
Trybunał Konstytucyjny nie może również podzielić stanowiska sądu pytającego, że przyjęte przez Trybunał rozumienie pojęcia „sprawy” prowadzi do wyłączenia możliwości konstytucyjnej kontroli przepisów znajdujących zastosowanie w toku postępowania, w szczególności stanowiących podstawę rozstrzygnięcia zagadnień incydentalnych. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału Konstytucyjnego, dopuszczalne jest kwestionowanie w trybie pytania prawnego przepisów dotyczących zagadnień incydentalnych oraz proceduralnych, jeżeli orzeczenie Trybunału w tym przedmiocie może mieć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy zawisłej przed sądem (zob. w najnowszym orzecznictwie TK np. postanowienie o sygn. P 18/08, postanowienia z 7 grudnia 2011 r., sygn. P 15/11, OTK ZU nr 10/A/2011, poz. 121, z 10 czerwca 2009 r., sygn. P 4/09, OTK ZU nr 6/A/2009, poz. 93 oraz wyrok z 24 czerwca 2008 r., sygn. P 8/07, OTK ZU nr 5/A/2008, poz. 84, a także powołane tam orzecznictwo). W wypadku zagadnień proceduralnych przesłanka funkcjonalna jest również spełniona, gdy utrata mocy obowiązującej zaskarżonego przepisu ma istotne znaczenie dla przebiegu postępowania sądowego, a w szczególności dla realizacji podstawowych praw stron w tym postępowaniu, albowiem może zależeć od tego wynik sprawy (zob. wyrok TK z 28 lutego 2006 r., sygn. P 13/05, OTK ZU nr 2/A/2006, poz. 20).
Jednakże w każdym wypadku do wykazania związku orzeczenia Trybunału z rozstrzyganą przez sąd sprawą – zgodnie z art. 32 ust. 3 ustawy o TK – zobowiązany jest sąd pytający. W czterech połączonych pytaniach prawnych, które są przedmiotem niniejszego postępowania, sąd pytający nie wypełnił w sposób prawidłowy tego obowiązku. Zapewne wynikało to z braku wpływu zaskarżonego przepisu regulaminu urzędowania sądów powszechnych, który określa sposób postępowania sądu w wypadku zadania pytania prawnego, na rozstrzygnięcie indywidualnych spraw o różnym przedmiocie, z którymi zwróciły się do sądu pytającego jednostki.
Konstytucja w sposób wyczerpujący określa podmioty uprawnione do inicjowania kontroli przed Trybunałem i wyraźnie różnicuje przesłanki dopuszczalności skorzystania z tego uprawnienia. Art. 193 Konstytucji przyznaje sądom prawo do wystąpienia z pytaniem prawnym, ale przewidziana w tym przepisie przesłanka funkcjonalna wymaga, żeby od odpowiedzi na pytanie prawne zależało rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem. Przesłanka ta stanowi o istocie kontroli inicjowanej w trybie pytania prawnego, która w każdym wypadku musi mieć ścisły związek z indywidualną sprawą zawisłą przed sądem pytającym. Ustrojodawca w sposób przemyślany nadał tej kontroli charakter ograniczony, przesądzając, że w trybie pytania prawnego nie jest dopuszczalne kwestionowanie niektórych przepisów. Niemniej Konstytucja przewiduje możliwość zaskarżenia takich przepisów przez podmioty, którym przysługuje legitymacja ogólna do inicjowania postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym. Do podmiotów tych nie należą sądy rozpoznające indywidualne sprawy jednostek. Natomiast należy do nich m.in. Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego oraz Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego (art. 191 ust. 1 pkt 1 Konstytucji).
Trybunał Konstytucyjny podkreśla, że art. 193 Konstytucji wyklucza możliwość inicjowania przez organy sądowe abstrakcyjnej kontroli konstytucyjności, do czego zmierzają rozpatrywane w niniejszej sprawie pytania prawne. Na gruncie obowiązującej Konstytucji pytanie prawne nie może abstrahować od sprawy, w związku z którą jest przedstawiane, i być traktowane przez sąd tylko jako „okazja” do zainicjowania postępowania przed Trybunałem. Tym bardziej, że przedstawienie pytania prawnego wstrzymuje rozpatrzenie indywidualnej sprawy, z którą do sądu zwróciła się jednostka. Z uwagi na jej prawo do rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki (art. 45 ust. 1 Konstytucji), pytania prawne powinny być przedstawiane tylko wtedy, gdy od odpowiedzi na nie zależy rozstrzygnięcie sprawy zawisłej przed sądem. A zatem sądy powinny korzystać z tej kompetencji roztropnie, po dokładnym przeanalizowaniu przesłanek dopuszczalności pytania prawnego oraz problemu konstytucyjnego. W przeciwnym razie przedstawianie pytań prawnych może faktycznie wypaczać cel, jakiemu służy ten tryb wszczęcia konkretnej kontroli norm przed Trybunałem Konstytucyjnym.
W tym stanie rzeczy, z powodu niespełnienia przesłanki funkcjonalnej pytania prawnego, należało umorzyć postępowanie na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.

Z powyższych względów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.


Zdanie odrębne
sędziego TK Wojciecha Hermelińskiego
do postanowienia Trybunału Konstytucyjnego
z 26 lipca 2012 r., sygn. akt P 17/12

Na podstawie art. 68 ust. 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) zgłaszam zdanie odrębne do postanowienia Trybunału Konstytucyjnego z 26 lipca 2012 r., sygn. P 17/12.
Moim zdaniem, Trybunał Konstytucyjny niesłusznie przyjął, że w rozpatrywanej sprawie nie zostały spełnione przesłanki, od których zaistnienia zależy merytoryczne rozpoznanie pytania prawnego, a w konsekwencji bezzasadnie umorzył postępowanie ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku, na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK.
Uważam zatem, że § 106 ust. 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 23 lutego 2007 r. – Regulamin urzędowania sądów powszechnych (Dz. U. Nr 38, poz. 249, ze zm.; dalej: regulamin urzędowania sądów powszechnych), budzący wątpliwości konstytucyjne sądu pytającego, należało skonfrontować ze wskazanymi wzorcami kontroli, tj. z art. 41 § 1 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. Nr 98, poz. 1070, ze zm.; dalej: prawo o ustroju sądów powszechnych) oraz z art. 92 ust. 1 Konstytucji.

Zdanie odrębne uzasadniam następująco:

Uzasadniając postanowienie o umorzeniu postępowania, Trybunał Konstytucyjny wskazał na niedopuszczalność merytorycznego badania zarzutów objętych połączonymi pytaniami prawnymi. Trybunał Konstytucyjny nawiązał tu do brzmienia art. 193 Konstytucji, zgodnie z którym: „Każdy sąd może przedstawić Trybunałowi Konstytucyjnemu pytanie prawne co do zgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawą, jeżeli od odpowiedzi na pytanie prawne zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem”. Podkreślił w szczególności, że to unormowanie – powtórzone w art. 3 ustawy o TK – wskazuje, że w trybie kontroli konstytucyjnej inicjowanej pytaniem prawnym możliwe jest badanie takich tylko przepisów, których ocena przez Trybunał Konstytucyjny może mieć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem pytającym (tzw. przesłanka funkcjonalna pytania prawnego).
W dalszej części uzasadnienia postanowienia o umorzeniu postępowania Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że sąd pytający w żadnym z czterech połączonych pytań prawnych nie wykazał, iż od odpowiedzi na to pytanie zależy rozstrzygnięcie toczącej się przed nim sprawy. W tym zakresie zauważył w szczególności, że: „Sąd pytający uznał, że «sprawą» w rozumieniu art. 193 Konstytucji oraz art. 3 ustawy o TK, jest «każde zagadnienie poddane pod rozstrzygnięcie sądowe». Zgodnie z tym stanowiskiem, w każdym toczącym się przed sądem postępowaniu osobną «sprawę» stanowi zarówno główny przedmiot sporu, jak i wszelkie rozstrzygnięcia w kwestiach incydentalnych, w tym również «sprawa ewentualnego zawieszenia postępowania». Przyjmując takie rozumowanie, sąd pytający wskazał jedynie, że od orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego zależy, czy w każdej z toczących się przed nim spraw wyda postanowienie o zawieszeniu postępowania, czy też – w razie podzielenia stanowiska sądu – postępowania nie zawiesi. Sąd pytający, mimo wezwania zarządzeniem Prezesa Trybunału Konstytucyjnego, nie przedstawił żadnego wywodu dotyczącego zależności między odpowiedzią na przedstawione pytania a rozstrzygnięciem toczących się przed nim czterech różnych spraw, w ramach których wniesione zostały pytania prawne”.
Przytoczony powyżej wywód opiera się na nieporozumieniu.
W świetle art. 193 Konstytucji, pytanie prawne jest środkiem prawnym inicjującym postępowanie przed Trybunałem Konstytucyjnym w trybie kontroli konkretnej. Cechą charakterystyczną kontroli sprawowanej w tym trybie jest jej ścisły związek z postępowaniem toczącym się w indywidualnej sprawie. Wątpliwość konstytucyjna powstaje tu na tle konkretnej sprawy toczącej się przed sądem pytającym (por. wyrok TK z 7 października 2008 r., sygn. P 30/07, OTK ZU nr 8/A/2008, poz. 135 oraz postanowienie TK z 7 września 2010 r., sygn. P 2/10, OTK ZU nr 7/A/2010, poz. 69).
Zgodnie z art. 193 Konstytucji każdy sąd może przedstawić Trybunałowi Konstytucyjnemu pytanie prawne co do zgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawą, jeżeli od odpowiedzi na pytanie prawne zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem.
W orzecznictwie Trybunału, w kontekście art. 193 Konstytucji, wielokrotnie już wskazywano, że dopuszczalność przedstawienia pytania prawnego jest uzależniona od spełnienia trzech przesłanek: podmiotowej, przedmiotowej oraz funkcjonalnej. Z przesłanki podmiotowej wynika, że pytanie prawne może przedstawić jedynie sąd, chodzi tutaj o „każdy sąd”, niezależnie od jego miejsca w strukturze organizacyjnej sądownictwa. Związanie przesłanką przedmiotową powoduje, że przedmiotem oceny w postępowaniu zainicjowanym pytaniem prawnym może być wyłącznie kwestia zgodności aktu normatywnego z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawą. Z przesłanki funkcjonalnej wynika natomiast, że pytaniem prawnym można skutecznie zainicjować postępowanie przed Trybunałem Konstytucyjnym wtedy tylko, gdy od odpowiedzi Trybunału na zgłoszoną wątpliwość konstytucyjną zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem pytającym (por. wyroki TK z 30 maja 2005 r., sygn. P 7/04, OTK ZU nr 5/A/2005, poz. 53 i z 7 października 2008 r., sygn. P 30/07 oraz postanowienia TK z: 13 grudnia 2000 r., sygn. P 9/00, OTK ZU nr 8/2000, poz. 302; 30 czerwca 2009 r., sygn. P 34/07, OTK ZU nr 6/A/2009, poz. 101; 7 września 2010 r., sygn. P 2/10; 29 marca 2000 r., sygn. P 13/99, OTK ZU nr 2/2000, poz. 68; 12 kwietnia 2000 r., sygn. P 14/99, OTK ZU nr 3/2000, poz. 90; 10 października 2000 r., sygn. P 10/00, OTK ZU nr 6/2000, poz. 195 oraz 27 kwietnia 2004 r., sygn. P 16/03, OTK ZU nr 4/A/2004, poz. 36).
Z art. 193 Konstytucji wynika, że jedną z przesłanek skutecznego zainicjowania postępowania w trybie kontroli konkretnej jest m.in. wymóg, aby od orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego zależało rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem pytającym. Pomiędzy przepisem zakwestionowanym w pytaniu prawnym a stanem faktycznym sprawy rozpoznawanej przez sąd pytający musi zatem istnieć relacja uzasadniająca zastosowanie tego przepisu w sprawie toczącej się przed sądem pytającym. Istnienie takiej relacji można przyjąć wtedy, gdy w razie utraty mocy obowiązującej przez przepis poddany kontroli Trybunału Konstytucyjnego orzeczenie wydane w sprawie rozpatrywanej przez sąd pytający będzie miało treść różną od tej, którą miałoby w razie, gdyby orzeczenie w sprawie zostało oparte na zakwestionowanym przepisie (por. postanowienia TK z: 13 grudnia 2000 r., sygn. P 9/00; 23 września 2009 r., sygn. P 81/08, OTK ZU nr 8/A/2009, poz. 130; 15 października 2009 r., sygn. P 120/08, OTK ZU nr 9/A/2009, poz. 143 oraz 7 września 2010 r., sygn. P 2/10).
Dyspozycja art. 193 Konstytucji w zakresie przesłanki funkcjonalnej została powtórzona na płaszczyźnie ustawowej w art. 32 ust. 3 ustawy o TK. Zgodnie z tym przepisem, pytanie prawne, oprócz wymagań formalnych wskazanych w art. 32 ust. 1 ustawy o TK, powinno także spełniać wymóg określenia, w jakim zakresie odpowiedź na nie może mieć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy, w związku z którą pytanie zostało postawione, a ponadto wymieniać organ, przed którym toczy się postępowanie w sprawie oraz oznaczenie sprawy.
Przed przystąpieniem do merytorycznego badania zarzutów podniesionych w pytaniu prawnym Trybunał Konstytucyjny jest zatem każdorazowo zobligowany do ustalenia w szczególności tej okoliczności, czy została spełniona przesłanka funkcjonalna, limitująca możliwość skutecznego zainicjowania postępowania w trybie pytania prawnego przesłanką zależności pomiędzy zgłoszoną wątpliwością konstytucyjną a rozstrzygnięciem sprawy toczącej się przed sądem pytającym.
Art. 193 Konstytucji wymaga zaistnienia funkcjonalnego związku między odpowiedzią na pytanie prawne a rozstrzygnięciem „sprawy toczącej się przed sądem”.
Należy zgodzić się z tym fragmentem uzasadnienia postanowienia Trybunału Konstytucyjnego, w którym wskazano, że interpretacja wyrażenia „sprawa tocząca się przed sądem”, powinna uwzględniać przedmiot działalności sądów. Relewantny tu art. 177 Konstytucji rzeczywiście wiąże pojęcie „sprawa” z funkcją ustrojową sądu, którą jest sprawowanie wymiaru sprawiedliwości.
Nie zasługuje natomiast na aprobatę dalszy fragment uzasadnienia postanowienia Trybunału, w którym stwierdzono: „W razie przyjęcia rozumienia «sprawy» przedstawionego przez sąd pytający, w każdym przypadku kontroli przepisów dotyczących zagadnień incydentalnych, które zastosować zamierza sąd pytający, zbędne byłoby konstytucyjne wymaganie zależności rozstrzygnięcia sprawy od odpowiedzi na pytanie prawne. Albowiem gdyby każde z tych zagadnień stanowiło odrębną «sprawę», to zawsze od orzeczenia Trybunału zależałoby jej rozstrzygnięcie”.
Jak wskazano powyżej, przedmiotem zaskarżenia w wypadku pytania prawnego może być tylko taki przepis, którego uchylenie w wyniku orzeczenia przez Trybunał Konstytucyjny o jego niekonstytucyjności wywrze wpływ na rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem pytającym (por. np. postanowienia TK z: 15 maja 2007 r., sygn. P 13/06, OTK ZU nr 6/A/2007, poz. 57; 15 października 2009 r., sygn. P 120/08 oraz wyroki TK z: 17 lipca 2007 r., sygn. P 16/06, OTK ZU nr 7/A/2007, poz. 79; 27 maja 2008 r., sygn. P 59/07, OTK ZU nr 4/A/2008, poz. 64 oraz 16 czerwca 2008 r., sygn. P 37/07, OTK ZU nr 5/A/2008, poz. 80).
Sąd pytający w uzasadnieniach wszystkich badanych łącznie pytań prawnych oczywiście trafnie podkreślił, że w świetle obowiązujących uregulowań brak jest podstaw do tego, by pojęcie „sprawa”, o której mowa jest zarówno w art. 193 Konstytucji, jak i w art. 3 ustawy o TK wiązać wyłącznie z głównym nurtem postępowania.
Minister Sprawiedliwości zajął stanowisko wskazujące na niedopuszczalność kontroli konstytucyjności zakwestionowanego przepisu ze względu na to, że kontrola konstytucyjna inicjowana pytaniem prawnym nie obejmuje przepisów stanowiących podstawę prawną rozstrzygnięcia o charakterze ubocznym. Jak wskazał: „Nie ma podstaw do tego, aby użyte w powołanych wyżej przepisach prawnych określenie «rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem» utożsamiać także z rozstrzygnięciem zagadnień incydentalnych lub procesowych w toku postępowania w sprawie”.
To stanowisko, ograniczające możliwość wystąpienia do Trybunału Konstytucyjnego z pytaniem prawnym wyłącznie do takiej sytuacji, gdy wskazana w nim wątpliwość konstytucyjna dotyczy przepisu, który ma być podstawą prawną rozstrzygnięcia dotyczącego głównego nurtu procesu, nie znajduje oparcia ani w brzmieniu art. 193 Konstytucji, ani w art. 3 ustawy o TK, który stanowi powtórzenie na płaszczyźnie ustawowej uregulowania wysłowionego w art. 193 Konstytucji. Stanowiąc o dopuszczalności wystąpienia z pytaniem prawnym w wypadku, gdy od rozpoznania wątpliwości konstytucyjnej zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem pytającym, wskazane przepisy nie zawężają tej możliwości wyłącznie do takiej sytuacji, w której to rozstrzygnięcie ma dotyczyć głównego nurtu postępowania. Przedstawiona przez Ministra Sprawiedliwości interpretacja zawężająca nie jest zatem uprawniona.
Wymaga podkreślenia, że § 106 ust. 1 regulaminu urzędowania sądów powszechnych, wskazany jako przedmiot kontroli w sprawie, stanowiąc o zawieszeniu postępowania toczącego się przed sądem powszechnym, w związku z zainicjowaniem przez ten sąd postępowania kontrolnego przed Trybunałem Konstytucyjnym, nie odnosi się wyłącznie do głównego nurtu postępowania. Przepis ma kategoryczne brzmienie, obliguje sąd do orzeczenia o zawieszeniu postępowania w każdym wypadku skierowania do Trybunału Konstytucyjnego pytania prawnego. Pytanie prawne zaś, jak już wskazano powyżej, może obejmować wątpliwości konstytucyjne dotyczące zarówno takiego przepisu, który ma stanowić podstawę prawną rozstrzygnięcia w głównym nurcie postępowania, jak i takiego przepisu, na podstawie którego ma nastąpić rozstrzygnięcie w postępowaniu incydentalnym (ubocznym), czy następczym.
W sprawach, w związku z którymi zostały zainicjowane postępowania kontrolne w wyniku pytań prawnych, a których wniesienie zaktualizowało dyspozycję § 106 ust. 1 regulaminu urzędowania sądów powszechnych oraz wtórną niejako wątpliwość konstytucyjną co do legalności i konstytucyjności tego przepisu, wątpliwości konstytucyjne nie dotyczyły głównego nurtu procesu.
W piśmie Ministra Sprawiedliwości, jak również w postanowieniu Trybunału Konstytucyjnego wskazano, że są to kwestie o charakterze incydentalnym.
Nie wnikając tu w szczegółowe ustalenia dotyczące charakteru postępowań, w związku z którymi pojawiły się wątpliwości konstytucyjne objęte wskazanymi powyżej, „pierwotnymi” niejako pytaniami prawnymi, należy się zgodzić z twierdzeniem, że nie dotyczą one głównego nurtu postępowania. Co więcej, w niektórych spośród tych spraw orzeczenie o zasadniczym nurcie postępowania już zapadło, a do rozstrzygnięcia w postępowaniu toczącym się przed sądem pozostały kwestie dotyczące kosztów postępowania.
Jak wskazano powyżej, ze względu na szerokie ujęcie kompetencji sądu w zakresie inicjowania postępowania kontrolnego przed Trybunałem Konstytucyjnym w trybie pytania prawnego, nie przekreśla to możliwości merytorycznej kontroli kwestii nieodnoszących się do głównego nurtu postępowania.
Wobec powyższego ubocznie tylko należy przypomnieć orzeczenia zapadłe w postępowaniu zainicjowanym pytaniem prawnym, które zapadły po poddaniu merytorycznej kontroli przepisu prawnego mającego stanowić podstawę rozstrzygnięcia kwestii o charakterze incydentalnym. Na przykład należy tu wskazać wyroki Trybunału Konstytucyjnego: z 24 czerwca 2008 r., sygn. P 8/07, OTK ZU nr 5/A/2008, poz. 84 (kwestia konstytucyjności art. 49 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego, Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm., w zakresie, w jakim ogranicza przesłankę wyłączenia sędziego jedynie do stosunku osobistego, pomijając inne okoliczności, które mogą mieć wpływ na ocenę bezstronności sędziego); z 19 lutego 2008 r., sygn. P 48/06, OTK ZU nr 1/A/2004, poz. 4 (kwestia konstytucyjności art. 22 k.p.w. w zakresie, w jakim uzależnia ustanowienie dla obwinionego, na jego wniosek, obrońcy z urzędu od „dobra wymiaru sprawiedliwości”); z 28 maja 2009 r., sygn. P 87/08, OTK ZU nr 5/A/2009, poz. 72 (kwestia konstytucyjności art. 1302 § 3 k.p.c. w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. Nr 167, poz. 1398, ze zm.) w zakresie, w jakim przewiduje, że sąd odrzuca nieopłacone zażalenie, wniesione przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego, bez uprzedniego wezwania do uiszczenia należnej opłaty).
W niniejszej sprawie Trybunał Konstytucyjny podkreślił – trafnie skądinąd – że: „W toczącym się postępowaniu sąd nie tylko rozstrzyga główny przedmiot sporu (wniosku), ale również kwestie incydentalne”. Jak wskazał: „Rozumowanie to jest oczywiste i skorzystał z niego również sąd pytający, który w komparycji każdego z postanowień o przedstawieniu pytania prawnego wskazał, że zostały one skierowane po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym «sprawy» o rozwód (sygn. akt II C 175/11), zapłatę (sygn. akt II C 652/11), uznanie czynności prawnej za bezskuteczną (sygn. akt II C 825/10) oraz zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli (sygn. akt II C 402/11)”. Trybunał Konstytucyjny przypomniał przy tym, że sformułował wobec sądu pytającego wymóg wykazania, „w jakim zakresie odpowiedź na pytanie prawne może mieć wpływ na rozstrzygnięcie każdej z tych czterech indywidualnych spraw o różnym przedmiocie”.
Niespełnienie przez sąd pytający tego wymogu, według Trybunału Konstytucyjnego, spowodowało, że sąd nie wykazał, iżby była spełniona przesłanka funkcjonalna, od której zależy merytoryczna kontrola konstytucyjna w sprawie zainicjowanej pytaniem prawnym. W uzasadnieniu postanowienia Trybunału Konstytucyjnego stwierdzono wręcz, że: „W czterech połączonych pytaniach prawnych, które są przedmiotem niniejszego postępowania, sąd pytający nie wypełnił w sposób prawidłowy tego obowiązku. Zapewne wynikało to z braku wpływu zaskarżonego przepisu regulaminu urzędowania sądów powszechnych, który określa sposób postępowania sądu w wypadku zadania pytania prawnego, na rozstrzygnięcie indywidualnych spraw o różnym przedmiocie, z którymi zwróciły się do sądu pytającego jednostki”.
Nie sposób zaaprobować przytoczonego powyżej zarzutu, podniesionego wobec sądu pytającego w uzasadnieniu niniejszego postanowienia.
Niesporne jest, zarówno w świetle art. 193 Konstytucji (oraz art. 3 ustawy o TK), jak i wobec dotychczasowych wypowiedzi Trybunału Konstytucyjnego, że pytaniem prawnym można zainicjować kontrolę konstytucyjności przepisu, który ma być podstawą rozstrzygnięcia nie tylko w głównym, ale i w pobocznym nurcie procesu.
W niniejszej sprawie dopuszczalność skutecznego zainicjowania postępowania w trybie pytania prawnego także w pobocznym nurcie postępowania nie została zakwestionowana przez Trybunał Konstytucyjny. Postanowienie o umorzeniu postępowania ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku zapadło tu ze względu na niewskazanie (nienależyte uzasadnienie) przez sąd pytający, że rozstrzygnięcie zgłoszonej wątpliwości konstytucyjnej, która dotyczyła kwestii ubocznej, miało wpływ na rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem w nurcie zasadniczym (głównym)!
Wymaga podkreślenia, że ani z art. 193 Konstytucji, ani z art. 3 ustawy o TK, który – jak już wskazano – stanowi powtórzenie na płaszczyźnie ustawowej art. 193 Konstytucji, nie sposób jest wyprowadzić takiej przesłanki limitującej zainicjowanie postępowania pytaniem prawnym, która uzależniałaby możliwość skutecznego wszczęcia tego postępowania powinnością wykazania wpływu merytorycznego orzeczenia Trybunału na rozstrzygnięcie, które ma zakończyć główny nurt postępowania.
Należy podkreślić, że taki wymóg nie był również formułowany w dotychczasowym orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego.
Zarzuty objęte pytaniami prawnymi połączonymi do wspólnego rozpoznania w niniejszej sprawie pozostają w związku z zainicjowaniem przez Sąd Okręgowy Warszawa-Praga w Warszawie, Wydział II Cywilny, postępowań przed Trybunałem Konstytucyjnym w sprawie zgodności: 1) art. 42 ustawy z dnia 13 czerwca 1967 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. Nr 24, poz. 110, ze zm.) i § 3 ust. 1 i 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 sierpnia 1982 r. w sprawie stawek, warunków przyznawania i wypłaty ryczałtu przysługującego sędziom i pracownikom sądowym za dokonanie oględzin oraz stawek należności kuratorów (Dz. U. Nr 27, poz. 197, ze zm.) z art. 92 ust. 1 Konstytucji; 2) art. 386 § 6 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296, ze zm.) w zakresie, w jakim stanowi, że ocena prawna i wskazania co do dalszego postępowania wyrażone w uzasadnieniu wyroku sądu drugiej instancji wiążą sąd, któremu sprawa została przekazana przy ponownym rozpoznaniu sprawy, z art. 178 ust. 1 Konstytucji; 3) art. 79 ust. 1 pkt 3 lit. c ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. z 2010 r. Nr 90, poz. 594, ze zm.) w zakresie, w jakim nie przewiduje zwrotu połowy opłaty od pisma zawierającego zarzuty od nakazu zapłaty wniesione w postępowaniu, w którym sprawa zakończyła się zawarciem ugody sądowej, z art. 32 ust. 1 i art. 45 ust. 1 Konstytucji; 4) art. 491 zdanie drugie ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (Dz. U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1116, ze zm.) z art. 2, art. 32 ust. 1 i art. 45 ust. 1 Konstytucji.
Decydując się we wskazanych powyżej czterech sprawach na zainicjowanie postępowań kontrolnych przed Trybunałem Konstytucyjnym, sąd pytający skonfrontował się z nakazem płynącym z § 106 regulaminu urzędowania sądów powszechnych. Powziąwszy wątpliwość co do konstytucyjności (kwestia zgodności z art. 92 ust. 1 Konstytucji) oraz legalności (kwestia zgodności z art. 41 § 1 prawa o ustroju sądów powszechnych) tego przepisu, sąd pytający sformułował cztery pytania prawne, „pochodne” niejako wobec wskazanych powyżej, czterech zasadniczych pytań prawnych.
Zgodnie z zaskarżonym przepisem: „W przypadkach, o których mowa w art. 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.), sąd wydaje postanowienie i zawiesza postępowanie w sprawie”.
Zawieszenie postępowania, zarówno cywilnego, jak i karnego, polega na czasowym wstrzymaniu jego biegu. Postanowienie o zawieszeniu postępowania nie jest orzeczeniem kończącym postępowanie, lecz decyzją procesową wydaną w związku z długotrwałą, ale czasową tylko przeszkodą uniemożliwiającą kontynuację procesu (tak w kontekście zawieszenia postępowania karnego Z. Gostyński, Zawieszenie postępowania w nowym ustawodawstwie karnoprocesowym, Warszawa 1994, s. 17; tenże, Zawieszenie postępowania w nowym ustawodawstwie karnoprocesowym [w:] Nowa kodyfikacja karna. Kodeks postępowania karnego. Krótkie komentarze, z. 3, Warszawa 1997, s. 10 i n.; zob. także M. Jędrzejewska, [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, t. 1, red. T. Ereciński, Warszawa 2007, s. 411).
Należy zauważyć, że postanowienie takie może zostać przez sąd wydane przez cały czas trwania postępowań przed Trybunałem Konstytucyjnym w sprawie kontroli konstytucyjności przepisów zakwestionowanych „pierwotnymi” pytaniami prawnymi, podobnie jak w każdym momencie możliwe byłoby wydanie przez sąd postanowienia o podjęciu postępowania zawieszonego w związku z zainicjowaniem postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym. Postanowienie takie charakteryzuje się bowiem ograniczoną prawomocnością.
Orzeczenie przez Trybunał Konstytucyjny w sprawie wątpliwości konstytucyjnej co do przepisu obligującego do zawieszenia postępowania, w związku z którym zostało zainicjowane postępowanie kontrolne przed Trybunałem Konstytucyjnym do czasu zakończenia postępowań toczących się w sprawie konstytucyjności przepisów zaskarżonych „pierwotnymi” pytaniami prawnymi, ma zatem znaczenie dla rozstrzygnięcia spraw toczących się przed sądem pytającym. Chodzi tu o każdorazowo o rozstrzygnięcie sprawy zawieszenia lub podjęcia postępowania toczącego się przed sądem pytającym.
Uzasadniając brak przesłanki funkcjonalnej, Trybunał Konstytucyjny wskazał w niniejszej sprawie, że sąd pytający nie wykazał, że rozstrzygnięcie wątpliwości konstytucyjnych dotyczących orzeczeń mających zapaść w czterech postępowaniach „pochodnych” („wtórnych”) ma znaczenie dla rozstrzygnięcia spraw wobec nich „pierwotnych”.
Ta restryktywna, i błędna w świetle art. 193 Konstytucji interpretacja, nie zasługuje na aprobatę.
Wymaga podkreślenia, że podążenie tropem wyznaczonym przez Trybunał Konstytucyjny w niniejszej sprawie wyłączałoby dopuszczalność kontroli w trybie pytania prawnego na przykład przepisów o tymczasowym aresztowaniu. Jak wiadomo, orzeczenie o tymczasowym aresztowaniu ma charakter incydentalny. Wypowiedź Trybunału Konstytucyjnego na temat np. przepisów określających organ kompetentny do stosowania lub przedłużania tego środka zapobiegawczego nie ma żadnego wpływu na rozstrzygnięcie w sprawie odpowiedzialności karnej oskarżonego w głównym nurcie procesu. Taka interpretacja wyłączałaby także możliwość kontroli konstytucyjności przepisów w wypadku, gdyby orzeczenie zapadłe w sprawie odpowiedzialności oskarżonego nie zawierało na przykład rozstrzygnięcia o przepadku. Zgodnie z art. 420 § 1 k.p.k., jeżeli wydany już wyrok nie zawiera rozstrzygnięcia m.in. o przepadku, sąd wydaje postanowienie uzupełniające wyrok („orzeka o tym postanowieniem na posiedzeniu”).
Ten ostatni przykład szczególnie wyraziście ilustruje niedopuszczalność akceptacji interpretacji przyjętej przez Trybunał Konstytucyjny w niniejszej sprawie. W tym bowiem wypadku, przy akceptacji tego stanowiska Trybunału, merytoryczna kontrola konstytucyjna przepisów dotyczących środka karnego przepadku zależałaby wyłącznie od tego, czy pytanie prawne dotyczące konstytucyjności przepisów o przepadku kierowane byłoby do Trybunału Konstytucyjnego przed wydaniem wyroku w sprawie odpowiedzialności oskarżonego (przy przyjęciu interpretacji Trybunału wtedy byłoby dopuszczalne), czy też po wydaniu wyroku w sprawie odpowiedzialności oskarżonego, w którym sąd „zapomniał” orzec o przepadku, w związku z czym orzeka o tym postanowieniem uzupełniającym na podstawie art. 420 § 1 k.p.k. (przy przyjęciu interpretacji Trybunału wtedy byłoby niedopuszczalne).
Mając na uwadze wszystkie powyższe argumenty, należy stwierdzić, że w niniejszej sprawie brak było podstaw do umorzenia postępowania ze względu na niespełnienie przesłanki funkcjonalnej. Należy tu raz jeszcze nawiązać do brzmienia art. 193 Konstytucji. Zgodnie z tym przepisem sąd może przedstawić Trybunałowi Konstytucyjnemu pytanie prawne wówczas, gdy od odpowiedzi na wątpliwość konstytucyjną objętą pytaniem prawnym zależy rozstrzygnięcie sprawy toczącej się przed sądem. Brak jest podstaw normatywnych, aby pojęcie „sprawa”, którym posługuje się ten przepis, wiązać wyłącznie ze sprawą rozstrzyganą w głównym nurcie postępowania. Taka interpretacja zawężającą, błędnie przyjęta przez Trybunał w niniejszej sprawie, pozostaje w wyraźnej opozycji do założenia przyjętego na gruncie art. 193 Konstytucji, zgodnie z którym wątpliwość konstytucyjna objęta pytaniem prawnym ma dotyczyć przepisu, na podstawie którego sąd ma wydać rozstrzygnięcie w toczącej się przed nim sprawie. Chodzi tu – lege non distinguente – o rozstrzygnięcie w każdej sprawie toczącej się przed sądem, niezależnie od tego, czy jest to sprawa rozstrzygana w głównym, czy w pobocznym lub następczym nurcie postępowania. Wpływ odpowiedzi na wątpliwość konstytucyjną zgłoszoną w związku z pobocznym lub następczym postępowaniem na rozstrzygnięcie w głównym nurcie postępowania jest tu oczywiście irrelewantny. Przy założeniu przeciwnym kontrola konstytucyjna w trybie pytania prawnego w postępowaniu następczym nigdy zresztą nie byłaby możliwa.

Mając na uwadze wszystkie powyższe argumenty, uznałem za konieczne złożenie zdania odrębnego w niniejszej sprawie.